جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش «قرائت» یکی از علومی است که درباره قرآن در میان مسلمانان شکل گرفت و به مرور زمان گسترش زیادی یافت. اهمیت قرآن نزد مسلمانان موجب اهمیت یافتن علوم مربوط به آن شد و علم قرائت هم از این قاعده مستثنا نیست. نقش شیعه در این دانش و میزان اهتمام آنان از جمله مواردی است که چندان مد نظر قرار نگرفته و ازاین‌رو گاهی بکلی نادیده انگاشته شده است. نوشتار پیش رو به شیوه «توصیفی ـ تحلیلی» و با بهره‌گیری از اطلاعات کتابخانه‌ای از رهگذر معرفی مهم‌ترین قاریان شیعه در سه قرن نخست، درصدد تبیین بخشی از تلاش‌های شیعیان در این دانش است. بدین منظور کافی است به تلاش‌های امامان شیعه‰ در زمینه آموزش قرائت و تربیت شاگردان در این رشته اشاره شود، تا آنجا که برخی از مشهورترین قاریان مسلمان در زمره شیعیان یا شاگردان ائمه‰ به شمار آمده‌اند. علاوه بر آن شیعیان کتاب‌های متعددی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند. از سوی دیگر بر اساس پژوهش صورت گرفته، انگاره «شیعه بودن برخی از قراء مشهور مانند عاصم، حمزه و کسائی» که از دیرباز مطرح شده و در دوره‌های بعدی پذیرفته شده، به چالش کشیده شده و در نهایت، فهرستی از قاریان شیعی ـ امامی (25 تن)، قاریان زیدی (5 تن) و قاریان متمایل به تشیع (9 تن) ارائه گردیده است.

در جهان کنونی اهمیت «دولت - ملت» به منزله اصلی‌ترین واحد سیاسی، رو به کاهش، و گرایش به جهان‌وطنی روبه افزایش است. «جهان‌میهن­گرایی» در تمایز با ملی‌گرایی، به فراتر رفتن از عنصر «ملیت» در تعریف «هویت» و مرزبندی انسان‌ها و احساس دغدغه مشترک و یکسان به وضعیت همه آنها اشاره دارد و در پرتو آن مفهوم «شهروندی جهانی» مطرح می‌شود. این دیدگاه زمینه را برای همزیستی پیروان ادیان و مذاهب گوناگون فراهم می­کند و با این نگاه آنان می‌توانند در جوامعی با مذهب و ملیت متفاوت، راحت‌تر از گذشته زندگی کنند. شیعیان نیز با تجربه زیستن در کشورها و جوامع چندفرهنگی و متکثر به لحاظ مذهبی، به تعریفی جهان‌میهنانه از هویت خویش گرایش یافته‌اند و در عمل، جهان‌میهن‌گرایی شیعی را تحقق بخشیده‌اند. با وجود این، بحث از امکان طرح این دیدگاه در چارچوب باورها و سنت فکری شیعی چندان مدنظر قرار نگرفته است. مقاله حاضر با تمرکز بر این موضوع، می­کوشد شرایط امکان جهان‌میهن‌گرایی را در چارچوب سنت و آموزه‌های شیعی بررسی کند. از دیدگاه این مقاله با توجه به جایگاه بنیادین اصل «عدالت» در اندیشه شیعی، امکان پذیرش و شناسایی نوعی جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی وجود دارد.

هدف این پژوهش تکمیل و تصحیح مقادیر صفات چهارده معصوم‰ به مثابه موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند متناسب با بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی به منظور گسترش و حضور تشیع و امامان معصوم‰ در وب‌معنایی است. فرانمای تولید داده‌های ساختارمند یکی از راه‌حل‌های تحقق وب‌معنایی است. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ شیوه اجرا، «کتابخانه‌ای» با رویکرد «تحلیلی» است. جامعه پژوهش شامل صفات چهارده معصوم‰ به منزله موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند است. روش گردآوری داده‌ها، «اسنادی» و «مصاحبه» بوده است. نتایج نشان داد 31 صفت «شخص» در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند با ویژگی‌های شناخته‌شده از چهارده معصوم‰ قابلیت انطباق داشت که ارزش صحیح آنها مشخص و ثبت گردید. این فرانما برای مراکز اطلاعاتی و منتشرکنندگان پیشینه‌های فراداده‌ای مرتبط با چهارده معصوم‰ در بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی در شبکه جهانی قابل استفاده است. استفاده از این صفات و مقادیر آن موجب بهبود دسترس‌پذیری و نمایه‌پذیری محتوای پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اعلام، پوشه‌های مستند نام‌های ملی و بین‌المللی، حوزه‌های کتاب‌شناختی و محتواهای دینی و به تبع آن شناخت بهتر دین اسلام و به‌ویژه مذهب تشیع و افزایش دانش در مباحث توحیدی و اعتقادی و مبانی اسلام خواهد شد. نشانه‌گذاری ارزش‌های شناسایی‌شده با صفات فرانما در بسترهای نحوی ایجاد داده‌های ساختارمند بیشتری در محیط شبکه جهانی را موجب شده، تحقق وب‌معنایی و بازیابی دانش مرتبط را به دنبال خواهد داشت.

