جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حقوق شیعیان افغانستان به‌عنوان بخش قابل‌توجهی از شهروندان این سرزمین با ویژگی‌های هویتی و فرهنگی خاص، همواره در طول تاریخ نادیده گرفته شده و تنها در دوره اخیر پس از تدوین قانون اساسی جدید در سال 1382 شمسی روزنه‌ای فراروی این اقلیت قومی و مذهبی گشوده شده است. پرسش جستار حاضر آن است که تساهل سیاسی در قانون اساسی جدید افغانستان، در مقایسه با قوانین اساسی گذشته این کشور، به چه میزان گنجانده و رعایت شده و هچنین چه نقشی در تأمین حقوق شیعیان ایفا کرده است؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه‌ی این نوشتارآن است که قانون اساسی جدید افغانستان دارای ظرفیت‌های نظری قابل‌توجهی در زمینه تساهل سیاسی می‌باشد و با واکاوی در مواد گوناگون این قانون نشان می‌دهد که به لحاظ نظری ظرفیت کشف و استخراج حقوق اقلیت شیعیان نیز در آن وجود دارد. این نوشتار عهده‌دار تبیین و تحلیل وجهِ نظری تساهل سیاسی در قانون اساسی جدید و نقش آن در تأمین حقوق شیعیان است. اما با تاسف اجرای این اصل در عمل در مقایسه با واقعیت موجود فاصله زیادی دارد که لازم است مقتضیات، موانع و راهکارهای عملیِ تأمین حقوق شیعیان به شکل جداگانه و در پژوهشی مستقل بررسی شود.

سدة 10 ق عصر نوینی در تاریخ ایران و همسایگانش به شمار می­رود؛ چراکه با تأسیس دولت شیعی صفویه، رقابت­ها و دشمنی­های دیرپایی میان صفویان و حکومت­های­ سنی­مذهبِ غرب و شرق ایران ایجاد گردید. در این میان، کتب تاریخ‌نویسی نقش برجسته­ای در توجیه مبانی مشروعیت­بخش مذهبی دول رقیب و رویارویی­های عقیدتی و سیاسی میان آن­ها ایفا کردند. بخش مهمی از روایات مربوط به مبانی مشروعیت­بخش مذهبی­ی صفویان و رقبایشان و نیز مجادلات عقیدتی آن­ها با یکدیگر، تحت تأثیر عناصر و مفاهیم کلامی نگاشته شد. این مقاله با بهره­گیری از رویکردی تاریخی و روش «توصیفی و تحلیلی» در پی توضیح چرایی و چگونگی این مسئله­ برآمده است. نتایج نشان می­دهد: به سبب اتکای تاریخ­نویسی کلام­انگارانه به منابع معرفت­شناختی همچون عقل و نقل معتبر - قدرت نفی و اثبات محکمی در کنه چنین رویکردی بوده است. هواخواهان و مخالفان صفویان کوشیدند با بهره­گیری از چنین روشی، ضمن تأیید و اثبات گرایش‌های سیاسی و عقیدتی خود، مبانی مشروعیت­بخش مذهبی این دولت را اثبات و یا رد نمایند. موضوع هستة اصلی روایات، نقش مهمی در نوع روش به کار گرفته شده داشت.

مسئله‌ی علم در بسیاری متون متقدم و متأخر شیعه، مسئله‌ای محوری است، تا آنجا که می‌توان گفت شیعه طرحی خاص خویش از علم دارد. منظور از «طرح علم» اینجا مجموعه مباحثی است که علم را تعریف می‌کند، علم حقیقی را از شبه‌علم متمایز می‌کند، غرض و منفعت از آن را معین می‌سازد و آن را معرف حقیقت آدمی قرار می‌دهد. پرداختن به طرح علم سنت پیوسته‌ای در تاریخ اسلام به ویژه در تصوف دارد که مشهورترین نمونه‌ی آن کتاب «احیاء علوم دین» غزالی است. چنین آثاری همواره حقیقت علم را در معرض خطر فراموشی و تحریف از سوی دانشمندان زمانه ‌دیده و کوشیده‌اند نشان دهند که علم حقیقی چیزی ورای اشتغال رسمی به علوم و الفاظ و مفاهیم آن‌ها است، نحوه‌ی وجود دانشمند است که همچون احوال و اخلاق و رفتار او جلوه‌گر می‌شود. در این مقاله نشان داده‌ایم که علماء متقدم و متأخر شیعه آثار مشابه مهم و برجسته‌ای در بحث از طرح علم دارند و به آن همچون مسئله‌ای اساسی برای شیعه می‌نگریستند، تا آنجا که می‌توان در کنار تشیع فقهی به مفهومی چون تشیع علمی قائل شد. گرچه روش این مقاله تحلیلی است نه تاریخی، عمق و گستره‌ی این مباحث در متون شیعه، احتمال گسترش مباحث مربوط به علم را در تصوف از ناحیه‌ی این متون شیعی برجسته می‌کند، به ویژه که بعضی علماء متأخر شیعه نیز بر آبشخور شیعی مباحث کتابی چون «احیاء علوم دین» تأکید کرده‌اند.

