جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن و عترت دربردارنده چارچوب تمام نیازمندی‌های انسان و جامعه بوده و دارای نظام معرفتی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که در صورت به‌کارگیری آن‌ها می‌توان به هدف آفرینش انسان (خلیفه‌اللهی در زمین) نزدیک شده و با گسترش عدالت موردنظر قرآن و عترت، به رفاه عمومی و پیشرفت در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و... دست یافت. در قرآن، اصول و شاخص‌های پیشرفت جامعه در ابعاد و حوزه‌های متعدّد بیان‌شده است. با توجه به اینکه هدف از نگارش این مقاله استخراج عوامل پیشرفت در حوزه‌های زندگی فردی و جمعی در اجتماع اسلامی است با این توصیف در این مقاله نویسنده درصدد است، با استفاده از روش تحلیل اسنادی از روش‌های تحلیل کیفی به بررسی عوامل پیشرفت در جامعه اسلامی بپردازد و در این راستا به تشریح موارد تأثیرگذار در حوزه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که شاخصه‌های مهم پیشرفت است، پرداخته است؛ و بخشی از این علت‌ها و عوامل را برشمرده و با توجه به آیات قرآن کریم و استفاده از کلام آسمانی وحی الهی و دیدگاه مفسران و صاحب‌نظران به‌اجمال آن‌ها را مورد ارزیابی قرار داده است. با توجه به توصیف‌های فوق، نویسنده در این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش اساسی است که عوامل پیشرفت جامعه اسلامی از منظر قرآن کریم چیست؟

بحث رابطه قرآن و فرهنگ زمانه و نوع تعامل میان آن دو، از مسائل نوپدید قرآن‌پژوهی در دو حوزه معرفتی جهان اسلام و دنیای غرب است. در این میان، اندیشه‌ی تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه درواقع، سرشت وحیانی، الگو و شاخص‌بودگی قرآن بر سایر منابع معرفتی مسلمانان را نشانه رفته است. پذیرش یا انکار تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه، تأثیر مستقیم بر صلاحیت و عدم‌صلاحیت مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، ازجمله علوم انسانی دارد. مرجعیت علمی قرآن، آنگاه محقق می‌شود که تمامی گزاره‌های قرآن از دستبرد افکار و اندیشه‌های بشری، سالم، از قطعیت صدور بهره‌مند و از حجیت لازم و اعتبار کافی برخوردار باشد. این نوشتار، به دنبال تبیین و توصیف چگونگی چندگانگی تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، و درنهایت، اثبات حجیت و دوام مرجعیت علمی قرآن برای علوم انسانی است؛ که با روش تحلیلی ـ توصیفی، با استناد بر آیات قرآن و نقد و بررسی آراء قرآن‌پژوهان صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش آشکار می‌سازد که در بحث از انواع تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، از میان سه دیدگاه موجود، انکار مطلق بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن؛ تأثیرپذیری قرآن از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی عصر نزول؛ و برخورد فعال و هوشمندانه قرآن در برابر عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه؛ تنها دیدگاه سوم از منطق روشن، قدرت استدلال و استناد کافی برخوردار است. طرفداران این دیدگاه استدلال می‌کنند که عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه در قرآن بازتاب یافته‌اند؛ اما این بازتاب با سه رویکرد پذیرش، پیرایش و نکوهش و با سه نوع تعامل اثباتی، سلبی و اصلاحی همراه بوده است. بر این نوع تعامل، پیامدهای مثبت و متعددی مترتب است که اثبات وحیانی بودن سرشت قرآن، مصونیت متن و محتوای قرآن از افکار و اندیشه بشری و درنهایت، اثبات حجیّت و دوام و بقای مرجعیت علمی قرآن برای سایر علوم و معارف بشری، ازجمله علوم انسانی، تنها بخشی از پیامدهای این نوع تعامل است.

ازآنجاکه عصاره علوم اسلامی منحصر است در سه علم شریف اعتقادات و اخلاق و فقه که آن‌هم با شئون ثلاثه انسانیت مطابق است و مطابقت علم اعتقادات برای رفعت درجات عقلیه و علم اخلاق برای ارتفاع شأنیت بُعد نفسانیه و علم فقه برای اعتلاء بدن و جسم انسان از شرور عرضیه، می‌توان علوم قرآن را هم در این سه مصب و جریان قرار داد و هدف نهایی از این علوم پایه سه‌گانه، هدایت بشر به‌سوی خداوند تبارک‌وتعالی می‌باشد. برمبنای این مقاله، قرآن کریم خاستگاه علوم انسانی را فقه قرار می‌دهد و آن را طوری طراحی می‌کند که بر ستون اخلاق تکیه کند، به این معنا که اخلاق باطن فقه است و اخلاق نیز به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که بر پایه اعتقادات استوار باشد، یعنی اخلاق ظهور اعتقادات است. درواقع شئون انسان از این سه بعد عقل و نفس و جسم خارج نیست اگر هم بنا باشد برای هدایت بشر به‌سوی کمال، علمی جعل شود، باید برای این ابعاد سه‌گانه نافع باشد. این علوم سه‌گانه به تحلیل به توحید برمی‌گردد که مطابق با اصل فطرت است و به تجزیه به احکام تفصیلیه فقهیه برمی‌گردد که همان فرقان توحید است. در این سیر صعود و نزول، قرآن متکفل هدایت بشر از حضیض جسم به‌سوی عالم علو مقامی عقلی می باشد.

