جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرار دادن خلیفه از سوی خدا بر روی زمین(بقره:30)،به دلیل اهمیت خاصی که در مباحث کلامی و اثبات مسئله امامت و ولایت دارد، از جمله موضوعات مورد مناقشه بین مفسران فریقین است. پرداختن به خلافت الهی حضرت آدم(ع) و انبیاء بعد از ایشان، جانشینی آدم(ع) از دیگران، جانشینی خدا بر زمین برای اجرای اوامر الهی، خلافت نوع انسان و تحقق فعلی آن در انسان کامل و لزوم نصب خلیفه، موضوعاتی هستند که مفسران به آنها پرداخته‌اند. این پژوهش، با روش اسنادی، به بررسی روند تکاملی تفسیر این آیه در طول قرن‌ها، با توجّه به عوامل مؤثّر پرداخته ‌است. حاصل این تلاش علمی، دستیابی به برداشت‌هایی مُشعر بر مسئله ضرورت وجود امام معصوم تا آخرالزمان از سوی مفسران فریقین است. در این دیدگاه، انسان کامل، خلیفه خدا است که نصب او به‌عنوان واسطه فیض الهی، اجتناب‌ناپذیر است، اما پیش‌فرض‌های کلامی مفسران اهل ‌سنت، مانع از پذیرش حقیقت و موجب تطبیق مقام خلیفه بر حاکم الهی جامعه اسلامی شده است، حتی اگر معصوم هم نباشد.

یکی از مهم‏ترین آیات مورد استناد دانشوران شیعی در راستای اثبات امامت حضرت علی بن ابی‏طالب(ع)، آیه معروف به آیه «ولایت» است. ابن تیمیه با طرح چندین شبهه، کوشیده است تا دلالت این آیه بر امر مذکور را مورد خدشه و انکار قرار دهد. از جمله شبهات طرح‏شده توسط این چهره مشهور اهل سنت، شبهاتی است درباره شأن نزول آیه مورد اشاره و قطع ارتباط آن با امامت امام علی(ع) در این نوشتار (که با استفاده از منابع کتابخانه‏ای و با شیوه توصیفی و تحلیلی تدوین یافته است)، شاهد نقد تحلیلی این سلسله از شبهات خواهید بود. یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که ابن تیمیه نخستین کسی است که با صراحت، نزول آیه «ولایت» در راستای اثبات امامت امام علی(ع) را انکار نموده و مدعی اجماع بر تکذیب آن گردیده است. با توجه به اینکه جمعی از دانشوران اهل سنت همانند طبری، ابن ابی‏حاتم رازی و بغوی و... (که مورد وثوق ابن تیمیه می‏باشند)، درستی شأن نزول مذکور را تأیید نموده‏اند، نادرستی و برخلاف اجماع فریقین بودن موضع ابن تیمیه در مورد شأن نزول «آیه ولایت»، حقیقتی تردیدناپذیر است. همچنین کثرت روایات دال بر صحت شأن نزول مورد نظر و مستند بودن پاره‏ای از نظرات فقهی تعدادی از فقیهان به آنها، حاکی از حجت و معتبر بودن آنها است.

یکی از مفاهیم ذکرشده در آموزه‏های دینی، امت اسلامی است که از طرق مختلف می‏توان به ویژگی‏های آن پی برد. ازآنجاکه قرآن، ثقل اکبر است و بسیاری از این آموزه‏ها از قرآن به دست می‏آید، تحلیل تفسیری این ویژگی‏ها از طریق بررسی آیاتی که محتوای آنها بیان اوصاف امت اسلامی است، امکان‏پذیر است. اهمیت پرداختن به این مطلب آن است که تبیین این ویژگی‏ها از زبان قرآن، برتری دین اسلام نسبت به سایر ادیان را مشخص می‏کند و این امر، برای غیرمسلمانان، تبلیغ دین اسلام و برای مسلمانان، تشویق و حس افتخار و بالندگی نسبت به سایر امت‏ها را به دنبال دارد. از‏این‏رو، تحقیق حاضر به دنبال پاسخ‏گویی به این سئوال اصلی بود که: ویژگی‏های امت اسلامی در قرآن چیست؟ نتایج این پژوهش، که به روش توصیفی _ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‏ای و نرم‏افزاری صورت گرفت، این بود که برخی از ویژگی‏های امت اسلامی که موجب برتری آن نسبت به امت‏های دیگر شده، موارد همچون: بهترین امت، امت وسط، شاهد بر مردم و متصف به صفات نیک امت‏های قبل بودن است.

