جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لزوم افضلیت به معنای برتری، یکی از شرایط امامت در مکتب تشیع است. برخی اهل‌سنّت نیز همچون شیعه در این باره می‌اندیشند. مدعای اصلی آن است که امام باید برتر از افراد امتش و یگانۀ روزگار در دوران امامتش باشد. اما پرسش اصلی نگارنده در این نوشتار، از جنس دیگری است. نویسنده به دنبال تعیین گسترۀ افضلیت امام _ با محوریت امامت عامه، نه فقط امامان اهل‌بیت علیه السلام _ است. این‌که امام باید افضل و برتر از دیگران باشد، سخنی است و این‌که او باید در چه اموری افضل باشد، سخنی دیگر که همین، دغدغۀ نویسنده در این مقاله است. دیدگاه‌های متنوع و متفاوتی از متکلمان شیعی ارائه شده است که خالی از ابهام نیستند. در این نوشتار، اشاره‌ای کوتاه به لزوم افضلیت امام شده، آن‌گاه با روش عقلی _ نقلی بر تبیین گسترۀ افضلیت امام تمرکز شده است. بر اساس مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش، امام باید در آن اموری برتر از دیگران باشد که برای همان امور به امامت برگزیده شده است؛ هرچند امامان اهل‌بیت علیه السلام در امور دیگری نیز سرآمد دیگران هستند.

بی‌گمان مراجعه به سیره و سخن پیامبر اکرم؟صل؟ بهترین راهگشا برای ارائۀ اندیشه‌ای دینی و کارآمد در حوزۀ وحدت و تقریب است. از سنت مشترک اسلامی چنین به دست می‌آید که رسول خدا؟صل؟ همواره نسبت به مسئلۀ امامت و جانشینی _ که نخستین نقطۀ جدایی امّت اسلام بوده است _ هشدار داده و مسیر وحدت و تقریب را نیز تنها در این طریق دانسته است. نوشتار پیش رو با تمسک به سنّت پیامبر اسلام؟صل؟ مسیر وحدت و تقریب را با الگوی امامت‌محور تبیین کرده و تحقق آن را امکان‌پذیر دانسته است. در این دیدگاه، وحدت اسلامی با توافق بر اصول مسئلۀ امامت، و تقریب نیز با ایجاد گفتمانی مشترک و امامت‌محور حاصل خواهد شد. این گفتمان باید زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی برای گفتگو بر سر مسئلۀ امامت را بگشاید و در گام نخست، حقیقت باورهای فرقه‌های اسلامی و مبانی آنها را فاش ‌نماید و سوء‌تفاهمات را برطرف ‌کند. مهم‌ترین راهبردهای این نظریه عبارت است از: بازگشت به ریشۀ اختلاف، روشنگری در حقایق دینی و تاریخی و مرزبندی میان وحدت و تقریب با اتحاد و همزیستی اجتماعی.

در تفاسیر روایی و جوامع حدیثی امامیه، احادیثی یافت می‏شوند که معنای باطنی واژۀ «نور» را در بیشتر آیات حاوی آن، شخص امیرمؤمنان یا امامان معصوم علیهم السلام دانسته ‏اند. این تأویل، راهی برای بداندیشان هموار نموده است تا شیعیان را به «روی‌گردانی از ظاهر» و «بطن ‏گرایی» متهم کنند. پژوهش حاضر، ضمن معناشناسی واژۀ «نور» و تبیین میدان معنایی آن، آیات حاوی این واژه و روایات ذیل آنها را برشمرده و به تأویل‏ شناسی آن پرداخته و در ادامه، دلالت واژۀ «نور» بر معنای امام را از رهگذر دلالت ‏های منطقی الفاظ نیز اثبات کرده است. نتیجه این‌که ضمن معتبر شمردن معنای ظاهری «روشنایی» برای واژۀ «نور» در تفسیر، تأویل این کلمه به مصادیقی چون کتاب و امام را به جهت وجود شاخصۀ هدایتگری در آنها دانسته است که با شواهدی مانند عقل، سیاق و سایر اخبار معتبر فریقین، تقویت می‏شود. بنابراین نه ‏تنها اتهام عدول از ظواهر و توجه محض به بواطن مردود است، بلکه تأویل نور به امام، علاوه بر روایات، با مبانی علم معناشناسی، سیاق و مبحث منطقی دلالت الفاظ نیز تقویت می ‏شود.

