جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو قرن پایانی خلافت عباسیان، دوره‌ای همراه با تحولات مهم و هم‌چنین متفاوت برای شیعیان بود. از نیمه قرن پنجم، بخش مهمی از سرزمین‌های اسلامی زیر سلطه سلجوقیان و سپس خوارزمشاهیان قرار گرفت. سلجوقیان پیرو و مدافع اهل‌سنت بودند، اما روابط آن‌ها با خلافت عباسی فراز و نشیب‌های زیادی داشت. خوارزمشاهیان نیز خود به عنوان یک مدعی در برابر خلافت ظاهر شدند. شیعیان به عنوان یک گروه تأثیرگذار و نقش‌آفرین در عرصه فرهنگ و سیاست، در مواجهه با دو نهاد سلطنت و خلافت چه نقشی داشتند و چه راهبردی در پیش گرفتند؟ تبیین مواضع و نقش شیعیان، مؤید این نکته است که آن‌ها در این مقطع در مواجهه با قدرت، استراتژی مشخص داشتند و رویکرد آن‌ها، تعامل با نهادهای قدرت و مشارکت در قدرت سیاسی برای حفظ امنیت و توسعه مسیر پیشرفت برای مکتب تشیع بوده است.

آیین‌ها جزیی از فرهنگ هر جامعه است که تفاوت دیدگاه‌ها نسبت به جهان هستی و شیوه زیست را در خود حمل می‌کنند و در جوامع دینی دارای منشأ اعتقادی‌‍‌‌‌اند. تفاوت موجود در برداشت شیعه و سنی از جانشینی پیامبر اسلامp دو فرهنگ متفاوت زندگی را پرورش و گاهی مواقع در مقابل هم قرار داده است. فرهنگ عزاداری حماسه عاشورا و اربعین در میان شیعیان، وجه تمایز اصلی این برداشت اسلامی است که امروزه در آیین پیاده‌روی اربعین تجلی می‌یابد. پس فهم این آیین و تبیین پیامدهای سیاسی آن برای نظامی که از آموزه‌های اعتقادی آن الهام می‌گیرد، اهمیت دارد. اما تفسیر امری آیینی و فرهنگی، به امری سیاسی به‌راحتی میسور نیست؛ بنابراین، ضرورت دارد آیین پیاده‌روی اربعین در چارچوب هرمنوتیک هم‌چون متن / پدیده‌ای اجتماعی ـ سیاسی، فهمیده و سپس در قالب نظریه بسیج منابع تحلیل شود تا پیامدهای سیاسی‌اش تبیین گردد. از این ‌رو، در این تحقیق از چارچوب نظری تلفیقی استفاده کرده و بعد از تبیین موضوع، به این نتیجه رسیده‌ایم که با تقویت ظرفیت حق‌جویی، عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی نهفته در آیین پیاده‌روی اربعین، می‌توان بر فطرت سلیم انسان‌ها، از همه ادیان و مذاهب، اثر گذاشت و بر تعداد طرف‌داران و عاملان این آیین افزود. نتیجه نهایی این امر، افزایش مشروعیت و اقتدار جمهوری اسلامی ایران است.

سادات به عنوان خاندان پیامبر9، در تاریخ اسلام و ایران دوره اسلامی، به عنوان گروهی متمایز جایگاه ویژه­ای داشتند. انتساب آن‌ها به خاندان پیامبر9 سبب شد که در میان جامعه ایران نیز مورد احترام قرار گرفتند. با شکل­گیری نهادی به نام نقابت، سادات به صورت یک گروه کاملاً مشخص و سازمان‌دهی‌شده درآمدند. که از منزلت خاصی برخوردار بودند. با حمله چنگیز به ایران و سپس برچیده ‌شدن خلافت عباسی، سادات جزء افرادی بودند که نه‌تنها دچار ضعف جایگاه نشدند بلکه بالعکس نفسی تازه کرده و حتی دوباره منصب نقابت که کار آن رسیدگی به امور سادات بود، احیا شد. هدف از این پژوهش، بررسی جایگاه و منزلت سادات در ساختار حاکمیت ایلخانی است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش پاسخ می‌دهد که با توجه به جایگاه سادات در دوره ایلخانان و گرایش اولجایتو به تشیع و سادات، آنان چه جایگاهی در ساختار حاکمیت به دست آوردند؟ یافته­های پژوهش، نشان می­دهد که منزلت این گروه در جامعه­ ایرانی و خودآگاهی درونی سادات در بالا بردن جایگاه خویش در دستگاه حکومت ایلخانی نقشی به‌سزا داشت، ولی با وجود تکریم سادات، این گروه در دوره ایلخانی به ندرت توانستند به پست­های مهم و حساسی مانند وزارت و یا صاحب­دیوانی دست یابند و به نظر می‌رسد، این نتیجه ساختار دیوانی با غلبه­ مذهب سنتی است که، اجازه نمی­داد سادات به این عرصه وارد شوند.

