جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت به عنوان نیاز فطری و مسئله مورد توجه بشر، یکی از کارکردهای شریعت است که به زندگی انسان معنا می‌بخشد، اما اگر این معنویت از منبع و مستند اصلی‌اش دور بیفتد، یافتن پیوندی استوار بین آن و دین دشوار خواهد بود. واقعه عاشورا تبلور یک الگوی راهبردی برای احیای ارزش‌های معنوی اسلام است اما با ظهور شبه‌‏معنویت‌ها، اشاعة فرهنگ تحریف و تقابل با عقلانیت در بسیاری مقاتل پس از قرن هشتم هجری، بالاخص در دوره قاجار؛ مقتل‌نگاری به یکی از عوامل بحران‌ساز در حوزه معنویت شیعی دوران معاصر مبدّل شده است. تبدیل گفتمان عقلانی عاشورا به گفتمان اسطوره‌ای و احساسی، و رهیافت گزارش‌های غیر معتبر به مقتل‌نگاری‌ها که با فلسفه قیام کربلا متعارض می‌باشند، عزاداری سیدالشهداء7 را از اهداف اساسی خود دور نموده است، و از رهگذر سازه‌هایی نظیر اتهام غیر عقلانی بودن به تشیع، معنویت شیعی را در نشیب بحران قرار داده است. بر این اساس، در پژوهش حاضر سعی شده با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر پژوهش کتابخانه‌ای به این پرسش پاسخ داده شود که مقاتل معاصر، بالاخص مقتل تذکرةالشهداء نگاشتة ملا حبیب‌الله کاشانی، چه تأثیری بر مقولة بحران معنویت شیعی در جهان معاصر داشته است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد قرائت تاریخی از عاشورا، دستخوش احساسات، داستان‌سرایی‌ها و اسطوره‌پردازی‌ها شده، و فرهنگ عاشورا به صورت غیرمردمی و غیرمعتدل؛ نمود یافته است. برآیند این امر، ناکارآمدی مؤلفة الگوسازی و الگودهی نهضت عاشورا و در نتیجه، اختلال در جریان پیشرفت گفتمان شیعی با محوریت ولایت، که از رهگذر قیام عاشورا صورت می‌پذیرد، شده است.

زمانی که علامه حلی نظریه «حجیت اخبار آحاد» را برگزید، مبنای ارزیابی حدیث را معیارهای سندی و اوصاف راوی قرار داد و بدین‌سان مشروعیت روایت بر شرایط راوی متمرکز شد؛ اما اینگونه نبود که وی قراین پذیرش روایت (به ویژه شهرت عملی) را کنار بگذارد. وی از قراین پذیرش روایت غفلت نکرد؛ اما پذیرش قراین در بین عالمان بعد از وی روز به روز کمرنگ‌تر شد، به ویژه در فقاهت محقق اردبیلی و شاگردانش. حلقه فکری محقق اردبیلی نسبت به نظریه «انجبار» رویکردی انتقادی داشت و از سوی دیگر، با اشتراط ایمان در پذیرش روایت راوی، حجیت را در «صحیح» و بلکه «صحیح اعلایی» منحصر کردند. این سختگیری در پذیرش روایات، زمینه تقویت جنبه­های عقلی فقاهت حلقه فکری محقق اردبیلی و گسترش تمسک بر عمومات و اطلاقات آیات الاحکام و سنت قطعی و استخراج فتوا بر اساس آنها را فراهم کرد. در چنین فضایی کاملاً طبیعی است که با کنارگذاشتن بخش اعظم روایات، برخی نتایج این رویکرد را برنتابند و در برابر این رویکرد قیام کنند و این‌گونه مکتب «حله» خود زمینه زوال خود و ظهور مکتب «اخباری‌گری» را فراهم کرد.

پس از رحلت حضرت رسول9 بین اهل سنت و شیعیان در خصوص کیفیت تشریع و فصول اذان اختلاف نظر به وجود آمد. شاه اسماعیل صفوی با جلوس بر تخت سلطنت دو فصل «شهادت ثالثه» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. این مقاله کوشیده است عملکرد صفویان را در این زمینه بررسی نماید. سؤالی که این مقاله در پی پاسخ به آن است درباره چرایی تأکید سلاطین صفوی بر ذکر «شهادت ثالثه» در اذان است. برای یافتن جواب این سؤال، متون تاریخی دست اول و مطالعات جدید در این زمینه با روش «تحلیلی - توصیفی» مطالعه گردید. هدف آن است که در یک مطالعه تاریخی مستند روشن گردد که افزوده شدن مجدد شهادت ثالثه به اذان در دوره­ی صفویه به سبب پایبندی به آموزه­های نبوی در عصر تشریع یا آموزه­های شیعی در عصر حضور اهل‌بیت‰ نبوده، بلکه متأثر از شرایط اجتماعی و فضای سیاسی جدید بر اذان افزوده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می­دهد که صفویان به منظور هویت­بخشی مذهبی به ایرانیان در مواجهه با امپراتوری عثمانی، کسب مشروعیت بیشتر، رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی و تسهیل در فرایند رسمی کردن مذهب تشیع، جدیت فراوانی برای ذکر شهادت ثالثه در اذان از خود نشان دادند.