فقها در میان عقلا هستند و باید این آمادگی را داشته باشند که سخنشان مورد ارزیابی آنان قرار گیرد. فتواهای فقها را با این ارزیابی عقلایی می‌‌توان سه قسم کرد: فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی عصر قدیم و جدید، فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی قدیم، و فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی جدید. بیش از نود فتوا و بیست قاعده فقهی با رویکرد عقلایی همه اعصار منطبق است. فتواهایی که بیشتر با رویکرد عقلایی عصر قدیم یا جدید منطبق است در حوزه حقوق کودک، زن، کافر، مالی و معنوی و فتواهای موافق با احتیاط یا تسهیل و در حوزه هنر،‌ دادرسی، نهی از منکر، مجازات ها و دیه قتل خطایی یافت می شود و با هم قابل مقایسه است. با توجه به نمونه‌هایی از این فتواها و تفاوت آن‌ها، به روش توصیفی-تحلیلی می‌‌توان گفت: فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی زمانه با اطمینان بیشتر منطبق با مقصود شارع است؛ زیرا دست‌کم بعضی از منابع فتواهای غیر‌عبادی، متناسب با مقتضیات عصر شارع و مقید به رواج عرفی است و با تغییر آن اقتضاها، فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی عصر قدیم نیز تغییر می‌کند. به ‌علاوه، توجه به نقش عقلا در فهم ظواهر الفاظ چه بسا موجب شود بعضی از الفاظ شارع در معنایی که بعضی از فقها فهمیده‌اند و منطبق با همان رویکرد است ظهور نداشته باشد و مجمل شود، که تفسیرش را باید به اهل بیت واگذار کرد.

حدیث پژوهان شیعه، در طول تاریخ گاه برای تمییز و تنقیح انواع روایات از یکدیگر از تقسیمات چهارگانۀ حدیث به صورت: صحیح، حسن، موّثق و ضعیف بهره‌گرفته‌اند. هرچند این نوع تقسیم‌بندی از سوی جمع کثیری از عالمان مورد پذیرش و استقبال قرار گرفت، امّا برخی نیز مانند استرآبادی، آن را نوعی بدعت‌ دانسته‌اند که از اهل سنت الگوگرفته شده است و سبب تخریب اسلام می‌شود. در پژوهش پیش‌رو پس از تبیین اندیشه حدیثی شیعه و رویکرد آن نسبت به دانش درایه، انگارة اقتباس تقسیمات چهارگانه حدیث نقد ‌شده است. در این مسیر از روش کتابخانه‌ای- استنادی و تجزیه و تحلیل به صورت تحلیل محتوای کیفی(توصیفی- تحلیلی) ضمن ارائه گزارشی از پیدائی دانش درایه‌الحدیث در شیعه به دنبال پاسخ اصولی به اتهامات و چرایی آن می‌رویم. بر این اساس یافته‌های پژوهش؛ عبارت اند از اینکه ادعای مذکور از جهات گوناگون پذیرفتنی نیست. وجود اصطلاحات با عبارت‌های مشابه و گاه حتّی با تنوّع بیشتر نزد متقدمان شیعه؛ عدم ملازمت ساخته شدن اصطلاحات علمی با بدعت و تفاوت فریقین در مبانی تقسیم‌بندی از جملة این موارد است. از سوی دیگر تکمیل تقسیم‌بندی سه‌گانة اهل سنت با اصطلاحاتی نظیر قوی و مؤثق که برآمده از خُبرویّت اندیشمندان شیعی است، اتهام اقتباس را به کلّی غیر قابل پذیرش می‌کند.

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.