سوره نبأ از سور مکی قرآن کریم می‌باشد که با بحث قیامت و معاد آغاز شده است. سیاق و مفاهیم آیات دال بر این است که منظور از «النَّبَإِ الْعَظِیمِ» در آیۀ دوم این سوره، سؤال از قیامت است؛ اما در منابع حدیثی امامیه روایاتی وجود دارد که داده‌های حاصل از آنها، بیانگر تبیینی غیر از حقیقت یادشده دربارۀ این آیه است. از این‌رو محتوای این احادیث در تناقض با دلالت ظاهری آیه است و مورد اشکال می‌باشد. مقالۀ حاضر که با هدف بررسی دلالت‌های تبیینی این‌دست روایات نگارش یافته است، با روش تحلیل محتوا و نقد درون‌متنی، ضمن توجه به برخی اشکالات ممکن، به تحلیل داده‌های حاصل از این روایات و نیز دلالت‌هایی که امکان فهم این روایات را فراهم می‌کند پرداخته است. نتیجه آن‌که ضمن قبول تعارض این روایات با مراد ظاهری آیات، باید گفت که بر فرض صدور احتمالی این روایات، تنها راهکار حل مشکل آن است که آنها را بر اساس قاعدۀ جری باطنی (مصادیق باطنی) آیات قرآن کریم تشریح کرد. بنابراین داده‌های این روایات که به‌وفور در منابع نقلی موجودند و بخشی از میراث روایی امامیه در تفسیر قرآن را به خود اختصاص داده‌اند، مورد توجه و تحقیق می‌باشند. البته برای فهم و تبیین چنین روایاتی، توجه به لایه‌های باطنی آیات قرآن کریم که در روش تفسیری اهل‌بیت علیهم السلام جایگاه ویژه‌ای دارند، ضروری است.

علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شبهات این است که: حضور انسان معصوم در صحنه‌های هولناکی که می‌داند آسیبی در آنها نخواهد دید، چه فضیلتی برای وی محسوب می‌شود؟ مقالۀ حاضر با تمرکز بر حادثۀ «لیلة‌المبیت»، به روش توصیفی _ تحلیلی، مهم‌ترین پاسخ‌های اندیشمندان به شبهۀ مذکور را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد، یکی از اسباب تفاوت و تعدد پاسخ‌ها، اختلاف‌نظر اندیشمندان در موضوعاتی است که نقشی مبنایی در این مسئله ایفا می‌کنند. این موضوعات اختلافی عبارت‌اند از: صحت یا عدم صحت اِخبار پیامبر(ص) به ایمن‌ماندن امام(ع) در این حادثه، ثبوت یا عدم ثبوت علم غیبی آن حضرت در زمان حادثۀ لیلة‌المبیت، فعلی‌بودن علم غیبی امام یا مشروط‌ بودن آن به ارادۀ امام، بدا‌پذیری یا قطعی‌بودن علوم غیبی پیامبر(ص) و امامان(ع). از میان شش حالتی که با ترکیب این موارد به دست می‌آید، در چهار حالت ورود شبهه منتفی است و در دو حالت دیگر نیز حداقل به دو طریق، شبهه قابل دفع است: عدم تلازم علم و عمل و تبعیت علم از معلوم. در هر صورت، فضیلت حادثۀ لیلة‌المبیت برای امیرالمؤمنین(ع) بر اساس همۀ مبانی، ثابت است.

امامت شیعی به سبک‌های متفاوتی تبیین شده است که گاه دستمایۀ نظریه‌های نادرستی در سه ساحت تاریخ تفکر امامیه، اندیشۀ امامت و رجال‌شناسی می‌شود. شناخت نظریۀ امامت از دیدگاه متهمان به غلو، راه صائب‌اندیشی در این سه ساحت را هموارتر می‌نماید. با واکاوی و چیدمان قطعات باورهای امامتیِ این بخش از اصحاب، روشن می‌شود که آنان تحت آموزش‌های ائمۀ اطهار اندیشۀ منسجمی از امامت را در سطحی بالاتر ارائه نموده‌اند و همین نگاه از زمینه‌های اتهام آنان به غلو شده است. در این اندیشه، قلمروِ امامت شامل همۀ هستی و همۀ موجودات است و جایگاه امامت، زمامداری دین، هدایت و مدیریت جامعۀ انسانی، انتظام جهان تکوین و مهتری در قیامت به اذن و اعطای خداوند می‌باشد. این گروه، ویژگی‌های اصلی امام را انتصاب خداوند، علم ویژه، عصمت و افضلیت می‌دانند و افزون بر این صفات، به فضائلی چون خلقت نوری در عوالم پیشین، ارواح ویژه، خلقت مادیِ برتر، ولایت تکوینی و تشریع احکام برای امام معتقدند. آنان در مبحث تولیت و انتقال امامت، به تبیین سه مؤلفۀ اساسیِ انتقال امامت در فرایندی ویژه، معرفی راه‌های تشخیص امام و تعیین مصادیق امامان دوازده‌گانه پرداخته‌اند. در این اندیشه، وظایفی برای پیروان در قِبال امام تعریف شده است و امام نیز مسئولیت‌هایی در قِبال پیروان خود دارد. هم‌چنین پذیرش ولایت امام، آثار گوناگونی برای پیروان در این جهان و آخرت دارد. آنان معتقدند، امامت در این جهان با استقرار حکومت حضرت مهدیعج و پدیدۀ رجعت و در آخرت با ظهور مقامات امام به اوج شکوه و اهداف خود خواهد رسید. متهمان، با این‌که به امامتی متفاوت و برتر باورمندند، خود را در مسائل امامت از باورهای غالیانه دور نگاه داشته‌اند. در‌ نتیجه اتهام غلو دربارۀ آنان، غلو در اتهام است.

