جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو عنوان «خوف و رجا» از معروف‌ترين عناوين در معارف اسلامي هستند که در فارسي به «ترس و اميد» ترجمه شده است. خوف و رجا در رفتار انسان تأثير اساسي دارند و اغلب رفتارهاي انسان بر پايه خوف و رجا شکل مي‌گيرند. مسئلۀ پژوهش، چيستي خوف و رجا و آثار تربيتي آن دو است. تبيين و تفهيم حقيقت خوف و رجا و بيان آثار تربيتي آن، به مربيان تربيت ديني کمک مي‌کند در تربيت متربيان خود از سازوكار رفتاري خوف و رجا در انسان استفاده کنند. حقيقت خوف و رجا با روش توصیفی ـ تحلیلی در آثار آيت‌الله مصباح يزدي مورد بررسي قرار گرفت. از ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي همه رفتارهاي انسان براساس سه انگيزۀ اصلي: حب بقا و حب کمال و حب لذت شکل مي‌گيرند. انسان پيوسته دنبال بقا و کمال و لذت است و با موانع اين سه نيز همواره مبارزه مي‌کند. انسان دوست دارد منافع را به‌دست آورد و خود را از ضرر نگهدارد و براين‌‌اساس خوف و رجا در انسان شکل مي‌گيرند. خوف آثاري مثل تقواي الهي، ترک جاه‌طلبي، ايمنی در مقابل وسوسه‌های شيطان و هواي نفس دارد و رجا نيز آثاري مثل تلاش و اشتياق عمل صالح و توبه و بازگشت به‌سوي خدا دارد.

حضرت زهرا (س) الگوي تمام مسلمانان در ابعاد گوناگون زندگي ازجمله اخلاق به‌حساب مي‌آيند. با توجه به اسوه بودن ايشان در تمام زمينه‌ها ازجمله صبر، در اين مقاله قصد داريم، علل گرايشي صبر ايشان هنگام مصيبت را بررسي کنیم. فعل اختياري «صبر» مسبوق به بينش‌ها و گرايش‌هايي است؛ زيرا روح انسان علاوه بر بعد شناختي بعد گرايشي نيز دارد. اميال انسان در اثر عواملي رشد کرده و شکوفا مي‌گردد. در اين مقاله مي‌کوشيم عوامل گرايشي صبر حضرت زهرا(س) هنگام مصيبت را با رويکرد توصيفي ـ تحليلي و با روش کتابخانه‌اي بررسي کنيم. با تأمل در زندگي حضرت زهرا(س) علل گرايشي مزبور را مي‌توان بدين شرح برشمرد: احساس نياز به خدا، احساس محبت و عشق به خداوند متعال، خشيت الهي، محبت و نفرت با معيار الهي، اميد به استحقاق پاداش الهي براي صابران، اميد به گشايش، ميل به لذت و قدرت متعالي، روحية قناعت و گرايش به رفع نياز مالي ديگران. علل گرايشي صبر مي‌تواند به‌نوبة خود عاملي براي تقويت اين فضيلت اخلاقي و دستيابي انسان به مراتب بالاتر آن باشد.

پژوهش حاضر با هدف تبيين نقش تفکر در آموزش مفاهيم ديني از ديدگاه استاد علي صفايي حائري انجام شد. روش پژوهش توصيفي ـ تحليلي بود. نتايج نشان داد که تفکر در لغت به معناي تأمل است و در اصطلاح و تعريف استاد صفايي به معناي حل مجهولات است. ايشان سه نوع دين ارثي ـ سنتي، و احساسي ـ عاطفي را مطرح کرده‌اند و دين اصيل نظر مختار ايشان بود. دين اصيل ديني است که مبناي آن شناخت است، شناختي که ابعاد مختلف انسان و هستي را روشن مي‌کند. اين شناخت به‌وسيله تفکر حاصل مي‌شود و تفکر با طرح سؤال ايجاد مي‌شود؛ منتها سؤالات بايد حساب‌شده و مبنايي باشند و اين وظيفه مربي است که بتواند راه را کوتاه و زمان را مغتنم بشمارد و با ايجاد سؤالاتي مبنايي و اساسي ذهن متربي را به جولان درآورد و او را ياري کند تا به پاسخ‌هاي اين سؤالات برسد. اما لازمه و مقدمه واجب براي تفکرِ صحيح، داشتن معلومات يا مواد خام و آزادي از تقليدها و تلقين‌ها و... مي‌باشد. جمع‌آوري اطلاعات و معلومات با تدبر و رهايي از اسارت‌ها با تعقل مرتفع مي‌گردد. لذا تفکر با همراهي تدبر و تعقل مي‌تواند در آموزش مفاهيم ديني راهگشا باشد.