بخش­های شمال شبه قاره در سده­های 12 و 13ق تحت فرمانروایی سلسله­ای از حاکمان شیعی، موسوم به «سلاطین اَوده» قرار داشت که قلمروی را مستقل از گورکانیان اداره می‌کردند. از ابتدای استقرار تشیع به وسیله کارگزاران امام علی7 در هند، دستاوردهای کانون شیعی اوده در جذب هندوها به تشیع بسیار چشمگیر بود. این مقاله با روشی «توصیفی - تحلیلی» می­کوشد تا اثبات کند که این رهاورد، نه فقط به سبب مزایای اقتصادی و اجتماعی بود که از تغییر کیش به تشیع عاید هندوها می­شد، بلکه به سبب قرابت‌هایی بود که ایشان میان مذاهب هندویی و شیعه ملاحظه می­کردند. هر سه شیوه دینداری رایج در میان هندوها (یعنی کرمه­مارگه، جنانه­مارگه و بهکتی‌مارگه) دارای شیوه­ای مشابه در تشیع بود و افرادی که تغییرکیش می­دادند مجبور به اتخاذ شیوه­ای جدید در دینداری نبودند. مؤلفه­های اعتقادی، آیینی و اخلاقی مشابهی نیز وجود داشت که فرایند پذیرش تشیع را برای هندوها دلپذیر می­ساخت؛ از جمله: تشابه جایگاه اوتاره­های هندویی با امامان شیعه‰، باور به ظهور منجی، اعتقاد به توسل، اجرای سنت­های تطهیر و پرهیز، اقدام به نذر و زیارت، مراسم دینی دسته­جمعی، و رفع برخی مرزهای طبقات اجتماعی. البته باید اذعان نمود که مساعی سلاطین اوده در جهت ترویج باورها، مناسک و اخلاق شیعی در آن دوران، تماس هندوها با مظاهر شیعی را آسان­تر ساخت و این امکان را برای بسیاری از آنها فراهم کرد تا تجربه­ای از تشیع حاصل کنند.

هاینس هالم، شیعه‌شناسان برجسته آلمانی، در اواخر سده 20م پژوهش‌های چشمگیری درباره تشیع، به‌ویژه شکل‌گیری عقاید و تحولات تاریخی‌ آن تا شکل‌گیری انقلاب ایران در سال 1357انجام داده است. پس از ترجمة این آثار به زبان‌های فارسی و عربی و جلب توجه پژوهشگران و شیعه‌پژوهان به آنها، آثار او ـ به‌ویژه مشهور‌ترین پژوهش وی، تشیع (1988) ـ در بوته نقد و بررسی قرار گرفت. این مقاله می‌کوشد افزون بر بازخوانی آثار هالم، رویکرد شیعه‌پژوهی وی و بستر شکل‌گیری آن، یعنی مطالعات شیعه‌شناسی در غرب سده بیستم را ارزیابی کند. پرسش اساسی این جستار آن است که رویکرد شیعه‌پژوهانه هالم از کجا نشئت گرفته و به چه مسائلی در این حوزه در فضای غرب پاسخ داده است. عمده فعالیت‌های پژوهشی هالم که حوزه تخصصی دانشگاهی وی را شکل داده، بر تلاش‌های عام وی در شناساندن تشیع، بر فضای دانشگاهی غرب تأثیر نهاده است. ازاین‌رو، بررسی دیدگاه‌های وی از این منظر و در نظر داشتن سهم متناسب آن ضروری به نظر می‌رسد. نیز گفتنی است که شیعه‌پژوهی هالم را نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه‌های پایانی سده 20م در جهان اسلام و به‌ویژه خاورمیانه نیز می‌توان تفسیر کرد.

تکاپوی جریان تشیع تا قرن چهارم با روندی نسبتاً رو به اقبال در جغرافیای شرق خلافت ‌اسلامی (ایران) مواجه شد. تداوم مهاجرت سادات علوی به نواحی گوناگون این سرزمین و حضور توده‌ها‌ی جمعیتی شیعه، علما و شخصیت‌های تأثیرگذار در این جامعه، مقدمه نفوذ سیاسی - اجتماعی شیعه را فراهم ساخت و تحرکات آنها به تدریج در اشکال گوناگونی از کنش‌ها، مانند جنگ، قیام، دعوت و تشکیل دولت ظهور یافت. بررسی این موضوع که مهاجرت به مثابه یک عامل مهم در گسترش و تغییر جمعیت، چه تأثیر و تأثراتی در بافت جمعیت مقصد ایجاد کرده، مسئله‌ای پژوهش است. مهاجرت هویت جدیدی با همسازگاری فرهنگی به وجود آورد که یکی از دستاوردهای بدیع آن تشکیل اولین دولت - شهر شیعی در قم، در قرون اولیه هجری به منزله یک واحد مستقل از دیوان و مذهب غالب خلافت عباسی بود. این تحقیق کارکرد اجتماعی مهاجرت را یک متغیر مستقل و مؤثر در گسترش ایدئولوژی مهاجران در نظر گرفته و با بررسی نتیجه گرفته که در چهارچوب نظریه آنتونی‌گیدنز و در قالب الگوی «کوره‌ ذوب»، این پدیده (مهاجرت) در ایجاد هویت جدید شهر قم تأثیر اجتماعی شگرفی گذاشته است. در نهایت غلبة شیعیان در این شهر به واسطه کنش‌های اجتماعی متقابل ناشی از تعامل و فرهنگ‌پذیری اولیه، استیلای سیاسی را برای سه سده حاکمیت در این منطقه تثبیت کرد.