جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتیبه‌ها به‌عنوان شاخص‌ترین تزیینات معماری اسلامی، به لحاظ محتوایی از جایگاه ویژه‌ای در بناهای اسلامی برخوردارند و نقش بارزی در تبیین حقایق معنوی و ارزش‌های معرفتی حاکم بر دورۀ ظهورشان دارند. این موضوع در پژوهش‌های پیشین در قالب بررسی محتوای کتیبه‌های هر دوره بر اساس باورهای حاکم بر همان دوره بررسی شده ‌است. فرضیۀ این مقاله بر این اصل استوار است که آیات و روایات مشتمل بر اصول و مبادی شیعۀ دوازده­امامی (امامت و ولایت) نقش مهمی در کتیبه‌های مذهبی (شیعی) دوره‌های تیموری و صفوی داشته‌اند. این فرضیه از طریق پاسخ به دو پرسش بررسی می‌شود: نخست آن­که مفاهیم شیعی از چه طریقی در کتیبه‌های بناهای دورۀ تیموری و صفوی راه یافته­اند؟ دیگر این­که آیا اعتقادات مذهبی حاکمان این دو دوره، در نحوۀ کتیبه‌نگاری هنرمندان، تأثیر داشته‌ است؟ در این پژوهش، کتیبه‌های مسجدگوهرشاد، مدرسۀ پریزاد و مدرسۀ دودر خراسانِ دورۀ تیموری و مسجد امام، مسجد حکیم و مدرسۀ چهارباغ اصفهانِ دورۀ صفوی، به لحاظ محتوایی مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات نشان می‌دهد که گرچه در دورۀ تیموری، حاکمیت، احترام زیادی برای ائمه اطهار(ع) قائل بود -تا آن­جا که تصور اعتقاد سلاطین آنها به تشیّع وجود داشت- اما مفاهیم شیعی به‌صورت غیرمستقیم در مفاد کتیبه‌های مذهبی منعکس شده است. با رسمیت یافتن تشیع در دورۀ صفوی، این مفاهیم در متن کتیبه‌های مذهبی، آشکارا ظهور یافته‌اند. این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد تطبیقی به مطالعۀ مفاهیم شیعی در کتیبه‌های بناهای دو دورۀ تیموری و صفوی می‌پردازد.

تشبیه یکی از پایه‌های اساسی علم بیان و از پربسامدترین گونه‌های ادبی است؛ این اسلوب از مهم‌ترین سازوکارهایی است که متکلم را در انتقال بهتر مفهوم به ذهنِ مخاطب و تأکید بر آن یاری می‌رساند. با بررسی تشبیهات به‌ کار رفته در کلام رسول خدا(ص) آشکار می‌شود که گفتمان ایشان در بافت‌های گوناگون و با توجه به نوع مخاطب، متفاوت است. ایشان برای والاترین امر رسالت و هدایت جامعهٔ بعد از خویش، در تبیین امامت و جایگاه ویژهٔ امیر مؤمنان(ع) از این اسلوب بهره برده‌اند. پرواضح است که این واژگان تشبیهی با ظرفیت‌های مختلفی که در ارتکاز ذهنی مخاطب نسبت به وجه شبه، ایجاد می‌کنند، نقش خود را در هدف آن حضرت به خوبی ایفا می‌کنند. یافته‌های پژوهش حاضر، ضمن تأیید رویهٔ تشبیهی در گفتار پیامبر اکرم(ص)، نشان می‌دهد که در تبیین تشبیهات آن حضرت، فراتر از بافت و ساختار، باید به محتوا و به ایفای نقش ایشان در تبیین و تفهیم امر خطیرِ امامت و نیز شرایط و ویژگی‌های آن توجه کرد.

راهیابی احادیث پرشمار راویان ضعیف یا متهم به غلو و دروغگویی به نگاشته‌های حدیثی شیعه و حتی معتبرترین آنها، پیامدهایی چون انکار آموزه‌های نهفته در احادیث این گروه و تردید در درستی برخی از آنها را به دنبال داشته است. چاره‌اندیشی در چگونگی رویارویی با این راویان و احادیث آنها، به‌ویژه آن دسته از احادیث که به‌گونه‌ای با باورهای پیوسته با امامت گره خورده‌اند، ازجمله بایسته‌های حدیث­پژوهی به شمار می‌رود. در این مختصر کوشیده­­ایم با بازخوانی بخشی از میراث امامتی سه تن از راویان متهم به غلو: سهل بن زیاد، محمد بن سنان زاهری و محمد بن علی ابوسُمَینة، و تطبیق آنها با دیگر احادیث هم­مضمون و روایت­شده از سوی راویان ثقه، همسویی این دو مجموعه و بالتّبَع، باورپذیر بودن دستۀ نخست را نشان دهیم.

«سب» یکی از شیوه‌های ابراز تبری و بیزاری از دشمنان اهل‌بیت(ع) است؛ این پژوهش به بررسی جواز و عدم جواز سب می‌پردازد. از بررسی ادلهٔ قرآنی و روایی، جواز و مشروعیت، بلکه رجحان سب دشمنان اهل‌بیت(ع) به دست می‌آید. علاوه‌براین، سیرهٔ عملی معصومان در سب دشمنانشان، از تعداد قابل‌توجهی از روایات استفاده می‌شود. از نتایج این پژوهش این است که سب مفهومی عام دارد که هرگونه تحقیر و تنقیص لفظی که عرف تشخیص دهد را شامل می‌شود، اما در عین حال با «فحش» تفاوت دارد. ناگفته نماند که این شیوهٔ ابراز تبری، مانند برخی دیگر از روش‌های آن مثل لعن در مقام تقیه جایز نیست. در تحقیق حاضر، مسئلهٔ سب دشمنان اهل‌بیت(ع) مورد بررسی قرار گرفته است و تقیه و رعایت سایر مصالح اهم، لحاظ نشده است.

برخورداری امام از علمی خاص و ویژه، که از جانب خداوند است، مورد اختلاف متکلمان امامی نیست؛ اما آنان همواره در دو مسئلۀ محوری پیرامون علم امام، اختلاف کرده‌اند: یکی گسترۀ علم امام و دیگری منابع علم امام. در روایات، منابع و سرچشمه‌های متعددی برای علم امام بیان شده است. اندیشمندان قم در کتاب‌های خود، روایاتی را ذکر و منابع علم امام را بیان کرده‌اند. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی، به دنبال پاسخ به این پرسش است که دیدگاه اندیشمندان مدرسۀ کلامی قم دربارۀ منابع علم امام چه بوده است؟ این پژوهش با بررسی دیدگاه سه شخصیت ممتاز از سه جریان فکری حاکم بر قم، به این نتیجه رسیده است که این جریان­ها، ضمن پذیرش علم ویژه برای امام، به فراخور رویکردهای خود، در بیان و ذکر منابع علم امام با یکدیگر اختلاف­نظر داشته‌اند. «الهامی» و «وراثت» دو عنوان مهم برای منابع علم امام است که این مشایخ در آثار خود به آنها اشاره کرده‌اند.