مفسران متقدم و متأخر فریقین، در نگرش تفسیری خود، آیه مباهله را از جنبه‌‏های تاریخی، ادبی، کلامی و حقوقی مورد توجه قرار داده‌‏اند و هرکدام با هدف اثباتی و انکاری، آن را با رهیافت و نتایج متنوعی تفسیر کر‏ده‌‏اند. در این مقاله کوشش شده است با رویکرد تطبیقی، نقش مبانی اختصاصی ایشان در نوع نگرش و تحلیل آراء آنها با محوریت تفاسیر تسنیم و المنار مورد بررسی قرار گیرد. بررسی‏‌ها نشان می‌‏دهد مفسران فریقین با توجه به مبانی اختصاصی خود، طیفی از دیدگاه‏‌های گوناگون را درباره شأن نزول و مفردات آیه مذکور مطرح نموده که از نکات اشتراک و افتراق برخوردارند؛ به گونه‏ای که ضمن مشهود بودن وفاق بخشی از آنها، هم‏گرایی در تفسیر برخی مفردات را رقم ز‏ده و پاره‏ای از آن اختلافی است که متأثر از معیار مبنای اختصاصی فریقین است. این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی و با بهره‏‌گیری از منابع کتابخانه‌‏ای نگاشته شده است و یافته‌‏های حاصله عبارتند از: عدم اختصاص آیه مباهله به افراد خاص و مسیحیان نجران، جعلی دانستن روایات شأن نزول، عدم شمول واژه «أبناء» بر نوه‏های دختری، مصداق «نساء و أنفس» نبودن حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع)از سوی ابن تیمیه و رشید رضا و عدم پذیرش خلافت بلافصل امام علی(ع)از سوی آلوسی. در مقابل، مفسران شیعه (از جمله: طبرسی، بلاغی نجفی، طباطبایی و جوادی آملی)، آیه را مختص افراد خاصی دانسته و نوه‌‏های دختری از حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) را به ترتیب، مصادیق واژه‏های «أبناء، نساء و أنفس» شمرده و افضلیت اهل‏بیت(ع) و خلافت بلافصل امام علی(ع) را با استدلال به آیه اثبات نموده و برخی مفسران اهل سنت (از جمله: قرطبی و فخر رازی) نیز در پاره‏ای موارد، با شیعه هم‏رأی هستند.

یکی از آیات مورد استناد تمام مفسران شیعه در راستای بیان فضایل و مناقب حضرت امام علی(ع) و امامت و خلافت ایشان، آیه 119 سوره توبه، معروف به «آیه صادقین» است. جمع اندکی از مفسران اهل سنت، در جهت نفی و ابطال این استناد، به طرح شبهات مختلفی روی آورده‏اند که «ابن تیمیه حرّانی» از معروف‏ترین آنها به شمار می‏رود. وی با طرح شبهه در جهت نفی شأن نزول خاص این آیه و ذکر دلایلی متنوع در این راستا، کوشیده است تا درستی استناد یادشده را مورد خدشه قرار دهد. این نوشتار که با استفاده از منابع کتابخانه‏ای و با شیوه تحلیلی و با رویکرد انتقادی تدوین یافته است، در پی پاسخ به این پرسش است که «نقدهای وارده بر «شبهه» و «دلایل» ابن تیمیه در جهت نفی خاص بودن نزول آیه صادقین و تلاش برای توسعه در مصداق آن چیست؟». نتیجه برآمده از این تحقیق این است که: وجود قرائن داخلی و خارجی همخوان با مدلول آیه صادقین، و مفاد پاسخ‏های نقضی و حلی ذکرشده در صفحات پیش روی، حاکی از این است که شبهه و دلایل ابن تیمیه دراین‏زمینه، غیروارد و ناصحیح بوده و مدعای مفسران یا علمای امامیه، کاملاً منطقی و غیر قابل خدشه است.

