جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یک از فضائل امیرالمؤمنین(ع) که در گذشته معروف بوده اما ‌اکنون مغفول واقع شده است، مشابهت ایشان با حضرت عیسی(ع) است. طبق حدیثی که در منابع شیعه و اهل‌سنت از ابوصادق ازدی نقل شده است، پیامبر اکرم(ص) از خوف آن­که مردم نسبت به امیرالمؤمنین(ع) مشابه رفتار غلوآمیز مسیحیان نسبت به عیسی بن ‌مریم(ع)، برخورد کنند، از بیان فضائل ممتاز و والای ایشان خودداری کرده‌اند. این حدیث در سیر انتقال میان روات مختلف اهل سنت، علاوه بر آن‌که مانند دیگر احادیث، گاه مورد قبول و گاه مورد کتمان واقع شده، دچار تطوراتی نیز شده است که نتیجۀ آن، رواج نقل خاصی از حدیث، به­ عنوان یک متن ضدرافضی بوده است: «یا علی، فیک مثل من عیسى، أبغضته یهود حتى بهتوا أُمه، و أحبته النصارى حتى أنزلوه المنزل الذی لیس له». در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل متن-اسناد، به بررسی قدمت، سندها و نحوۀ انتقال این حدیث در شیعه و اهل سنت می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم علاوه بر شناسایی متن اصیل حدیث، طرق اصلی نقل روایت را نیز بازسازی کنیم؛ در کنار آن به دلایل رواج متن تحریف­یافته هم خواهیم پرداخت.

سورۀ مائده یکی از سوره­های بلند قرآن، و آخرین سورۀ نازل‌شده بر رسول خدا(ص) است. در این سوره آیاتی ازجمله آیات ولایت، تبلیغ و اکمال وجود دارد که مفسران شیعه برای اثبات ولایت امیرالمؤمنین(ع)، به آنها استناد می‌کنند. ناسازگاری سیاق پیشین و پسین آیۀ سوم این سوره (آیه اکمال)- که مربوط به گوشت‌های حرام است- با مسئلۀ اکمال دین، مفسران را بر آن داشته که راهکارهایی برای حل این معضل تفسیری ارائه دهند؛ راهکارهایی مانند: عدم پیوستگی در صدور، پراکندگی در نزول، و یا معترضه­ بودن عبارت «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُم». در این پژوهش، با استفاده از روش «تفسیر ساختاری» و ابزارهای آن، راهکار علمی جدیدی در حل این معضل تفسیری ارائه می‌شود؛ راهکاری که نه ‌تنها مسئلۀ ناسازگاری ظاهری سیاق را در آیه اکمال، برای نخستین بار می­‌گشاید، بلکه نمای جدیدی از سورۀ مائده ارائه می‌کند، که ارتباط بین آیات با مسئلۀ ولایت روشن‌تر خواهد شد. در این سوره خداوند بر مسئلۀ ولایت به عنوان مهم­ترین نعمت برای جامعۀ انسانی تأکید کرده است، که سایر نعمات مادی و معنوی در پرتو آن قابلیت بهره‌برداری پیدا می­‌کنند. خداوند در سورۀ مائده، ویژگی­های حاکم شایسته و وظایف مردم در برابر او را بیان­ می­کند؛ تطبیق این ویژگی­ها با گزاره­های تاریخی به­ جا مانده از سدۀ نخست هجری، خود مبین حقانیت ولایت امیرالمؤمنین(ع) است؛ هرچند نامی از آن حضرت در این سوره ذکر نشده است.

کمتر گزارشی در طول تاریخ می‌توان یافت که نقل آن به اندازۀ فراز اصلی حدیث غدیر (من کنت مولاه...) یقینی و غیرقابل­ انکار باشد. از همین ‌رو، بیشتر کسانی که در پی انکار آن هستند، دلالت این حدیث بر امامت امیرالمؤمنین(ع) را مورد اشکال قرار می‌دهند. یکی از این اشکالات، ادعای اجمال و ابهام در این حدیث به سبب تعدّد معنای واژۀ «مولا» است. این نوشتار، نخست با تحلیل لغوی واژۀ «مولا» در حدیث غدیر، درپی اثبات آن است که با وجود قرائن فراوان، دلالت واژۀ «مولا» بر معنای «سرپرستی» آشکار است. سپس با فرض ناکافی­ بودن آن دلائل، و حمل واژه بر معانی دیگر، به اثبات امامت خواهد پرداخت. در پایان، با فرض باقی­ماندن اجمال و ابهام حدیث، با ارائۀ دو راه­ حل مورد پذیرش طرف مقابل، که عبارت است از حمل واژه بر هر دو معنا و اجرای اصول عملیه، ثابت می‌کند که هیچ راهی برای نپذیرفتن دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرمؤمنان(ع) وجود ندارد. با توجه به این­که مخالفان سعی در مخدوش ­نمودن قرائن تاریخی دارند، این روش استدلال، از استحکام بیشتری برخوردار است.

