جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة گستره و قلمرو علم امام عليه السلام از جمله مباحثي است که با وجود پيشينة طولاني آن، همچنان موضوع بحث و نظر ميان انديشمندان اسلامي است، به‌گونه‌اي‌که برخي قايل به محدود بودن علم امام عليه السلام و برخي قايل به گسترده بودن علم او گشته‌اند. اين مقاله كوشيده است با استفاده از روايات معصومان عليهم السلام، قضاوتي واقع‌بينانه دربارة اين موضوع ارائه دهد؛ بدين معنا که ابتدا روايات مؤيد نظرية محدود بودن علم امام عليه السلام و سپس روايات مؤيد نامحدود بودن علم ايشان را بررسي كرده و پس از بيان وجوه وجه‌الجمع و نقد آن، در نهايت، نظرية شأني بودن علم امام عليه السلام را تقويت نموده است.

در طول تاريخ اسلام، حديث «ثقلين» به عنوان سندي پرافتخار بر صفحة زرين حقيقت شيعي درخشيده و در حوزه‌هاي گوناگون کلامي، فقهي، حديثي و تاريخي محل استناد شيعيان بوده است. اين سند از چنان ظرفيتي برخوردار است که مي‌تواند عامل وصل بوده و رفع اختلافات بين امت اسلام را موجب گردد و زمينة انسجام مسلمانان را فراهم سازد، ولي متأسفانه به سبب جهالت و بي‌مهري‌ها، از اين ظرفيت عظيم درست استفاده نشده است. سؤال اصلي اين است که چه عواملي موجب دور ماندن امت اسلام از اين ظرفيت گرديده است؟ به نظر مي‌رسد شبهه‌افکني‌ها يکي از عوامل مزبور است. ضرورت فراهم آمدن بستر مناسب براي استفاده هرچه بيشتر از اين ظرفيت، نگارنده را واداشت تا در تحقيق حاضر به دنبال پاسخ به برخي از آن شبهات برآيد. روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي و مستند به منابع معتبر عامه است تا زمينة پذيرش بهتر مطالب را فراهم سازد. يافته‌هاي تحقيق نشان‌دهندة ضعف بنيادين شبهات واردشده بوده و با اندکي تأمل و ملاحظة منصفانه، شبهات مزبور قابل برطرف شدن است.

شناخت و معرفي انسان و بحث از معيار انسان شدن او، ريشه در تاريخ معرفت بشر دارد و کمتر صاحب انديشه‌اي است که در برهه‌هايي از زندگي خويش با آن مواجه نشده باشد. ازاين‌رو، پاسخ به پرسش «عامل اصلي تفکيک‌کنندة انسان از ديگر موجودات، و معيار اصلي انسان بودن چيست؟» ضروري و مهم به نظر مي‌رسد. اين تحقيق با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و روش تحليلي، سعي دارد پاسخ پرسش مزبور را با جست‌وجو و از متون ديني به دست آورد. متون ديني به منظور تبيين فصل جداکنندة انسان از ديگر موجودات، به عواملي همچون اهل حمد و سپاس الهي بودن، حيا، بهره‌مندي از عقل، پايبندي به دستورات الهي و فطرت اشاره کرده‌اند. هريک از اين عناوين ساحتي از وجود انسان را معرفي مي‌کند. عنوان جامع بين اين عوامل را مي‌توان «فطرت» دانست.

صفات خداوند در مباحث اعتقادي از جايگاه ويژه و اهميت خاصي برخوردار است. يکي از مسائلي که در اين زمينه مطرح است، ارتباط بين صفات الهي است. انواع متفاوتي از رابطة بين صفات الهي مي‌تواند مطمح‌نظر قرار گيرد. گاهي اين ارتباط به اين صورت است که با استفاده از يک صفت، بر وجود صفتي ديگر استدلال مي‌شود. متکلمان بر اين باورند که بين صفت «حکمت» و «علم» الهي چنين رابطه‌اي وجود دارد و از صفت «حکمت» براي اثبات صفت «علم» در خداوند بهره مي‌‌گيرند. در اين نوشتار، ضمن آشنايي با استدلال متکلمان و پاسخ آنها به اشکلات واردشده بر استدلال، ميزان موفقيت آنها در نشان دادن چنين رابطه‌اي بين حکمت و علم الهي بررسي مي‌شود. بدين منظور، از روش اسنادي و شيوة تحليلي استفاده شده است. به نظر مي‌رسد متکلمان در کلام سنتي نمي‌توانند با موفقيت کامل، چنين رابطه‌اي را نشان دهند و استدلال آنها براي نشان اثبات علم الهي از طريق حکمت موفق نيست.

هستي‌شناسي حس‌گرايانه و انکار تفصيلي مجردات از سوي سلفيه تأثير بسزايي در تلقي ايشان از لوازم توحيد همچون مباحث توسل و استغاثه داشته است. در اين زمينه، بررسي آراء مفسران منتسب به جريان سلفيه در حوزة مسائل ماورائي موضوعيت مي‌يابد. نوشتار حاضر متکفل بررسي رويکرد تفسيري ابن‌کثير به عنوان يکي از مفسران سلفي در اين موضوع گرديده و آراء ابن‌تيميه به عنوان بنيانگذار سلفيه و قاطبة منتسبان به اين مکتب را بر رويکرد تفسيري ابن‌کثير در خلال تأليف «تفسير القرآن العظيم» تطبيق داده است تا صحت انتساب ابن‌کثير به مکتب تفسيري سلفيه معلوم گردد. در نهايت، بايد گفت: ابن‌کثير در مباحث مهمي همچون «سماع موتي» و به‌ويژه مسئلة «عرضة اعمال» به نحوي عميق آراء خود را از باور سلفيان متمايز ساخته است. وي در مبحث «مغيبات تلويحاً» به آراء سلفيه تمايل داشته ولي صراحت تامي در دفاع از موضع سلفيه ارائه نداده است. ازاين‌رو، شکاف‌هاي جدي ابن‌کثير با نظريات سلفي‌ها در تبيين امور ماورائي به عنوان يکي از مؤلفه‌هاي معرف جريان سلفي‌گري، تزلزلي جدي در اين فرقه ايجاد نموده، پيش‌فرض‌هاي سلفيه در رد مفاهيمي همچون توسل به اموات را سست مي‌گرداند.