انسان از دیرباز در جهت کشف حقیقت از روش‌های گونه‏گون و بسیاری بهره‏ برده است. با گذر زمان و رشد و انسجام یافتن تفکر انسانی، برخی از این روش‏ها گزینش و پذیرفته شد و به‌عنوان پارادایم یا همان چارچوبه‌های ذهنی، فکری و فرهنگی، معیار کشف و سنجش حقیقت قرار می‏گیرد. در حال حاضر صاحب‌نظران علوم انسانی با توجه به سه نوع پارادیم اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی و انتقادی به تحلیل، استنباط و توصیه‏ علمی می‏پردازند. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن آیات قرآن کریم به بررسی پارادایم‏های رایج در علوم انسانی پرداخته است و با توجه به بینش قرآن کریم درباره انسان، آن‏ها را در بوته نقد و بررسی قرار می‏دهد. پارادایم قرآنی از رویکردهای مختلف انسان شناخت متناسب باانگیزه‌های انسان‌ساز بهره برده و گونه‏ای خاص از پارادایم فکری را سامان داده است؛ هرچندکه میان پارادایم‏های موجود و پارادایم قرآنی نقاط مشترکی مشاهده می‏گردد. این پژوهش اثبات می‏کند که پارادایم برخاسته از مبانی قرآنی می‏تواند به‌عنوان چارچوبه‏ای مشخص و مستقل معیار استدلال و استنباط‏های علمی در حیطه علوم انسانی قرار گیرد. اثبات این مدعا با بیان نمونه‏هایی کاربردی و نظری به همراه پیشنهادهای پژوهشی دیگر در ادامه این نگاره آمده است.

مرجعیت علمی قرآن در حوزه علوم انسانی؛ موضوعی است که در این مقاله مورد پژوهش قرار گرفته؛ با توجه به این‌که دانشگاه‌ها در جهان اسلام بالاترین مراکز تخصصی ازجمله در رشته‌های علوم انسانی هستند که از نقص آشکار در آگاهی از رسالت خود رنج می‌برند؛ زیرا علوم مدرن همان‌گونه که از منابع غربی اخذشده بدون تکمیل و تطبیق با فرهنگ اسلامی به دانشجویان منتقل می‌شود؛ درحالی‌که این علوم بر مبنای واقعیت‌های غربی شکل گرفته و با واقعیت‌های جهان اسلام بیگانه هستند؛ و این دوگانگی بین تئوری و واقعیت بزرگ‌ترین عامل ناکارآمدی نیروهای انسانی تحصیل یافته و عدم پیشرفت جهان اسلام است. نگارنده می‌خواهد به‌منظور تولید دانش و توسعه معارف اسلامی راهکارهای اساسی جهت رفع نواقص و روش‌های اصلاح و اسلامی ساختن علوم انسانی موجود را جستجو و تفحص نماید. با اتخاذ روش تحقیق بنیادی به شیوه انتقادی با تفکیک علوم طبیعی از علوم انسانی به بررسی سرچشمه‌ها و منابع علوم انسانی پرداخته، با بررسی میزان اعتبار داده‌های دانش تاریخ، انسان‌شناسی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی مدرن که جریان نوزایی پس از رنسانس با رویگردانی از تفکر قرون‌وسطایی مسیحیت به آن‌ها روی آوردند و بر پایه معلومات حاصله از آن‌ها به بازتولید رشته‌های مختلف علوم انسانی پرداختند؛ با اثبات نواقص و کاستی‌های آن‌ها برای تولید رشته‌های گوناگون علوم انسانی؛ به این نتیجه رسیده است که در دنیای معاصر، متقن‌ترین مرجع علمی موثق و علم‌آور در زمینه‌های مختلف انسانی اعم از تاریخ، انسان‌شناسی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، قرآن کریم است که برای تحقیق در مورد آن‌ها به روش‌های مختلف حسی، تعقلی، استنباطی فرامی‌خواند. و تنها با مرجعیت علمی قرآن در زمینه دانش، روش و ارزش می‌توان به تولید علوم انسانی کارآمد رسید

مفسر در تفسیر قرآن کریم بر اساس پاره‌ای زیرساخت‌ها و باورهای فکری به تفسیر قرآن می‌پردازد و این مسئله بر اساس تمامی تعریف‌هایی که از تفسیر بیان می‌شود، اجتناب‌ناپذیر است. یکی از مبانی علمی و معرفت‌شناختی قرآن کریم، جامعیت معرفتی قرآن به دیده نیازمندی‌های بشر است. هرچند ممکن است این مسئله موردبررسی قرارگرفته باشد؛ ولی ما سعی داریم این مسئله را به‌صورت روشمند و با بررسی چیستی، چندگونگی (اقسام)، چرایی (ادله عقلی و نقلی) و چگونگی (اثرگذاری در تفسیر) بیان کنیم که مهم‌ترین نتیجه آن کشف این قواعد است: 1. لزوم کشف و استخراج نیازهای هدایتی انسان از قرآن؛ 2. لزوم کشف و استخراج روش‌های تأمین نیازمندی‌های بشر؛ 3. لزوم کشف و استخراج پیام‌ها و پندهای هدایت آموز قرآن که نیازهای انسان را تأمین می‌کند. اگر پذیرفتیم که قرآن تمام نیازمندی‌های هدایتی بشر را تأمین کرده است باید پیام‌های و پندهای هدایتی قرآن را کشف کنیم و آن‌ها را در زندگی بکار ببندیم که هدف اصلی نیز همین کاربست پیام‌ها و پندهای قرآن است 4. لزوم کشف و استخراج پیام‌ها و پندهای هدایت آموز تک‌تک آیات قرآن؛ 5. لزوم تمسک به مفسرین حقیقی قرآن. پذیرفتن و بکار بستن این مبنا در زندگی فردی و جامعه بشری گامی نو در راستای تحول جامعه بشری و علوم انسانی ایجاد خواهد کرد که می‌تواند همه جامعه بشری را تحت تأثیر قرار دهد.