جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش ملاک هویت شخصی حافظه، پیوستگی و استمرار روانی، با رویکرد تبیینی ـ انتقادی مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. این ملاک تقریرهای مختلفی دارد. تقریر آگاهی و حافظه هویت شخصی را به همان مجموع خاطرات می‌داند که حافظه نام دارد؛ که البته مسئلۀ فراموشی در انسان این تقریر را دچار اشکال می‌کند. برای حل مشکل فراموشی راه‌حل‌هایی ارائه شده که برخی از پیوستگی و استمرار روانی و زنجیرۀ همپوشانی از خاطرات سخن گفته‌اند. برخی دیگر، استمرار روانی را همراه با استمرار فیزیکی، مثلاً مغز، ملاک هویت شخصی می‌دانند. در مجموع این سه تقریر مبتلابه اشکالات متعددی است؛ ازجمله اینکه حافظه امری عرضی است، و نمی‌توان هویت شخصی را به امر عرضی دانست. از سوی دیگر، با صدمه دیدن مغز، همه یا بخشی از حافظه نیز از بین خواهد رفت؛ لذا استمرار روانی همراه با استمرار فیزیکی نیز نمی‌تواند ملاک هویت شخصی باشد. این ملاک در ارائه پاسخی صحیح به مسائلی چون حیات پس از مرگ، مسئولیت اخلاقی و جزا و کیفرهای حقوقی نیز ناتوان است.

مبناگرایی دیدگاهی است درباره ساختار باورهای موجه، که باورها را به دو دسته تقسیم می‌کند؛ یکی باورهای پایه، که برای موجه‌بودن نیازی به سایر باورها ندارند؛ و دیگری باورهای غیرپایه، که برای موجه بودن نیازمند باورهای دیگر هستند. مبناگرایان درباره دو مطلب مهم اختلاف‌نظر دارند: یکی تبیین آنان از چگونگی موجه‌شدن باورهای مبنایی و دیگری تبیین آنان از نحوه تسری توجیه از باور مبنایی به باورهای غیرمبنایی. رویکردهای مختلف به این دو مطلب باعث قرائت‌های مختلفی از مبناگرایی شده که در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان به «مبناگرایی شدید» و «مبناگرایی معتدل» اشاره کرد كه امروزه شاهد نقدهای مختلفی نسبت به هر دو رویکرد هستیم. هدف مقاله حاضر که با روش کتابخانه‌ای و توصیفی صورت گرفته، این است که مهم‌ترین نقدهای ارائه‌شده به مبناگرایی را گردآوری کرده و بیانی اجمالی از مبناگرایی علامه طباطبائی، به‌عنوان نمایندۀ معاصر حکمت متعالیه، ارائه دهد. در نهایت خواهیم دید که رویکرد علامه طباطبائی به مبناگرایی، فاقد بسیاری از نواقص موجود در مبناگرایی غربی است.

در فلسفۀ اخلاق، به‌ویژه پس از کانت این سؤال مطرح شد که آیا انجام فعل اخلاقی به انگیزه‌ای خارج از صِرف تکلیف و الزام اخلاقی، فاقد اعتبار است و ارزش اخلاقی ندارد؟ نوع پاسخ به این پرسش، منشأ تقسیم نظام‌های اخلاقی به دو نحلۀ کلی غایت‌گرا و وظیفه‌گرا شده ‌است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه‌ای و توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به ‌این پرسش ‌است، و ضمن تدارک پاسخ منفی برای ‌آن، بر وجود غایات به‌عنوان ضمانت اجرایی افعال اخلاقی تأکید ‌می‌‌کند و نوع اخروی آن را ضمن برشمردن مواردی، ارجح ‌می‌‌شمارد؛ به‌ویژه قرب الهی که به‌تناسب عدم‌ تناهی خداوند، نامتناهی بوده و منبعی پایان‌ناپذیر برای ترغیب انسان به انجام فعل اخلاقی و تعالی وجودی است.