مرگ حقیقتی همگانی است و همه موجودات مرگ را می‌چشند، اما نحوه مواجهه با مرگ برای صالحان با دیگر افراد متفاوت است. مهم­ترین منبع برای شناخت نحوه رویارویی این افراد با مرگ، قرآن است و برای فهم دقیق آیات نیز باید روایات تفسیری ذیل آن‌ها، مورد مطالعه، تحلیل و تبیین قرار گیرد. از این‌رو این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با روش تحلیلی - تبیینی آیات مرتبط با این موضوع و روایات تفسیری را که پیرامون مواجهه انسان‌های صالح با مرگ است، ارزیابی می کند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که صالحان قبض روحشان به‌آسانی و همراه با بشارت است، اما روایات تفسیری در مورد چیستی این بشارت مؤمنان اختلاف دارند، به این جهت که این روایات، در مقام بیان مصادیقی برای مفهوم کلی آیات هستند. همچنین روایات تفسیری در رابطه با مرگ افتخارآمیز به دلیل اشاره به مصادیق متفاوتی از کشته­شدن در راه خدا در ظاهر متناقض به نظر می­رسند. این تناقض ناشی از آن است که هرکدام از ‌روایات به مصداقی از کشته شدن در راه خداوند متعال اشاره می کنند. بر اساس روایات تفسیری صالحان فقط یک مرگ را می‌چشند و آن مرگ در دنیا است و در بهشت همیشه زنده هستند و این نبودن مرگ در بهشت برای بهشتیان که حیات لذت بخشی دارند، نعمت است، اما نسبت به دوزخیان که حیاتشان آمیخته با عذاب است، گویی که پیوسته می‌میرند و زنده می‌شوند و نبودن مرگ نعمتی برای آن‌ها محسوب نمی شود.

جامعیت قرآن، از مبانی تفسیر قرآن است که چارچوب انتظار انسان از قرآن و میزان کارآمدی آن را در زندگی بشر، تعیین می‌کند. کلام بزرگ‌ترین مفسر قرآن، بعد از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه­ وآله، مرجع مناسبی برای شناخت ویژگی‌های قرآن است. مقاله حاضر، با عنایت به جایگاه ویژه نهج البلاغه در میان مجموع منابع معتبری که کلام امام علی ع را منتقل کرده­اند، این سوال را پیگیری می­کند که «دیدگاه نهج‌البلاغه نسبت به گستره جامعیت قرآن چیست؟» سپس با روش توصیفی- تحلیلی، به استقراء عبارات نهج‌البلاغه در این موضوع پرداخته و با استنباط پاسخ امام به چالش‌های مطرح‌شده در این زمینه، به این نتیجه دست­یافته که در نگاه نهج­البلاغه، جامعیت قرآن حداکثری است به این معنا که در ظهر و بطن قرآن ، تمام علوم الهی و بشری که به هدایت انسان برای دستیابی به کمال دنیوی و اخروی، مرتبط است وجود دارد، اما درک این جامعیت، به میزان فهم مخاطبان و عمق ارتباط آن‌ها با اهل بیت پیامبر (ص)، بستگی دارد.

مسأله تجسم اعمال به معنای به صورت درآمدن عقاید، اخلاق و اعمال انسان پیشینه‌ای به قدمت ظهور اسلام داشته و بحث از آن بر پایه چگونگی رابطه‌ی ‌بین عمل و جزای اخروی بنا شده است. اعتقاد به این موضوع که نفس انسان متناسب با ملکات خوب و بدی که در دنیا کسب کرده در قیامت محشور و متنعم یا معذب می شود در بینش او نسبت به اعمال و اخلاق وعقایدش تاثیرگزار خواهد بود. علاوه براین، وجود شبهاتی در زمینه فلسفه وجود جهنم و عدم تناسب عذابهای اخروی با گناهان و ناسازگاری کیفر الهی با عدالت و حکمت خدا بر اهمیت این بحث می افزاید. مفسران متقدم غالبا تجسم اعمال را انکار نموده و هر یک به نحوی آیاتی که بر این امر دلالت دارد را توجیه نموده‌اند. در بین مفسران متأخر نیز آیه الله جوادی آملی از معدود مفسرانی است که علاوه بر آنکه در آثار خود، پیوسته از طریق نقلی به اثبات مسأله «تجسم اعمال» می‌پردازد، معتقد است که از طریق براهین عقلی نیز می‌توان در اثبات این مسأله استفاده کرد و از آنجا که اثری در مورد بررسی دیدگاه ایشان در این مسأله یافت نشد، در این مقاله به تحلیل برهان‌های ایشان در مسأله «تجسم اعمال» به روش تحلیلی توصیفی پرداخته و بیان می‌شود. حاصل اینکه ایشان علاوه بر تبیین «تجسم اعمال» با توجه به آیات و روایات، از طریق بررسی حقیقت عمل، ترتب عوالم وجود و اصل علیت نیز به ارائه برهان‌های عقلی در این مسأله می‌پردازد.

حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام به مثابه آخرین حکومت الهی و پایان بخش تمام حاکمیت های بشری بر روی زمین، از تمامی ظرفیت های موجود و نیز ظرفیت های ناشناخته، بهره می گیرد تا جریان های حق ستیز و حق گریز را مغلوب دولت حق نماید. پژوهش حاضر با هدف تبیین ابزار های تحقق حکومت جهانی امام مهدی عج از منظر قرآن کریم نگارش یافته و با روش تحلیلی - توصیفی به واکاوی روایات و متون دینی و بازپژوهشی دیدگاه مفسران اسلامی مبادرت می ورزد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مهمترین ابزار غلبه دین حق و فرمانروائی دولت مهدوی، در بهره گیری از ظرفیت های انسان ریشه دارد و شکوفائی بینش و نگرش بشر، ابزاربی بدیلی در مقابله جبهه حق و باطل است. مؤلفه هایی از قبیل ارادتمندی مردم و رابطه عمیق عاطفی بین حاکمیت و جمهور، پیروی از اصل اطاعت از اولی الامر(ولایتمداری)، رسیدن اقشار ضعیف به اصول والا وارزش‌های متعالی، تحقق فراگیراصل جهاد در مقابله با بیدادگری‌های فردی و اجتماعی طاغوتیان و ستمگران در این پژوهش اصطیاد شده است.

زیدیه یکی از فرق مهم منشعب از شیعه است که با اعتقاد به امامت «زیدبن­علی­بن­الحسین» علیهماالسلام و قراردادن ویژگی­هایی خاص برای امامت، از شیعه امامیه جدا شدند اما باور به امامت بلافصل حضرت علی­علیه­السلام و وجود نصوصی مانند آیات مرتبط با امامت علیعلیه­السلام و روایاتی مانند روایت غدیر، منزلت، ثقلین و... از اشتراکات زیدیه با امامیه است. با وجود این اشتراکات، برخی از فرق اسلامی غیرشیعی، به جهت برخی اشتراکات زیدیه با معتزله در تلاشند با تضعیف مسأله امامت، زیدیه را به اهل سنت نزدیک­تر سازند. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی – توصیفی، دیدگاه مفسران زیدی از قرن دوم تا عصر حاضر ذیل آیات مرتبط با واقعه غدیر، گزارش و عنایت و یا غفلت این تفاسیر از واقعه غدیر تبیین شده است. اشاره به واقعه غدیر و منصوص بودن امامت امام علیعلیه­السلام(با شدت و ضعف) و با رویکردی نقلی و بدون وجود استدلال­های منطقی و استنباط های عقلی، در این تفاسیر همواره وجود داشته است و اهل­سنت و به خصوص وهابیت، با تعظیم برخی از تفاسیر زیدی مانند تفسیر «فتح القدیر»، روایات مرتبط با غدیر را جعلی اعلام نموده و مفسر را به جهت طرح این روایات مورد نقد قرار داده­اند. در نهایت اینکه داشتن رویکردی اثباتی توسط شیعه امامیه به منابع زیدیه و جدانساختن میراث زیدیه از میراث امامیه، به تقویت و گسترش میراث و پشتوانه فکری و فرهنگی شیعه امامی، یاری خواهد رساند.