در آموزه‌های کتاب و سنت، نجات و رستگاری اخروی، به ایمنی از آتش دوزخ و ورود به بهشت تعریف می‌شود. انحصارگرایان، نجات از دوزخ و ورود به بهشت را تنها نصیب پیروان مذهب حق می‌دانند، اما ائمۀ طاهرین (ع) دامنۀ رحمت الهی را وسیع‌تر معرفی می­‌کنند و در باب نجات و گسترۀ آن، به دو موضوع مهم در کنار هم توجه می‌دهند: نخست، ارزش انحصاری دینِ حق و نتیجۀ دین­داری بر پایۀ آن، که «نجات تضمینی» است؛ دوم، وسعت رحمت و مغفرت خداوند که به شکلی غیرحتمی و تعلیقی به نجات آنان که در اعتقاد یا عملشان خللی وجود دارد و خدا را چنا­ن­که او می‌پسندد، نمی‌پرستند و در عین حال، با او و اولیای او سر ستیز ندارند، منجر می­شود. بدین ترتیب، امامان شیعه به تبع کتاب خدا و سنت نبوی، هر دو باب نجات یعنی «نجات تضمینی» و «نجات تعلیقی» را در آخرت گشوده می‌دانند و ایدۀ انحصار نجات در مؤمنان درستکار و پیروان راستین خود را نفی می‌کنند. در این مقاله مسئلۀ شمول تعلیقی نجات برای کثیری از بندگان خداوند از منظر آیات و روایات بررسی شده و نشان داده می‌شود که «منحصربودن راه حق در پیروی از امامان الهی» با «وسعت رحمت الهی و شمول آن برای غیرشیعیان» تعارضی ندارد و مطابق مکتب اهل­ بیت(ع)، هر دو موضوع از صحت و استواری کامل برخوردارند.

در مقاله‌ای که با هدف پاسخ به ادعای اجحاف و تقصیر ابن­ تیمیه نسبت به جایگاه و فضائل اهل­‌بیت(ع) منتشر شده، قرائتی متفاوت و غیرواقعی از شخصیت ابن­‌تیمیه ارائه شده است. در آن مقاله، ابن­‌تیمیه چنین معرفی شده است که دارای نگاه اجلالی و تثبیتی به فضائل اهل­‌بیت(ع) بوده و بر موالات، مرجعیت علمی، طهارت و نزاهت انحصاری ایشان، باور داشته است. با توجه به این­که بازشناخت یک شخصیت جز با جامع‌نگری به اقوال و کردار آن شخص محقق نمی‌شود، برای آشنایی با ابن­‌تیمیه باید همۀ تألیفات او را از زیرچشم گذراند. تصریحات فراوانی که در کتاب‌های ابن­‌تیمیه وجود دارند، با ادعای نویسندۀ مقالۀ مزبور در تعارض است. یک‌جانبه­ نگری، جامع­ و­مانع­ نبودن برداشت نویسنده، استنادات ناقص و چشم ­پوشی نسبت به فهم اندیشمندان اهل سنت از سخنان ابن­ تیمیه، مهم‌ترین نقدهایی­ است که این مقاله را به چالش می‌کشد.

صلح امام حسن(ع) نقطۀ عطفی در تاریخ تشیع، بلکه در تاریخ مسلمین است که از زوایای مختلف، مورد بررسی اندیشمندان قرار گرفته است. از سؤالات بنیادین راجع­به این واقعه این­ است که، آیا امام حسن(ع)برای صلح پیش­دستی کرد یا معاویه؟ پاسخ­‌های مختلفی برای این سؤال ارائه شده است. پاسخ نخست خواهان اثبات پیش­دستی امام حسن(ع)برای صلح، از روی مخالفتشان نسبت به جنگ با معاویه و به­ طور­کلی، مخالفت با سیاست‌های امام علی(ع) است. پاسخ دوم بیانگر این است که جهاد با معاویه، برنامۀ اصلی و اساسی امام مجتبی(ع)بوده و پذیرش صلح، نه در ابتدای خلافت، بلکه موضوعی ناخواسته و تصمیمی برآمده از حوادث پیش­آمده بوده است. در این تحلیل، نوعی غافلگیری و عدم تحلیل جامع و عمیق از اوضاع عراق نهفته است. به نظر می‌رسد هر دو پاسخ، متأثر از پیش ­فرض‌های کلامی ارائه­ کنندگان است و با اشکالاتی روبه­‌رو می­‌باشد. می‌توان این موضوع را به گونۀ سومی تحلیل کرد که مشکلات دو پاسخ پیشین را نداشته باشد و آن، براساس روش تبیین تاریخی واقعیت­‌گرا خواهد بود. پاسخ سوم بیان می­‌کند که روبه­‌رو شدن با صلح، برآمده از غافگیری در برابر حوادث پیش­ آمده نبوده است؛ بلکه درخواست صلح، هر­چند موضوعی پسینی است، اما با تحلیل عمیق و درست امام حسن(ع)از اوضاع و شرایط پیشین عراق، همراه بوده است و این تحلیل، آن حضرت را به یک راهبرد و استراتژی جامعی از ابتدای خلافت سوق داد که عبارت بود از پیش­بینی عدم موفقیت جبهۀ نظامی عراق در برابر شام و در عین حال، ضرورت تحرک نظامی (مانور نظامی) برای جلوگیری از شکستی کامل و غیر­قابل ­جبران و دستیابی به اهداف سیاسی بلند­مدت. این پاسخ، کاملاً با پاسخ نخست در تضاد است و پاسخ دوم را تکمیل و اصلاح می­‌کند.