جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از آیات قرآن به امور طبیعی اشاره می کنند. پرسشی که مطرح می شود این است که آیا قرآن از بیان این حجم از آیات، فقط درصدد بیان اهداف خاصی، مانند توجه به مبدأ و معاد است؛ یا اهداف دیگری، همچون تولید علم دینی در امور طبیعی، سرپرستی دین در همة حوزه های بشری و... را نیز در نظر دارد؟ این مسئله را می توان در نسبت با دیدگاه ها در باب قلمرو دین مورد بررسی قرار داد. یکی از دیدگاه ها در باب قلمرو دین، دیدگاه حداکثری است؛ که در این پژوهش با تفکیک رویکردهای مختلف آن، با روش تحلیلی و مقایسه ای سعی شده است پاسخ مسئله مذکور داده شود. ازاین رو هر رویکرد 1) دینی دانستن همۀ ابزارها و منابع معرفتی بشر منتسب به آیت الله جوادی آملی، براساس برداشت رایج از بیانات ایشان؛ 2) شمول حداکثری متون دینی؛ 3) مدیریت و سرپرستی دین در تمام شئون انسان، متعلق به فرهنگستان علوم دینی؛ به طور جداگانه بیان و مورد ارزیابی قرار گرفته است. در تبیین رویکرد های پیش رو، روشن شد که هدف و حکمت آیات طبیعی در قرآن، علاوه بر معارف اصیل دین، ترغیب، تشویق و تولید دانش تجربی است. لکن در ارزیابی صورت گرفته این رویکردها در بیان حکمت های مزبور ناتمام هستند.

انکار تجرد نفس، همواره از سوی برخی از اندیشمندان مسلمان مطرح می شود. این عقیده ممکن است به انگیزه های مختلفی به وجود آمده باشد. دفاع از وحدانیت خداوند و نفی هر گونه مثلیت و شباهت میان خداوند و مخلوقات، یکی از مهم ترین انگیزه هایی است که منجر به انکار تجرد ماسوی الله شده است. این اندیشمندان معتقدند هیچ موجود مجردی غیر از خداوند وجود ندارد. برخی وجود موجود مجردی غیر از خدا را موجب تساوی با خدا در ذات می دانند؛ برخی دیگر از عدم یافت دلیل برای وجود چنین موجودی سخن می گویند؛ و عده ای نیز تجرد را به بالفعل بودن همۀ کمالات تعریف کرده، غیرخداوند را فاقد این ویژگی می دانند. این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی این عقیده می پردازد. پس از تبیین این ادعا، روشن می شود چنین انگیزه ای برای انکار تجرد نفس، کافی نبوده؛ اشتراک در صفات، اعم از سلبیه یا ایجابیه، موجب اشتراک و تساوی در ذات نمی شود. همچنین ادلۀ متعدد عقلی و نقلی، وجود موجود مجرد ماسوی الله را اثبات می کند.

معاد یکی از مسائل مهمی است که برخی از انسان ها در پذیرش آن از خود سرسختی نشان داده و یا حتی آن را انکار می کنند. این انکار و آن سرسختی، یکی از عواملی است که آیات زیادی از قرآن به تبیین و پاسخ به سؤالات مربوط به معاد اختصاص پیدا کند. قبول یا نکول معاد ازیک سو با خداشناسی و از سوی دیگر با انسان شناسی رابطۀ تنگاتنگ دارد؛ به طوری که با حل این دو مسئله و کنترل هوای نفس، در پذیرش معاد مشکلی وجود ندارد؛ اما با حل نشدن این دو مسئله و تبعیت انسان از هوای نفسانی، معاد انکار می شود. از منظر قرآن، انکار معاد ممکن است به صورت شک، ظن، استبعاد، استحاله و افسانه باشد که منشأ اصلی آن به شبهۀ علمی و یا شهوت عملی برمی گردد. قرآن در جواب انواع این انکار، گاهی به فاعلیت خداوند و گاه به قابلیت انسان و زمانی هم به نمونه هایی از زنده شدن مردگان در این دنیا اشاره کرده؛ با سهل و آسان دانستن وقوع معاد، نه تنها بر احتمال وقوع آن؛ بلکه بر ضرورت زنده شدن مردگان در قیامت تأکید دارد.

در عصر حاضر قرآن کریم آماج هجمه های فراوان ملحدان و دگراندیشان قرار گرفته است. برخی چون محمد احمد خلف الله، عبدالکریم سروش و دکتر سُها مدعی هستند که قرآن مجید در موضوع رجم شیاطین توسط شهاب ها، تحت تأثیر علم ناقص و فرهنگ جاهلی زمانة خویش قرار گرفته است. هدف از نگارش این مقاله این است که نشان داده شود دلایل مدعیان برای اثبات ادعای آنان کافی و قابل اعتنا نیست. در این نوشتار پاسخ شبهه ها و دلایل آنان به طور کامل بیان گردید و نشان داده شد که باوری به عنوان اینکه شیاطین جهت استراق سمع به آسمان می رفتند و توسط فرشتگان به وسیلة شهاب ها مورد اصابت قرار می گرفتند، به هیچ وجه در بین عرب جاهلی وجود نداشته است. بنابراین آموزه های قرآن مجید در موضوع مورد بحث تازگی دارد و غیرممکن است که از علم و فرهنگ عصر نزول اقتباس شده باشد. روش پژوهش در این مقاله کتابخانه ای و به شیوه تحلیلی ـ انتقادی است.

