جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحران، رویدادی غیرمنتظره و گاه فزاینده است که مشکلاتی را بر جامعه تحمیل کرده و حالتی حاد و بی‌ثبات برای افراد و یا کل جامعه ایجاد می‌کند که رفع و دفعِ آن نیازمند اقداماتی اساسی است. در تاریخ امامت شیعی، سال‌های203 تا260 ق به رهبری و سرپرستی ابناء الرضا؟عهم؟ اختصاص دارد. خُلفا با اتخاذ برخی سیاست‌ها در مقام مشروعیت‌بخشی به خلافت خود و ابطال حقِّ ائمه؟عهم؟‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌ برآمدند که البته، ابناء الرضا؟عهم؟ _ با تدابیر خاص و اتخاذ برخی تصمیم‌ها _ توانستند از تحقّق این امر جلوگیری کنند. در این مقاله که با روش توصیفی _ تحلیلی سامان یافته، مجموعه اقدامات و اصول مدیریتی ائمهٔ متأخر شیعه؟عهم؟‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌‌‌‏‌ برای پیش‌گیری از بحران و آمادگی رویارویی با آن و همچنین ارایهٔ راهکارهای مقابله‌ای و بازدارنده _ در سه مرحلهٔ «قبل از وقوع بحران‌»، «هنگام وقوع بحران» و نیز «پس از وقوع بحران» _ معرفی و دسته‌بندی شده است؛ اصول و اقدماتی که در عصر حاضر نیز می‌توانند مورد توجه و اتباع باشند.

به ‌رغم تفاوت‌های مبنایی در پاره‌ای از مباحثِ مربوط به امامت و باورداشتِ قائمیت میان امامیان و زیدیان، گزارش‌های در دسترسْ از همگراییِ در خور توجه این دو گروه حکایت دارد. این همگرایی که در عصر غیبت با تدوین جوامع حدیثی و آثار اختصاصی از سوی مؤلفانِ امامی، بروز و ظهورِ بیشتری یافت_ از سوی پاره‌ای از خاورشناسان_ به عدم اصالت و فقدان مستنداتِ تاریخی در عصر حضور متهم شد. بی‌گمان، بازسازیِ آثارِ مفقود شدهٔ متقدمان زیدیه و درنگ در گزارش‌های بازسازی شده با هدف سنجشِ همگرایی پیش‌گفته و پاسخ به انتقاداتِ یادشده سودمند است.‌ ابو سعید رواجنی_ عالمِ زیدی عصر حضور _ با نگارش آثارِ اختصاصی در مهم‌ترین مباحثِ امامت و مهدویت، نقشِ قابلِ اعتنایی را در انتقال میراث حدیثیِ زیدیه به جوامع علمی سده‌های بعد داشته است. بازسازیِ تک‌نگاری او با عنوانِ أخبار‌ المهدی، افزون بر آن‌ که از وجود پاره‌ای از مهم‌ترین باورهای امامتی و مهدویتی امامیه در عصر حضور حکایت دارد، از همگرایی زیدیان متقدم و امامیانِ سلف نیز سخن می‌گوید. حصرِ شمار امامان؟عهم؟ به دوازده تن، نَسَب ایشان، غیبت طولانی قائم و تولّد مخفی او، از مهم‌ترین فوائد کلامیِ بازسازیِ این اثر است.

نقلی از جلسهٔ ازدواج امام جواد(ع) با امّ‌‌ الفضل (دختر مأمون) و مناظرهٔ امام؟ع؟ با یحیی بن اکثم در آن جلسه موجود است. هدف ما بررسی نسخه‌‌های موجود این روایت در کتب روایی، تفسیری و تاریخی است تا با مقابلهٔ آنها، مصدر یا مصادر اصلی این روایت کشف شود و میزان صحت این واقعه و جزئیات مطرح شده در آن تحلیل و بررسی شود. با اثبات این واقعهٔ تاریخی و بازیابی جزئیات آن در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و سنّی، علم امام ‌به عنوان یکی از دلایل شیعه برای پذیرش امامت ائمه(ع) تأیید می‌شود. بررسی‌‌ها نشان می‌‌دهد که این روایت، سه منبع اصلی دارد‌‌: 1) تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی؛ ۲) نقل ابن ‌‌شعبه حرّانی از کتاب علی بن ابراهیم قمی در موضوع تزویج امام جواد(ع) با امّ‌‌ الفضل که البته، به دست ما نرسیده است؛ 3) نقل شیخ مفید در کتاب الارشاد. این روایت در دیگر کتب روایی و حدیثی، به صورت نقل مستقیم یا نقل به مضمون درج شده است که نشان از اتفاق نظر علمای شیعه در‌بارهٔ جزئیات این واقعه دارد. تصریح متون تاریخی بر وقوع این ازدواج و ذکر اجمالی این روایت در آثار اهل سنّت نیز شاهدی دیگر بر صحت اصل واقعه است.