علوم انساني بر مباني گوناگوني استوار است که مي‌توان آنها را در پنج دستة مباني معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي، انسان‌شناختي، دين‌شناختي و ارزش‌شناختي طبقه‌بندي کرد. يکي از مباني دين‌شناختي علوم انساني، قدرت مطلق الهي است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد است تأثير اين مبنا را در حوزة تعليم و تربيت اسلامي نشان دهد. يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که هرچند انسان موجودي مختار، با اراده و داراي قدرت است و همين ويژگي‌ها او را تربيت‌پذير کرده است؛ اما توانايي او در طول قدرت الهي است. به همين دليل، انسان معتقد مي‌کوشد تا روش تربيتي‌اي را برگزيند که در افکار و اعمال خويش هيچ‌گاه خود را از سيطرة قدرت الهي خارج نداند. همچنين، انسان که مرکب از جسم و روح است، ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و رفتاري دارد؛ ساحت‌هايي که مي‌توانند در حوزة تعليم و تربيت به شکوفايي رسيده و در مسير صحيح پرورش يابند. در ساية تعليم و تربيت صحيح، جهان‌بيني فرد شکل مي‌گيرد و بينش‌ها و گرايش‌هاي او در مسير رسيدن به هدف نهايي وجودي انسان جهت‌دهي مي‌شود و در نهايت، انسان با پذيرش قدرت مطلق الهي و توجه به ربط و وابسته بودن خود در تمام ابعاد فکري و حرکتي، رفتاري توحيدي و خدامحوري پيدا مي‌کند.

تربيت حماسي ازجمله ساحت‌‌هاي مهم تربيتي است که نقش بسزايي در تربيت نسلي شجاع، عدالت‌خواه، نوع‌دوست، مبارز، قوي و نترس، ظلم‌ستيز و مانند آن دارد. يکي از اين مؤلفه‌هاي مهم حماسي، شجاعت و دلاوري است. شجاعت محوري‌ترين عنصر حماسي در شاهنامة فردوسي به‌شمار مي‌رود. بدين منظور پژوهش حاضر با هدف تبيين مفهوم شجاعت در شاهنامة فردوسي و ارائة راهکارهاي آن براي تربيت حماسي کودکان صورت پذيرفته است. روش اين پژوهش از حيث هدف کاربردي و از لحاظ رويکرد، کيفي است و از حيث جمع‌آوري اطلاعات به‌ شيوۀ تحليلي واستنباطي نگاشته شده است. جامعۀ پژوهش، شاهنامه فردوسي و آثار وابسته به‌آن بوده است. يافته‏هاي پژوهش حاکي از آن است که حکيم ابوالقاسم فردوسي شجاعت و مبارزه را با عقلانيت و اخلاق‌مداري توأم کرده و عشق به وطن و ديگردوستي را جايگزين خوددوستي کرده که با استنباط از آن مي‌توان در قالب‌ مؤلفه‌هايي همچون روش الگويي، قصه‌گويي، آموزش تفکر انتقادي، توکل، مراقبه، خودگرداني، در تربيت حماسي کودکان تأثيرگذار بود.

هدف پژوهش حاضر، تبيين نظريۀ آموزش ‌و پرورش آزاد و تطبيق آن با آموزه‌هاي تعليم و تربيت اسلامي است. براي دستيابي به اين هدف از روش‌هاي تحليلي ـ تطبيقي استفاده ‌شده‌ است. اطلاعات موردنياز پژوهش از طريق مطالعه اسناد و مدارک جمع‌آوري و تجزيه و تحليل نتايج آن نيز براساس روش برودي در چهار مرحلة توصيف، تفسير، هم‌جواري و مقايسه صورت گرفت. يافته‌هاي پژوهش نشان داد؛ مباني نظريه آموزش ‌و پرورش آزاد مشتمل بر هفت مبناي اصلي ازجمله ارزشمندي في‌نفسۀ دانش، تعليم و تربيت عمومي، تربيت شهروند آزاد، همبستگي دانش و ذهن، وحدت در دانش و کثرت در واقعيت، تربيت عقلانيت، و تساوي در بهره‌گيري از فرصت‌هاست. نظريه آموزش ‌و پرورش آزاد با آموزه‌هاي تعليم و تربيت اسلامي داراي وجوه مشترکي از قبيل: تأکيد بر عقلانيت، انتخاب و اراده فردي، ارزش ذاتي دانش و... است. اما اين نظريه با آموزه‌هاي تعليم و تربيت اسلامي داراي وجوه افتراقی از قبيل: توجه به دين به‌عنوان امري شخصي، فردمحوري، فروکاهش منابع کسب معرفت، نخبه‌گرايي، کثرت‌گرايي معرفت‌شناختي و کم‌توجهي به حرفه‌آموزي در آموزش ‌و پرورش آزاد است.