غالیان یکی از گروه‌های تأثیرگذار در دوران امامان بوده‌اند. شناخت این فرقه کمک شایانی به درک مفهوم غلو و تقصیر در روایات و رجال شیعه می‌کند. این فرقه در دوران‌های مختلف، ارتباطاتی با امامیه داشته‌اند. مناسبات میان امامیه و غالیان در دوران امیرالمؤمنین تا امام باقر و از حضرت باقرع تا آستانۀ غیبت کبری، با فراز و فرودهایی همراه بوده است. غالیان دائماً در صدد همراه‌کردن جامعۀ شیعه با خودشان بودند که در این راه به موفقیت‌هایی هم دست پیدا کردند. واکنش امامان و اصحاب ایشان در ابتدا با مدارا همراه بوده است؛ اما بعد از یأس از اصلاح و تغییر غالیان، شدت برخورد و سخت‌گیری حتی تا حذف فیزیکی آنان از میان جامعۀ شیعی ظاهر شده است. در این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی از تأثیرگذاری کم‌وبیش غالیان بر بخشی از جامعۀ امامیه سخن به میان آمده و راه‌های مبارزۀ امامیه برای دفع فتنۀ غالیان در دو بازۀ زمانی مذکور، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

جنگ جمل نخستین نزاع داخلی فراگیر در میان امت اسلامی و از بزرگ‌ترین چالش‌های حکومت امام علیع بود. پژوهشگران عوامل این رخداد را در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و سیاسی آن دیده‌اند و توجهی به نقش خاستگاه‌های شناختی حاکی از وضعیت فکری جامعۀ اسلامی در آن دوره نشده است. نوشتار پیش ‌رو به کمک منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی _ تحلیلی نقش باورهای مورد اختلاف فریقین در شکل‌ گیری نبرد جمل را بررسی نموده‌ است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، شرایط پس از رحلت پیامبر زمینۀ مساعدی برای شکل‌ گیری باورهای ناصوابی در جامعه ایجاد کرد که برخی از ریشه‌های شکل‌گیری جنگ جمل را باید در میان این باورها جُست؛ باورهایی چون یکسان‌دانستن جایگاه امامت با امارت دنیوی و لازم‌ندانستن شرایطی چون عصمت، دانش دین، تنصیص و افضلیت در امام، عدم برتری امام علیع بر سایر صحابه، وجود جایگاهی ویژه برای عایشه به عنوان ام‌المؤمنین و برای صحابه به عنوان افرادی عادل و غیر‌قابل‌ انتقاد.

عصر صادقین عصر اوج‌گیری برائت از سران سقیفه از جانب اصحاب است. تحقق برائت که قبل از این، در عصر امام سجاد(ع) به‌صورت یک جریان در جامعه پا گرفته بود، اکنون به‌واسطۀ اصحاب امامیه به شیوه‌های گوناگون نمایان می‌شود؛ به گونه‌ای که یکی از تمایزهای اصلی شیعۀ امامیه در جامعه نسبت به دیگر‌فرق اسلامی و شیعی، برائت نسبت به سران سقیفه است. اندیشۀ رفض و تسمیۀ رافضه و رافضی، برخاسته از همین موضوع برائت است. اساس اندیشۀ برائت نزد اصحاب، انکار و نامشروع‌دانستن امامت غیر‌الهی است و شواهد و قرائن به اندازه‌ای است که به‌روشنی می‌توان اصالت و ریشه‌دار‌ بودن اندیشۀ برائت در تشیع امامی را با به‌تصویر‌کشاندن چنین دورانی ثابت کرد. این ادعا با ارائۀ گزارش‌های تاریخی و روایی، البته به‌صورت تحلیلی و توصیفی، در این مقاله به تصویر در‌آمده است.

زرارة بن اعین، فقیه، محدث و متکلم نامی امامی قرن دوم هجری در کوفه است. زراره و خاندان او یعنی آل‌اعین، از جملۀ شخصیت‌های اثرگذار در فقه، کلام و حدیث امامیه‌ اند که از آنها، احادیث بسیاری در دست است. عملکرد و فهم اجتهادی زراره و پرسش‌های او از امامان معصوم و نیز نقل‌های رسیده از وی، خط فکری زراره را در میان محدثان و متکلمان کوفه برجسته و اثر‌گذار کرده است. واکاوی مؤلفه‌های مفهوم امامت همچون تعریف امامت و ولایت، گسترۀ ولایت، ویژگی‌های مهم امامت _ مثل علم ویژه _ و نیز مناصب و مقامات امام در اندیشۀ زراره و خاندان او، در این نوشتار انجام شده است. بررسی اندیشه‌ها و انگاره‌های راجع‌به‌ امامت در تفکر این محدث و متکلم بزرگ کوفی، ما را به دریافت بهتری از مفهوم امامت نزد جریان محدث _ متلکمان نزدیک می‌کند.