جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث جبر و اختيار یکي از مسائل مهم و معضلات فلسفي است.در طول تاریخ، فيلسوفان شرق و غرب در باب آن به تاملات بسيار پرداختند. فيلسوفان اسلامي در لابالی مباحث مربوط به کيفيات نفساني، اصل عليت و صفات الهي به بحث دربارة این مسئله پرداختند. علامه طباطبائي، هم در آثار فلسفي خود و هم در تفسير الميزان ابعاد مختلف جبر و اختيار را مورد بررسي و توجه قرار داده است.علامه با فطری دانستن مسئلة اختيار در ابتداء نظر ماده گروان در باب جبر در افعال آدمي را نقد کرده، سپس با طرح فرضهای مختلف افعال انسان، اراده و اختيار آدمي را مورد بررسي قرار داده است. علامه بر اساس روش فلسفي خود با تحليل مفاهيم سه گانة اراده، اختيار و ضرورت، روابط آنها را با یکدیگر با کاوشهای فلسفي خود تجزیه و تحليل کرده است. وی در لابالی بحث های خود هم به نقد نظریات متکلمان اشعری و معتزلي پرداخته و هم آراء برخي از اصوليين در باب اولویت (در تحليل اختيار) را نقادی کرده است.

دیدگاه "هوسرل" دربارة فلسفة زبان و معناداری، حداقل دو دورة متفاوت دارد. در دورة اول که گاهی رئالیسم افلاطونی نیز خوانده می‌شود، هوسرل نظری مشابه "فرگه" دارد: معنا عبارت است از یک نوع مثالی. در دورة دوم، با توجه به التفات (Intention)و ساختار آگاهی، دیدگاه او چرخشی استعلائی یافته و با استفاده از کلمة جدید نوئما، ساختاری پیجیده برای معنا پیشنهاد می‌کند. در این مقاله، دو دورة مذکور تشریح شده و توضیح داده می‌شود که در هر دو دوره، التفات و مسألة آگاهی نقش خاص خود را ایفا می‌کند. با تشریح این دو دوره و بررسی تشابه‌ها و تمایزها، مشخص می‌شود با وجود تغییرات زیاد آرای او، می‌توان یک خط سیر ثابت را در دیدگاه او پیدا کرد.

مسألة «تشکیک»، پس از ورود به فلسفة‌اسلامی دچار تطوراتی شد که درنهایت در حکمت‌متعالیه، «تشکیک در حقیقت‌وجود» جای خود را به «تشکیک‌ در ظهورات» داد، زیرا در هستی‌شناسی‌عرفانی که وجود، یک واحدشخصی و منحصر‌به‌فرد است، تشیک ‌در مراتب جایگاهی نخواهد داشت. "علامه‌طباطبائی"، علاوه‌بر نقدقول به تشکیک در حقیقت‌وجود، برای عبور از «تشکیک در مراتب» به «تشکیک در مظاهر»، استدلالی را مطرح می کند که نشان داده خواهد شد، این استدلال تام نمی‌باشد.

این پژوهش به بررسی دیدگاه غزالی و مولوی در مورد تأویل می­پردازد؛ نخست معنای لغوی و اصطلاحی تأویل و موارد آن در قرآن‌کریم مورد بررسی قرار گرفته، سپس قوانین تأویل، شرایط مؤول و مسألة تأویل مجاز و غیرمجاز و تفسیر به رأی به بحث گذاشته‌شده و نشان داده شده­است که غزالی ِبه‌رغم رساله­هایی که در رد باطنیه و اسماعیلیه نوشته، در فهم متون متأثر از رویکرد تأویل‌گرایانة آن‌ها است. بخش سوم مقاله به دیدگاه تأویل‌گرای مولوی می­پردازد که برمبنای آن تأویل در سه سطح تأویل آیات و احادیث، رمزها و نشانه­ها و اصطلاحات عرفانی صورت گرفته­است. بخش چهارم مقاله، دربارة مقایسة دیدگاه­های غزالی و مولوی دربارة تأویل و قوانین آن، تأویل قرآنی و کلامی، شرایط و دلایل تأویل، تأویل مجاز و غیرمجاز و قراین تأویل است که اندیشة تأویل‌گرای مولوی را در تأویل­های صوفیانه غزالی تاحدودی متأثر از او نشان می­دهد.

