جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله انقاذ البشر من الجبر و القدر اثر سیدمرتضی علم‌الهدی، نخستین اثر مستقل عالمان شیعه در اصل عدل الهی به شمار می‌‌رود. گذشته از پیش‌گامی، این رساله دارای سه ویژگی دیگر نیز هست: جامعیت، شاخصه‌‌های پژوهشی و ویژگی‌های اخلاق علمی. رساله انقاذ البشر به رغم کوتاهی، سرفصل‌های اصلی بحث عدل الهی؛ هم‌چون خلق افعال، جبر و اختیار، ادله سمعی و عقلی اصل عدل، معنای اسناد قبایح (مانند اضلال) به خداوند، و طرح مسأله شرّ و پاسخ‌های آن را دربرگرفته است. این رساله، ویژگی‌های یک متن پژوهشی را دارد: عنوان‌‌گذاری درست و به‌جا، وجود دو بخش چکیده و پیشینه پژوهش، بیان انگیزه پژوهش، چینش منطقی مباحث، استدلال به قرآن کریم، استناد به روایات نبوی و سخنان صحابه و تابعین، و البته داوری خردمندانه عقل در همه مباحث. همچنین این رساله، نمونه‌‌ای برتر از رعایت اخلاق علمی ـ پژوهشی است: بیان کامل نظریه رقیب و ادله آن، دوری از فرقه‌‌گرایی و حذر از توهین به مذاهب، و ابتناء پژوهش بر اصل امر به معروف و نهی از منکر. بررسی ویژگی‌های پژوهشی و اخلاق علمی این رساله، تاریخچه پژوهش، به ویژه در جهان اسلام را آشکار می‌کند.

اشیاء که در زندگی عادی مردم، مبتنی بر نوعی عقلانیت ابزاری هستند، گاه در زندگی روزمره، از جایگاه و کارکرد معمول خود فراتر رفته، کاربرد و جایگاه فرهنگی و مرتبط با جهان ماوراء پیدا می­کنند. قفل­ها از جملة اشیایی هستند که در فرهنگ ایرانی، با تأثیر از فرهنگ و اعتقادات اسلامی و به ویژه مذهب تشیع کارکرد اعتقادی یافته­اند. در این تحقیق که با هدف شناخت تأثیر ایدئولوژی و مذهب بر فرهنگ مادی دورة قاجار و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام پذیرفته، تلاش گردیده است تا با مطالعة جایگاه و کارکرد قفل­ها در زندگی مردم دورة قاجار، به موضوع چگونگی تأثیرگذاری مذهب بر ساختار ظاهری و کارکرد اعتقادی قفل­های این دوره پرداخته شود. نتیجة این بررسی، ضمن این ­که نشان از تأثیر مستقیم مذهب تشیع و اعتقادات اسلامی بر فرهنگ مادی دورة قاجار دارد، تأثیر مستقیم باورهای عامیانه در شیوة کاربرد و طراحی قفل­های این دوره را نیز نشان می‌دهد.

آیا امکان اثبات حکومت فقیه از دیدگاه میرزای قمی وجود دارد؟ در نوشته پیش‌رو، با این سؤال اصلی و با روش تحلیل متن، به سراغ نامه میرزای قمی به آقامحمدخان قاجار موسوم به «ارشادنامه» رفته‌ و به تقسیمی ابتکاری از حکومت دست یافته‌ایم؛ تقسیمی که مکمل تقسیم‌بندی بسیط میرزا از حکومت است، به دو نوع استحقاقی (حکومت کسانی که مستحق دریافت حاکمیت‌ جامعه‌اند؛ هم‌چون حکومت پیامبران الهی و اهل‌بیت) و امتحانی (حکومت کسانی که خداوند حاکمیت جامعه را از باب استدراج و امتحان به ایشان واگذار کرده است؛ هم‌چون حکومت فرعون و نمرود). این تقسیم‌بندی نوآورانه، در نهایت پژوهش‌گر را به دو نکته مهم در اندیشه سیاسی مرحوم میرزا رهنمون می‌شود: یکی، امکان حکومت فقیه که از جمله انواع حکومت استحقاقی از دیدگاه میرزای قمی به شمار می‌آید و دوم، اثبات مشروعیت سلطنت پادشاهان که در یکی از حالت‌ها، حکومتی ملحق به حکومت استحقاقی و مشروع خواهد بود.