شیعه در جهان امروز، مکتبی است با اندیشه‌های خاص در حوزه امامت که عصمت، از شاخص‌ترین اندیشه‌های آن به شمار می‎‌آید. در دوران معاصر، برخی خاورشناسان و محققان جهان اسلام، اندیشة عصمت امام را محصول سده‌های دوم و سوم دانسته‌اند که عالمان و تئوری‌پردازان شیعه پیشنهاد کرده و جامعه شیعه در قرون بعدی پذیرفته‌اند. سؤالی که مطرح است این‌که آیا اندیشة عصمت امام، نظریه‌ای تکاملی در طول حیات شیعه است؟ در این صورت این تفکر، یک اندیشة رسمی اسلامی به شمار نمی‌آید و باید آن را جعلی دانست؛ و یا این‌که اعتقاد یادشده، آموزه‌ای اسلامی است که در صدر اسلام رواج داشته و مسلمانان نخستین نیز به آن پای‌بند بوده‌اند؟ در این رساله، به گفتار و رفتار اصحاب و تابعین در کتب فریقین مراجعه شده تا با تحلیل نصوص و گزارش‌های مندرج در آن‌ها، و تکیه بر نقلیات روایی و تاریخی، موضوعی کلامی در حوزة اندیشة تشیع به ثمر بنشیند. قراین و نشانه‌هایی که در نوشتار پیش رو به آن‌ها استناد می‌شود، مؤید اصالت این تفکر به عنوان اندیشه‌ای اسلامی است که از نخستین روزهای ظهور اسلام رواج یافته و مسلمانان نیز با آن آشنایی داشته‌اند.

صفویان نخستین سلسله­ حکومتی ایران بودند که توانستند ترکیبی پررنگ و نتیجه­بخش بین تصوف و تشیع ایجاد نموده و شالوده حکومت خود را بر آن قرار دهند. در پیدایش و قدرت­یابی صفویه، علاوه بر تشیع و تصوف و پیوند آن دو، مسألة آناتولی، خانقاه اردبیل و قزلباشان نقش مؤثری داشت. صفویان قبل از آن‌که باورهای شیعی را در خدمت اهداف سیاسی خود گیرند و گرایش­های سیاسی از خود نشان دهند، در عالم تصوف سیر می­کردند. قزلباشان که در ابتدا مترادف با صوفی بودند، در تثبیت حکومت صفوی نقش اساسی ایفا نمودند و نفوذ همه‌جانبه­ای در حکومت صفویه داشتند که با ورود علمای جبل‌عامل در عصر طهماسب یکم، رابطه مریدی و مرادی به رابطة شرعی بدل گردید و از نفوذ صوفیان کاسته شد و در نتیجه، درگیری بین اهل طریقت و شریعت آغاز گردید که در عهد شاهان صفوی تا حدی محسوس نبود، اما بعدها روند تصوف­زدایی شدت گرفت و حتی تعداد زیادی از صوفیان، نفی ­بلد شدند که علل این درگیری را در عملکرد صوفیان می­توان جست‌وجو کرد. در این پژوهش، برآنیم تا با روش تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی، ابعاد این مسأله را واکاوی کنیم.

«نخل‌گردانی» وجهی از تاریخ دینی شیعیان را بیان می‌کند و صورت نمایشی اعتقادات مردم ایران، از رخدادی واقعی ـ تاریخی در حوزه حیات مرگ قدیسان دین است. بررسی­ها در پژوهش حاضر، نشان می‌دهد که اگرچه آیین نخل‌گردانی ظاهراً در اجرای مشارکتی خویش، مفهوم مرگ را به نمایش می­گذارد، در تفسیر معنایی­اش، نوعی مناسک گذار برای بازتولد محسوب می‌شود. چنان‌که هر ساله با به نمایش گذاردن نخل و پویا نمودن رویکردهای مذهبی اثر، در عین‌حال که بستری جمعی را برای مناسک اجتماعی مرگ فراهم می­سازد، گریز از میرایی و میل به جاودانگی را در تجربه تاریخی عاشورا ارائه می‌دهد. این امر، با مهیا نمودن الگو و زمینه­ای صورت می­گیرد که در آن پیام­ هنرمند (به عنوان نشانه‌هایی نمادین) با قرارگیری در ظرفی کارکردی ـ آیینی، بی­هیچ تفسیر و واسطه­ای برای مردم فهم­پذیر ‌می­گردد و آنان با حضور در فضای دایره­ای تکیه، در مسیر این اجرا و با رمزگشایی اثر، ارزش­ها و باورهای دینی را دریافته، تولد درونی مجددی می‌یابند.

سادات عریضی، به گروهی از سادات گفته می‌شود که به علی عریضی (ابوالحسن) از فرزندان امام جعفر صادق7 منسوب هستند. عریض نام روستایی در نزدیکی مدینه بوده است. فرزند علی عریضی‌، احمد شعرانی و فرزند احمد شعرانی، عبدالله یا عبیدالله و فرزند او ابوجعفر علی (امام‌زاده نایین) و فرزند او ابوجعفر محمد (امام‌زاده‌جعفر یزد) است. به همین ترتیب از این نسل، امام‌زاده سیدرکن‌الدین (جنب مسجد جامع یزد) و امام‌زاده سیدشمس‌الدین (واقع در محله چهار منار یزد) هستند. سادات عریضی یزد، منشأ خدمات بسیار برای مردم یزد و اطراف آن بودند. در بین آن‌ها علما، نویسندگان، شعرا و خیران بزرگی هم‌چون: سید‌رکن‌الدین و سید‌شمس‌الدین وجود داشته‌اند که تا پایه وزارت نیز رسیده‌اند و فهرست موقوفات آن‌ها کتابی در حدود سیصد صفحه است.