بحثِ «الهیات‌ایجابی و سلبی»، دو جریان متقابلی که در طول تاریخ تفکرِفلسفی در باب خدا هر یک متفکران بزرگی را از آنِ خود کرده­اند، بحث از یکی از مهم­ترین وجوه رابطة معرفت­شناختی انسان و خداست. مقالة‌حاضر به بحث از تلقی "مایستر اکهارت" (Meister Eckhart) (حدود1260-1328م)، عارف بزرگ مسیحی، در باب این دو رویکرد ایجابی و سلبی می­پردازد. در این مقاله، در ابتدا باتوجه به تعابیر اکهارت هر دو الگوی‌سلبی و ایجابی در منظومة فکری این متفکر اجمالاً برجسته می­شود. سپس برای هماهنگ‌کردن این دو سنخ تعبیر متعارض پیشنهاداتی طرح و مورد ارزیابی قرار می­گیرد. پس از آن، از آنجا که جمع شایستة میان این تعابیر متعارض تکلف­آمیز می­نماید، هر دو الگو در منظومة فکری اکهارت به رسمیت شناخته‌شده، و سپس در دو بخش بعدی مقاله هر یک از این دو رویکرد سلبی و ایجابی تفصیلاً مورد بحث و ارزیابی انتقادی قرار می­گیرد. پس از آن در بخش «جمع­بندی و خاتمه» از وجهه­نظر تبیینی دیگری برای تبیین این تعارض­ها از طرقی مانند تفکیک تاریخی و تفکیک میان مقام­های بحث تلاش می­شود. در پایان نیز به آبشخورهای فکری مختلف و علائق و تعلقات متفاوتی اشاره می­شود که ازجمله این دو رویکردِ متعارض اکهارت ریشه در آن‌ها دارند.

نظریة علم دینی، یکی از پدیده‌های مهم جهان‌اسلام است که موافقان و منکرانی را پیدا کرده‌است. "محمدنقیب العطاس" یکی از موافقان و نظریه‌پردازان اسلامی‌سازی معرفت است. وی، نخست فلسفه و جهان­بینی با محوریت قرآن و اعتقاد به مراتب و درجات وجود و وابستگی مطلق‌هستی به خداوند را سامان داد؛ سپس، ارتباط ناگسستنی انسان و جهان را بیان کرد و توضیح داد که انسان مهم­ترین جزء هستی و موجودی جاودان است که بهترین هویت­شناسی او در قرآن آمده‌است و بعد، معنا و مفهوم و غایت نظام آموزش ‌و پرورش را تبیین کرد. درنظر العطاس، مقصود حقیقی از آموزش و پرورش، تحقق حقایق قرآن در وجود انسان است؛ ازاین‌رو فراگیری معارف و زبان قرآن، نخستین و مهم­ترین بخش از الگوی آموزش و پرورش درنظر العطاس است. وی با تبیین حقیقت علم و ایمان و انسان و جایگاه انسان در هستی به پیوند علم با انسان و دین پرداخت و علم‌دینی را تفسیر کرد. عطاس با معرفی فرایند غربی‌سازی علوم به تبیین فرایند اسلامی‌سازی علوم پرداخت. فرایند غربی‌سازی علوم در تفکر عطاس عبارت است از:1. فرهنگ و تمدن غربی؛ 2. عناصر کلیدی علوم طبیعی؛ 3. انسانی و کاربردی‌غربی و فرایند اسلامی‌سازی علوم در این دیدگاه عبارت است از: 1. شناسایی عناصر کلیدی از علوم‌اسلامی؛ 2. جایگزینی عناصر کلیدی‌اسلامی با غربی؛ 3. ابتنای علوم‌طبیعی و کاربردی بر عناصرِاسلامی 4. اصلاح تنة علوم‌همسان با عناصر کلیدی‌اسلامی. این مقاله در پایان به آسیب‌شناسی نظریة «تهذیبی- تأسیسی» پرداخته است.