استکبارستیزی ازجمله موضوعات مبتلابه اجتماعی است، و تحلیل و بررسی آن موجب عمق‌بخشی بیشتر آن می‌گردد. ازجمله مسائلی که در رابطه با استکبارستیزی مطرح می‌شود، پشتوانه عقلانی و به‌طور خاص مبانی معرفتی این موضوع است. آیا استکبارستیزی از مبانی معرفتی پیروی می‌کند؟ پذیرش کدام مبانی معرفتی منجر به استکبارستیزی می‌گردد؟ در این مقاله با روش عقلی به بررسی مبانی معرفت‌شناختی این موضوع پرداخته شده، و در نهایت چگونگی تأثیر این مبانی در استکبارپذیری یا استکبارستیزی نشان داده شده است. براي نمونه امکان شناخت ازجملة این مبانی است که عدم پذیرش آن موجب شک‌گرایی یا نسبی‌گرایی شده و در آن صورت مبارزه با استکبار ناموجه خواهد بود. همچنین واقع‌نمایی گزاره‌های ارزشی و ارزش معرفت‌شناختی گزاره‌های استکباری نیز از دیگر مبانی معرفت‌شناختی استکبارستیزی هستند که پذیرش آنها تأثیر بسزایی در این موضوع خواهد داشت.

اراده انسانی پدیده‌ای است که از جهات مختلف اندیشمندان حوزه عقلی را به اندیشه‌ورزی واداشته است. چیستی اراده، فرایند تحقق آن، رابطه آن با مقدمات، چگونگی تبیین اختیاری بودن آن، تأثیر اراده الهی در تحقق آن ازجمله حوزه‌های اندیشه‌ورزی در مورد پدیدۀ مذکور است. پژوهش حاضر با نگاهی به آراء صدرالمتألهین با رویکردی عقلانی و با روشی تحلیلی ـ توصیفی به پاسخ‌گویی به چیستی و چگونگی تحقق اراده انسانی در اندیشه صدرالمتألهین پرداخته و به این نتایج رهنمون شد که اراده یکی از افعال نفس بوده که بدون نیازمندی به اراده دیگر، به صورت اختیاری از سوی نفس صادر می‌شود و فاعلیت او نسبت به اراده از گونه فاعل بالتجلی است. ازآنجاکه در اندیشۀ صدرا افعال و صفات معلول همسان با وجود آنها، شأنی از شئون الهی است؛ لذا افعال جوانحی نفس و ازجمله اراده در حقیقت فعل الهی خواهد بود؛ هرچند که این، نافی انتساب اراده به نفس نیست.

دیدگاه‌ها در باب قلمرو دین، و حداقلی یا حداکثری دانستن آن از مباني‌ای سرچشمه می‌گیرند که هرچند در بادی نظر به چشم نمی‌آیند، اما تأثیر خود را در ثنایای بحث به جای می‌گذارند. مبانی نظری‌ای که در تعیین قلمرو دین تأثیرگذارند را می‌توان این چنین برشمرد: مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و دین‌شناختی. در این نوشتار ابتدا نظریات سنت‌گرایان بیان گردیده و آن‌گاه به بررسی نظریات ایشان پرداختیم. دیدگاه غالبی که در سنت‌گرایی به چشم می‌خورد تکثرگرایی معرفتی و در پی آن پلورالیسم دینی است. در این مقاله با اشاره به خاستگاه این نظریه معرفت‌شناختی، ارتباط آن با دیدگاه هستی‌شناختی و در پی آن تأثیر این دیدگاه در تکثرگرایی دینی تبیین، و سپس نقدهای وارده بیان گردیده است. در پایان تأثیر این دیدگاه‌ها بر قبول قلمرو حداکثری دین توسط سنت‌گرایان بیان شده است. این تحقیق با روش تحلیلی ـ انتقادی و با استفاده از معانی، مفاهیم، تعریف‌ها و توصیف‌ها به تحلیل، تبیین و ارزیابی آراء دانشمندان می‌پردازد.