شیعیان علوی، یکی از فرقه‌های منشعب از تشیع با گرایش غالیانه محسوب می­شوند. علویان امروزه بخشی از پیکر جهان تشیع را تشکیل می­دهند که بیش‌تر مورخان، ظهور آن‌ها را در قرن سوم هجری می­دانند. حاصل این تسلسل تاریخی، علویانی هستند که در حال حاضر در کشورهای ترکیه و سوریه استقرار یافته­اند. مقاله حاضر، با طرح این پرسش که فرصت‌ها و چالش­های پیش روی علویان سوریه کدامند، سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی و بهره­گیری از مدل SWOT به تبیین جایگاه شیعیان علوی در سوریه بپردازد و راهبرد مناسب را در جهت ارتقای موقعیت آن‌ها ارائه دهد. تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از یافته­ها، بیان‌گر این واقعیت است که علویان سوریه با برخورداری از جمعیت حداقلی، اتخاذ موضع ضداسرائیلی، عدم‌برخورداری از پشتوانه قوی اقتصادی و روبه‌رو شدن با اجماع جهانی علیه دولت بشار ­اسد، می­توانند با انتخاب راهبرد تدافعی و بهره‌مندی از سیاست­های سازنده و مسامحه­گرایی و پیگیری اصلاحات اجتماعی و اقتصادی گسترده و پرهیز از فرقه‌گرایی، در جهت بهبود جایگاه خود در سوریه گام بردارند.

یکی از ویژگی‌های مهم علم در اندیشه اسلامی، سودمندی آن است. این ویژگی که از آیات و روایات سرچشمه می‌گیرد، همه ارکان و اجزای نهاد علم در گستره تمدن اسلامی را از خود متأثر ساخته است. تنوع محیط‌های آموزشی، آسان بودن شکل‌گیری فضای آموزش، قرار گرفتن مدارس در مراکز پرجمعیت شهر مانند بازار و در دست‌رس بودن عالمان، از جمله پیامدهای این ویژگی علم به شمار می‌رود. اهتمام عالمان دینی به نیازهای جامعه و هم‌سو قرار دادن اندوخته علمی‌شان با رفتار اجتماعی‌ در مناسبات خود با مردم و گروه نخبگان و صاحبان قدرت و یا حتی پذیرش مناصب سیاسی توسط ایشان را نیز می‌توان در همین چارچوب قرار داد. علم‌ورزی فقیهان شیعه در سده‌های هفتم و هشتم هجری در قلمرو ایران و عراق، نشان‌دهنده آن است که این فقیهان، مردم‌گرایی را در عرصه‌هایی مانند عرف‌گرایی در صدور فتوا، توجه به خواسته‌های شیعیان مناطق مختلف، توجه به خواسته‌های علمی غیرمسلمانان، ادعیه‌نگاری، و مقتل‌نگاری دنبال کرده‌اند.

پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با هدف تبیین علل و عوامل حمایت ادریسیان از یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی در شمال افریقا و هم‌چنین بررسی مهم‌ترین اقدامات آنان در این زمینه انجام شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، ایجاد امنیت، ثبات سیاسی و پشتوانه‌سازی مالی در امر دولت‌سازی، دولت‌داری و حکومت‌داری، پایتخت‌گزینی، جذب، ادغام و اسکان قبایل مختلف در بافت شهری، انتخاب مکان و شهرهایی با موقعیت استراتژیک و ژئوپولتیک در برابر خوارج اباضیه و صفریه و دولت‌های ضد‌شیعی بنومدار و بنی­رستم، رصد مناطق مهم و استراتژیک مغرب­الاقصی و مغرب الاوسط، در نظر گرفتن مسائل جغرافیایی و سیاسی از جمله ابعاد مسافتی برای دست‌رسی آسان‌تر به مناطق مختلف شمال افریقا و حمایت از گروه‌ها و جمعیت­های یک‌جانشین و شهرنشین در برابر نیروهای عشیره­ای و قبیله­ای خوارج، مهم‌ترین علل و عوامل حمایت آل‌ادریس از یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی بوده است. از این رو، تأسیس و ساخت شهرهای تجاری ـ سیاسی هم‌چون فاس و اسکان قبایل مختلف، تأسیس مسجد، ضرب سکه، ایراد خطبه و برپایی مجالس سخنرانی در میادین و مساجد شهری، تأسیس کارگاه­های روغن­کشی،‌ دباغی و صابون­سازی، حمایت از مالکیت خصوصی در شهرها، حفر چاه‌های آب، خرید زمین، توسعه کشاورزی، باغات و بافت شهری، از مهم‌ترین اقداماتی هستند که آل‌ادریس در این جهت انجام دادند.