بیشتر شارحان فلسفة کلاسیک به‌ویژه کسانی که بر فلسفة فلوطین تمرکز کرده‌اند، برآنند که وی بر‌خلاف فیلسوفان دورة شکوفایی فلسفة در یونان، به‌خصوص افلاطون در مقام بنیادگذار فلسفة سیاسی، به سیاست و تدوین طرحی از نظام سیاسی نیک به‌عنوان شالوده و مبنای فلسفة سیاسی قدیم، التفاتی نداشته است. اگرچه فلوطین به مقولاتی چون دولت، حکومت، آزادی و عدالت به‌صورت مستقل نپرداخته‌ است و از این‌حیث نمی‌توان وی را فیلسوف سیاسی قلمداد نمود، اما به‌زعم ما می‌توان دلالت‌ها و تضمناتی سیاسی را در فلسفة] «غیرسیاسی » وی مورد ملاحظه قرار داد و از آن طریق طرحی از «فلسفة سیاسی » فلوطین تدوین کرد. تلاش ما در این مقاله، احصای برخی از مهم‌ترین این دلالت‌ها و مرتبط‌ساختن آن‌ها با یکدیگر به‌نحوی است که بتوان از آن منظومه‌ای ناظر بر آرمانی سیاسی تدوین کرد.

در این مقاله، یک بحثی تطبیقی میانه دو فیلسوف، یکی متعلق به حوزة تحلیلی و دیگری به حوزة ایده­آلیسم آلمانی، در مسألة بنیاد و آغاز فلسفه، انجام می­گیرد. تعهد و تمرکز مقاله بر "ویتگنشتاین" بیش از "هگل" خواهد بود. دشواری و در عین حال جذابیت بحث از آن­روست که دو فیلسوفِ مورد مطالعه، ماهیت فلسفه، روش و وظایف آن را متفاوت می­نگرند و دارای موضوع، غایت و مسألة کاملاً متغایرند. دو فیلسوف درمعقولاتی مانند ماهیت اجتماعی زبان، زبان خصوصی، دیگری، میل، شکل زندگی، ذات­گرایی، افلاطون­گرایی، دکارت­گرایی، کل­گرایی، شک و یقین، باورِ نامدلل، جهان­بینی، عامل بودن سوژه، توصیف و تبیین، خردباوری و سوژه محوری مدرن، فهم و. . . مورد مقایسه و تطبیق قرار می­گیرند. اما همة این موضوعات، همواره معطوف به نگاه دو فیلسوف به مسألة بنیاد و آغاز فلسفه انجام می­شود. ازجمله محورهای اصلی تشابه، آگاهی عرفی یا گفتمان اجتماعی، نفی هرگونه معیار خارج از آگاهی یا گفتمان اجتماعی و لزوم وجود «دیگری» در هر دو فیلسوف است. دیگری در بنیاد فلسفه، هر دو فیلسوف چونان مقومی اصلی و غیرقابل فقدان حضور دارد. فعل و عمل نیز در پایه و اساس هر دو فلسفه همان اهمیت و محوریت را دارد. بدون آگاهی و گفتمان عرفی و اجتماعی و در غیاب دیگری و با فقدان فعل و عمل اساس و بنیاد هر دو فلسفه محلی از اعراب ندارد. ازجمله محورهای تفاوت نیز ذات­گرایی، کلیت­گرایی، رویکرد توصیفی و تبیینی است. در پایان به اشاره، چند محور برای نقد و ارزیابی پیشنهاد می­شود.