نقد روش‌شناختی در نظام‌های فلسفی، به‌ویژه در فلسفة صدرالمتألهين به‌عنوان‌ آخرین نظام فلسفی در جهان اسلام، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این میان، آن ‌دسته از تحقیقات انتقادی نیز که صورت پذیرفته، بیشتر ناظر به مقام داوری و نظریه‌پردازی بوده و نسبت به مقام پژوهش و گردآوری که یکی از ارکان مهم نظام‌های فلسفی محسوب می‌شود، کم‌توجهی صورت گرفته است. ازاین‌رو پژوهش حاضر ناظر به نقد روش‌شناختی فلسفه صدرالمتألهين در مقام پژوهش و گردآوری است. نقدهای وارده بر روش صدرا در پژوهش و گردآوری، معطوف به چهار بخش می‌شود، که چه‌بسا بتوان آنها را به‌عنوان ایرادات اصلی روش وی در این مقام دانست: تغییر جایگاه مباحث فلسفی، بی‌نظمی‌در بیان مطالب، و نبود ترتیب در مسائل، عدم توجه به طرح و بیان مسئله و عدم ارجاع‌دهی به منابع مورد استفاده، از جمله مواردی است که می‌توان در این مقام مورد اشاره قرار داد. نوشتار حاضر با روش کیفی ـ توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای می‌کوشد به تبیین نقدهایی که در این مقام بر روش صدرالمتألهين وارد می‌شود، بپردازد.

صدرالمتألهین‌ به‌عنوان مبدع مسئلۀ سرنوشت‌ساز و پرکاربرد تشکیک در فلسفۀ اسلامی شناخته می‌شود. او با ابتکار مثال‌زدنی تشکیک را بر پایه اصالت وجود بنا نهاد. امروزه در بین مفسران، تفاسیر متعددی از تشکیک صدرایی وجود دارد. در میان این تفاسیر، تفسیر استاد فیاضی مقارنت ویژه‌ای با وحدت شخصی وجود یافته است. در تفسیر مدعایی ایشان تشکیک به معنای موجودیت همه موجودات به عین وجود واجب‌تعالی است. در حقیقت یک وجود بسیط و بحت اطلاقی، بیشتر محقق نیست و کثرات علی‌رغم موجود بودن، وجودی غیر از وجود حق‌تعالی ندارند و به عین وجود او موجود هستند. به‌نظر استاد فیاضی این نظریه، باور نهایی صدرالمتألهين در این زمینه است. ایشان همچنین عباراتی از صدرا که به‌منزلۀ دلیل برای اثبات این تشکیک است را برای اثبات تفسیر مدعایی خود ارائه می‌دهند. در این عبارات صدرالمتألهين درصدد اثبات موجودیت همه وجودات به ‌وجود خداوند و یا به بیان دیگر، وجود بودن وجود خداوند برای همه موجودات است. در این مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسی این ادله خواهیم پرداخت.

اين مقال شرحي است بر كلام امام محمدباقر علیه السلام در باب اوصاف شيعيان واقعي. يكي از اين اوصاف، همه امور را به خدا سپردن با هدف نيل به آسايش و آرامش در زندگي است. انسان در نظام تكوين معمولاً به دنبال ارضاي غرايز خود است و در اين ساحت به تكليف و وظيفه نمي‌انديشد. اما افزون بر اين، خداوند براي دستيابي به اهداف بالاتر و كمال و قرب الهي،‌ تكاليفي معين كرده است. اين نظام تشريع بر نظام تكويني و اسباب و مسببات مبتني است. يكي از اهداف بزرگ انبياء اين است كه چشم بشر را به حقايق و معارف پنهان باز كنند تا ظواهر دنيا آنان را نفريبد. برخي انسان‌ها از نظام تكوين بهر‌ه‌اي نيكو مي‌برند و از نعمت‌هاي بي‌شمار الهي در چارچوب نظام تشريع استفاده مي‌‌كنند. اينها از سنخ نعمت هاي مادي نيست، همچون انس با خدا، باز شدن چشم بصيرت به حقايق، نورانيت دل و... . اين سنت الهي در مورد جامعه هم ساري و جاري است؛ خداي متعال به جامعه‌اي كه مردمش اهل تقوا باشند و در كنار احترام به احكام اسلامي آنها را اجرا كنند، بركت مي‌دهد.