این مقاله به بحث پیرامون حقیقت ایمان در پرتو روایات می پردازد. ارزش های اخلاقی در اسلام موجب سعادت حقیقی و ابدی انسان می شوند و لازمه سعادت، نیل به کمال حقیقی انسانی است. ازاین رو، سه مقوله ارزش های اخلاقی، کمال و سعادت انسان متلازم یکدیگرند. این ارزش ها دو دسته اند: ارزش های اخلاقی اصیل که مستقیماً در حرکت انسان به مقام قرب الهی نقش آفرین هستند و ارزش های مقدمی اخلاقی که هرچند خودشان عامل اصلی نیستند، اما به این حرکت کمک می کنند؛ چراکه کمال نهایی انسان نیل به قرب الهی است و سعادت حقیقی او نیز در سایه قرب الهی به دست می آید. این نوع ارزش ها «عبادت» نام دارند. ازآنجاکه سعادت انسان در سایه قرب الهی به دست می آید، محور همه ارزش های اخلاقی باید ایمان به خدا و عبادت و بندگی او باشد.

منشأ خداباوری در انسان از دیرباز مورد توجه اندیشمندان ادیان الهی، علوم تجربی و فلسفی بوده است؛ از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی و عمدۀ اندیشمندان مسلمان، خداباوری در انسان، امری فطری است که منشأ آن نحوۀ آفرینش انسان است. به باور داوکینز پیدایش انسان در زمین، بی نیاز از خدای آفریننده است؛ وی اعتقاد به خدای آفریننده را توهمی ویروس گونه می داند که در اذهان بشری در واحدی به نام «مم» جایگزین نظریات علمی شده و به مرور زمان توسعه یافته است؛ مستند اصلی وی در این دیدگاه، نظریۀ تکامل است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی به مقایسه و ارزیابی دیدگاه های آیت الله مصباح یزدی و ریچارد داوکینز دربارۀ منشأ خداباوری در انسان می پردازد. طبق این پژوهش نظریه داوکینز به خلاف دیدگاه آیت الله مصباح یزدی در زمینۀ منشأ خداباوری در انسان در مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی دچار خلل های جدی است.

اصل عصمت در قرآن و دیدگاه متکلمان مسلمان امری مسلم است؛ اما شناخت معصومان پس از نبی اکرم(ص) در میان متکلمان فرق اسلامی مورد اختلاف است. امامیه، روایاتی از نبی اکرم و اهل بیت(ع) را ذیل آیاتی از قرآن کریم، ازجمله آیة اولی الامر مورد استناد و راه تعیین مصادیق معصومین می دانند. در مکتب امامیه آیة اولی الامر دلالتی واضح نسبت به تعین معصوم در «خمسه طیبه» و فرزندان معصوم آنها دارد. اما متکلمان اشاعره، با وجود اینکه روایات دال بر عصمت اولی الامر در ذیل آیه مذکور و به صورت جداگانه در کتب آنها تبلور یافته؛ لکن دلالت آیات و روایات را در رابطه با تعیین مصداق معصوم به دلایل مختلف توجیه و رد کرده اند. اما با جست وجوی کتب روایی و بررسی اندیشمندان مذهب اشاعره، دیدگاه امامیه به کرسی حق می نشیند. نوشتار حاضر کوشیده است با تمسک بر روش نقلی و در برخی جاها با روش عقلی، دیدگاه امامیه و اشاعره نسبت به تعیین مصادیق معصومین پس از نبی اکرم(ص) را با توجه به مفاد آیۀ اولی الامر و روایات ذیل این آیه، بیان و بررسی کند.

اعتقاد به دعا و استجابت آن از زوایای مختلفی نیازمند تحلیل است؛ زیرا از سویی نشانگر عاملیت الهی در جهان بوده و از سوی دیگر، فرایند آن در نظامی رخ می دهد که قانون علیت از اصول بنیادین آن است. برهمین اساس، پذیرش تحقق پدیده ای در پرتو استجابت دعا با چالش هایی مواجه است؛ به طوری که برخی، استجابت دعا را برآمده از دخالت باری تعالی دانسته و آن را ناقض قوانین طبیعت می دانند. در مقابل برخی تحقق یک پدیده در عالم قانون مند طبیعت را به عنوان برآیندی از استجابت دعا، انکار کرده اند. با توجه به تأثیرات عمیق نهاد دعا در نظام اعتقادی، ارائۀ دیدگاهی منجسم در چگونگی اثرگذاری دعا امری ضروری است. بدین منظور در نوشتار پیش رو که با روش توصیفی ـ تحلیلی بوده و با مراجعه به اسناد، کتب و مقالات آیت الله مصباح یزدی صورت گرفته است؛ استجابت دعا به عنوان بستر عاملیت الهی در منظومه قوانین حاکم بر طبیعت، مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که استجابت دعا برآیند اثرگذاری طولی علل فراطبیعی بر علل مادی، در فرایند قوانین حاکم بر طبیعت است.