«علم امام» یکی از مهم‌‌ترین مقوّمات جایگاه امامت است. در بینش امامیه، گسترۀ علم و آگاهی امام _ به اذن خداوند _ حتی امور فرا‌زمینی و غیبی را نیز دربرمی‌گیرد. جریان سلفی‌‌گری ایرانی این مقام امامان را برنتافته و این مسائل را جعلیات و به‌ مثابه دوری از اسلامِ ناب معرفی کرده و از برخی خطبه‌های نهج البلاغه در مسیر انکار ‌علمِ غیب امام بهره جسته‌ است. ادلهٔ سید ابوالفضل برقعی بر انکارِ «‌علمِ غیب» را می‌توان حولِ محور کلیِ اعتراف امیر المؤمنین(ع) بر انکار ‌علمِ غیب برای خویش، اختصاص علوم فرابشری به خداوند، و نفی ‌علمِ غیب با توجه به منابعِ علم امامْ‌‌ طرح کرد. در این تحقیق، پس از بیان و تبیین گستره، قلمرو و منابع علم امام از نگاه امام علی(ع)، به بررسی ادلهٔ نافیِ ‌علمِ غیب از دیدگاه ابوالفضل برقعی، پرداخته شده است تا درستی یا نادرستی ادعای او آشکار شود.

اَخباریانْ اگر چه _ در مقایسه با دیگر اندیشه‌های رایج زمان خود _ مکتب فکری مستقلی داشتند، اما در موضوع امامت، کمتر می‌توان آنها را دارای دیدگاه‌هایی منحصر به فرد دانست. بیشتر آرای آنان بازتاب نظرگاه محدّثان و اندیشمندان سده‌های نخستین است. رویکرد حدیث‌محوری و پرهیز از تأویل و تفسیر عقل‌گرایانه، بر شیوهٔ استنباط آموزه‌های اعتقادی آنان تأثیر نهاده است. اوج گرفتن باور اخباریان نسبت به متکلمان در موضوعاتی که متکلمان به جهت رویارویی با مخاطبانی عام و استفاده از استدلال‌های فرامذهبی، مجبور به حداقل‌گرایی در این موضوعات شده‌‌اند، از مهم‌ترین نقاط اختلاف این دو جریان است که ثمرهٔ اعتماد به گنجینهٔ‌ روایاتی است که اخباریانْ خود را خزانه‌دار آن می‌دانند. به رغم ناسازگاری میان اخباریان و متکلمان در تعریف، تبیین ویژگی‌های خاص و ساز‌ و‌ کار تولیت و انتقال امامت، دشوار است که آرای اخباریان را برخاسته از مدرسهٔ کلامی مستقلی به شمار آوریم. استفاده از استدلال‌های کلامی برای اثبات برخی مسائل حوزهٔ امامت و آشتی با عقل در نظریهٔ امامتِ اخباریان، قابل انکار نیست که نشان از تعامل این مکتب با دیگر اندیشه‌های کلامی امامیه دارد. در مجموع، می‌توان «نظریهٔ امامت» در اندیشهٔ اخباریان را همسو با عالمان کلام‌پژوه و آمیخته با روایاتْ بدون تحلیل محتوایی، ارزیابی کرد.

به باور محقّقان، تلاشِ محدّثان قم در ماندگاری مباحثِ امامتْ انکار‌ناشدنی است. این تلاش‌ها سبب شد‌ تا موضوعات و مسائل امامت _ به شیوهٔ نقل حدیث در منابع روایی امامیه _ ماندگار شده و به «نظریهٔ امامت در دیدگاه محدّثان قم» شُهره و شناخته شود. بنا بر تحقیق صورت گرفته، محدّثان قم تأثیر بسزایی در بیان اندیشهٔ امامت بر پایهٔ روایات داشته‌اند. از یک‌سو، نزدیک بودن زمان آنها به دوران حضور و غیبت صغری و از سوی دیگر، قدمت آنان در اعتقاد به باورهای امامیه، ضرورت و اهمیت این واکاوی را آشکار می‌کند. از این‌رو، کشف «نظریهٔ امامت» در میان محدّثان قم به بررسی روایاتِ راویان قم وابسته است. در این راستا، ضمن بررسی روایات محدّثان این خطّه و بررسی و تبیین چهار شاخصه در تعریف امامت از دیدگاه آنان، به ویژگی‌های اصلی امام و همچنین مسئلهٔ تولیت و انتقال امامت در نگاه محدّثان قم پرداخته شده است. در تعریف امامت، به مفاهیم کلیدی‌ای چون خلافت و حجیّت پروردگار، قلمرو و گسترهٔ امامت و همچنین جایگاه امامت در نظام تکوین و تشریع اشاره شده و در مقام بیان ویژگی‌های اصلی امام نیز _ با استناد به روایات وارده _ شیوهٔ نصب امام، علم و عصمت امام و در دیگر ویژگی‌ها از جمله خلقت نوری، خلقت جسمانی و سرشت تبیین شده‌اند. در بخش پایانی نیز به انتقال به نص، اعجاز و افضلیت امام از نگاه محدّثان قم پرداخته شده است.