هدف پژوهش تعیین ارزش‌های مطرح در دوره ابتدایی ایران است و روش آن از نظر اهداف، کاربردی؛ به لحاظ شیوۀ گردآوری داده‌ها، کیفی است. از طریق بررسی منابع مکتوب و انجام مصاحبه با افراد صاحب‌نظر، ابعاد، شاخص‌ها و نشان‌گرهای مرتبط با ارزش‌های دورۀ آموزش و پرورش ابتدایی تعیین شد. جامعۀ آماری این پژوهش شامل: الف) محتوای آخرین نسخۀ ویرایش‌شدۀ سند برنامۀ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران؛ ب) معلمان آشنا با سند برنامۀ درسی ملی، بودند. نمونۀ آماری به ترتیب 7 و9 نفر بودند که به شیوۀ غیرتصادفی، در حد اشباع نظری انتخاب شدند. ابتدا40 ارزش از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش توسط شرکت‌کنندگان در پژوهش احصاء، سپس شرکت‌کنندگان در پژوهش، ارتباط میان ابعاد و مؤلفه‌های مربوط به ارزش‌های دورۀ آموزش ابتدایی را استخراج و نشان دادند که ارزش‌ها دارای دو بعد فردی و اجتماعی هستند. براساس یافته‌های کیفی فوق، پرسش‌نامۀ پژوهشی و عملی برای سنجش ارزش‌ها در مدارس ابتدایی به‌دست آمده است.

پژوهش حاضر با هدف تحليل ميزان تناظر مباني معرفت‌شناختي اسناد بالادستي نظام تربيتي ايران با مباني نظريۀ يادگيري الکترونيکي صورت پذيرفته است. روش پژوهش، کيفي است که در آن از روش تحليل محتواي کيفي با رويکرد قياسي استفاده شده است، جامعۀ پژوهش شامل کليه آثار مرتبط اينترنتي و کتابخانه‌اي و اسنادي است. يافته‌ها نشان مي‌دهند، بين دو مباني معرفت‌شناختي، باتوجه به مؤلفه‌هاي اهداف، دامنه، ماهيت، روش، منابع و ابزار، نقاط اختلاف و تبايني وجود دارد. وجوه اشتراک در هدف: يادگيري مادام‌العمر (اصل جسمانية‌الحدوث و روحانية‌البقاء صدرالمتألهين، و صيرورت دلوزي) وجود ذهني، اتحاد عالم و علم و معلوم صدرا و سوبژۀ دانش ارتباطي و مقارنه دانش و داننده؛ و در دامنۀ شناخت، قبول جهان طبيعي (علم نفس‌الامري و فراشناخت)؛ روش‌شناخت (علم فردي و دروني بودن علم حضوري نفس‌الامري صدرالمتألهين و علم انفعالی گره اجتماعي و بيروني بودن علم حصولي صدرا و علم فعال شبکه و گره) و منابع (تجربه) و ابزار (حواس)؛ و در وجوه افتراق عبارتند از: اختلاف در: صيرورت (وجودي اسناد و صيرورت بدون اندام وارگي دلوزي؛ در هدف (نفي فراروايت‌ها، نظم، ثنويت قوه و فعل و جسم و روح، وحدت علوم، علم يقيني) در دامنه (جهان ماورا‌الطبيعه/ عصب‌شناختي)، ماهيت شناخت (وجودي/ بدون اندام‌وارگي)؛ روش‌شناخت (وحي و عقل/ ارتباطي) و ابزار (الهام و شهود، کتاب آسماني/ گره و شبکه و دانش ارتباطي) مي‌توان اشاره کرد.

در هر علمي مبادي و مقدماتي وجود دارد كه بايد به آنها توجه شود. فهم دقيق واژه‌ها و تعاريف در هر علمي، براي اجتناب از اشتباه امري ضروري است. علم اخلاق، كاربردهاي مختلفي دارد. گاهي در محاورات عرفي مراد از اخلاق، كيفيت برخورد با ديگران است. واژة «خوش‌اخلاق» در اينجا معنا و مفهوم دارد. گاهي نيز علم اخلاق، علمي است كه دربارة ملكات نفساني صحبت مي‌كند، نه كارها و رفتارها. «اخلاق فاضله»، در مقابل «اخلاق ذميمه» در اين معنا كاربرد دارد. گاهي نيز «خوب اخلاقي»،‌ در مقابل «واجب فقهي» به كار مي‌رود. اين اخلاق در مقابل تكليف واجب است؛ يعني كاري اخلاقاً خوب است كه واجب نيست. براي تعريف دقيق اخلاق، بايد به تقسيم‌بندي علوم توجه كرد. علوم حقيقي، به علوم نظري و عملي تقسيم مي‌شوند. علوم نظري، علومي است كه نتيجه آن معلوم شدن مجهولي براي انسان است. علوم عملي، جهت رفتار انسان را مشخص مي‌كند. با توجه به مباني،‌ اخلاق عبارت است از: هر آن چيزي كه در رسيدن انسان به كمال و قرب الهي دخالت داشته باشد و قوام آن به نيت انسان باشد. در اين تعريف، افزون بر ملكات نفساني، معاني فلسفي نيز مدنظر است.