وقف‌نامه‌ها از اسناد باارزش و جزو اسناد شرعی به شمار می‌روند. اسناد موقوفات زنان در دوره قاجار از مهم‌ترین منابع برای ترسیم اوضاع اجتماعی، فرهنگی و مذهبی هستند. در این دوره، بیشتر اقشار جامعه با گرایش‌های گوناگون فکری به وقف توجه داشتند. با توجه به رواج وقف، زنان در این امر مشارکت داشتند و این یکی از بسترهای حضور و مشارکت اجتماعی زنان عصر قاجار بود. در این‌ دوران، وقف‌نامه‌های زنان ‌و ‌مردان چندان فرقی با یکدیگر نداشت، اما وقف‌نامه‌های زنان از لحاظ مصرف و رقبات، گاهی متفاوت از مردان بود و این تفاوت‌ جزئی به شمار می‌رود. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی و استفاده از اسناد ذی‌ربط به نگارش درآمده و به رغم ضرورتی که این موضوع در تاریخ‌ معاصر ایران دارد، تاکنون تحقیق مستقلی درباره وقف‌نامه زنان شیعی در دوره قاجار صورت نگرفته است. این مقاله سعی دارد تا به بررسی شکلی و محتوایی وقف‌نامه‌های زنان دوره قاجار بپردازد. داده‌ها از 36 وقف‌نامه، از «آرشیو ملّی ایران»، «مرکز اسناد و کتابخانه آستان ‌قدس ‌رضوی»، تارنمای دنیای زنان قاجار و منابع کتابخانه‌ای گردآوری، استنساخ و بازخوانی شده و با رویکرد «توصیفی- تحلیلی» سامان یافته است.

مطالعات سکه­شناسی نشان می­دهد که سکه یکی از ابزارهای حاکمیتی برای بازتاب نگرش دولت­ها و فرمانروایان در زمینه­های سیاسی، مذهبی و اقتصادی در جامعه و در سطح پیرامونی و روابط بین­المللی بوده است. شعائر مذهبی نقر شده بر روی مسکوکات، نوع جهان­بینی و نگرش هستی­شناسانه و اندیشه مذهبی فرمانروایان را بازتاب می­داده است. در مسکوکات دوره زندیه (1164-1209ق) به­کارگیری مفاهیم و مضامین شیعی بسیار متداول بوده است. بنابراین پرسش قابل طرح این است که نگرش سیاسی- مذهبی فرمانروایان زندیه چه تأثیری بر رویکرد آنان به نقر شعائر شیعی بر روی مسکوکات این دوره داشته است؟ در این پژوهش، هدفْ بررسی چرایی و چگونگی نقر شعائر شیعی بر مسکوکات دوره زندیه، به­روش «توصیفی- تحلیلی» ­است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در دوره زندیه، به­جای محوریت القاب دنیوی فرمانروا بر سکه، نقر شعائر مذهبی در توسل به صفات خداوند و تکریم امامان شیعه‰ و توسل­جویی به آنان به­ویژه امام زمان(عج) رونق گرفت. همچنین سنت‌های صفویه، ازجمله مهدویت و نجات­بخشی احیاء گردید. این گرایش شیعیانه از سوی زندیان برای مشروعیت­بخشی به حاکمیت، از طریق پیوند حکومت خویش به صاحب­الزمان و منجی عالم، صورت پذیرفته و سیاست صفویه­گرایی آنان نیز با همین دیدگاه قابل تعریف است.

امام کاظم، هفتمین امام شیعیان، در یکی از سخت‌ترین ادوار تاریخی می‌زیستند. سؤال این تحقیق آن است که «اقدامات سیاسی امام کاظم در منابع تاریخی تا قرن پنجم چیست؟» این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، استنباطی» در تلاش است تا اولاً، اقدامات سیاسی این امام را دسته‌بندی نماید و ثانیاً، این اقدامات را به‌صورت مطالعه تطبیقی در شش کتاب تاریخی شیعه و شش کتاب تاریخی اهل سنت بررسی کند تا به هدف بررسی سیاست‌های امام کاظم در منابع تاریخی تا پایان قرن پنجم نایل گردد. نتیجه این تحقیق آن است که در منابع تاریخی، اقدامات سیاسی امام کاظم7 در قالب شش دسته قرار می‌گیرد: اقدامات سیاسی - علمی، اقدامات سیاسی در جهت آشکار کردن چگونگی غصب خلافت، اقدامات سیاسی در تقابل با قتل شیعیان و ظلم و جور، اقدامات سیاسی در مقابله با فرقه‌های گمراه، اقدامات سیاسی در تقابل با منصور عباسی و هارون‌الرشید، و اقدامات سیاسی در زمان زندانی شدن امام کاظم7». این اقدامات در برخی منابع تاریخی شیعه و اهل سنت، مشهود است.