جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله علم، از صفات واجب تعالی، یکی از مهمترین مسائل فلسفی و کلامی است که جایگاه ویژه‌ای در آثار فلاسفه و متکلمان داشته و نظرات مختلفی درباره آن ارائه شده است. نگرش سطحی نسبت به صفات خداوند، از جمله علم و عدم توجه و درک کافی نسبت به فلسفه ابتلائات، باعث پیدایش سوالاتی شده که بزرگانی همچون فخر رازی و علامه طباطبایی در آثار خود به‌صورت تفصیلی بدان پرداخته‌اند. انتخاب این دو مفسر به‌دلیل تفاوت اساسی و بنیادی مبنا و نوع نگاه آنهاست. فخر رازی با نگاه جبرگرایانه و علامه طباطبایی با تأکید بر مسأله اختیار انسان، به موضوع امتحان الهی نگریسته‌اند. علامه با پذیرش علم پیشین الهی معتقد است علم الهی، عین ذات بوده و از ازل تا ابد به‌صورت اجمال در عین تفصیل، تمام معلومات و مخفیات موجودات را دربرگرفته و ابتلا بشر با وجود اختیار انسان، در حیطه علم الهی بوده است. در صورتی که فخر رازی، علم الهی را اضافه بر ذات دانسته و معتقد است علم الهی از ازل تا ابد نسبت به موجودات، تفصیلی بوده و ابتلا بشر را به‌دلیل اینکه موجب جهل در ساحت الهی می‌شود، نپذیرفته است. وی همچنین پذیرش علم پیشین الهی را مستمسک جبرگرایی می‌داند. علامه این امر را مخدوش دانسته و معتقد است اشتباه فخر رازی این است که گمان کرده علم خداوند، حصولی است. علامه اعتقاد دارد با ایجاد اشیاء، آنها نزد خدا حاضر و مشمول علم حضوری خدا هستند.

در مباحث علوم قرآنی و تفسیر، شناخت شیوه‌های نقد و تحلیل روایات توسط مفسران، یکی از شاخه‌های درخور‌ توجه به‌شمار می‌رود. در دوران معاصر، تفسیر تسنیم، تنها تفسیر اجتهادی و جامع روش‌های مختلف تفسیری است و می‌کوشد تا برنامه‌های سعادت‌آفرین قرآن را به متن زندگی انسان‌ها وارد کند. این پژوهش با روش تحقیق نقلی ـ وحیانی و پردازش توصیفی ـ تحلیلی و گردآوری کتابخانه‌ای، به بررسی «شیوه‌های نقد و تحلیل روایات تفسیری در تفسیر تسنیم» با هدف کشف مفاهیم تحقیق و روش‌های نقد و تحلیل سند و محتوا پرداخته است. نتایج به دست‌آمده، بیانگر این است که در تفسیر تسنیم، اساساً فهم هرگونه مطلبی بر مبنای استدلال‌های عقلی‌پایه نهاده شده ‌است. مفسر در نقد سند روایات، حتی اگر سند مورد تأیید بوده، ولی متن دارای محذور عقلی باشد، آن را مردود می‌داند و در غیر این صورت، بدون اشاره به بحث‌های رجالی، صرفا به ضعف سند اشاره می‌کند. ایشان همچنین ضمن نقد سند برخی روایات، اعتقاد دارد که اگر محتوای آنها محذور عقلی ندارد، قابل پذیرش بوده و گاهی به توضیح متن آنها نیز می‌پردازد. ایشان برای ردّ متن روایت، صرف عدم موافقت آن با قرآن را کافی نمی‌داند؛ بلکه مخالفت و تعارض آن را مانع پذیرش دانسته و برای نقد متن، از آیات و روایات قطعی و براهین عقلی بهره برده ‌است. وی غالباً در ‌مواردی که به هر دلیل، روایتی را نمی‌پذیرد، یا آن را نقل نمی‌کند و یا تنها به ذکر منبع یا نام مفسّر اکتفا می‌کند.

واژه «قلب» در علوم مختلف دارای تعریفی خاص است. در دهه اخیر، رشته «نوروکاردیالوژی»[1] در طب، ارتباط مغز و قلب صنوبری را کشف کرده است. تحقیقات در این زمینه نشان می‌دهد که قلب علاوه بر «کارکرد تلمبه‌ای»، دارای «کارکرد تعقلی» یعنی یک «مغز» نیز هست که دریافت اطلاعات، یادگیری و تصمیم‌گیری را جدا از «مُخ» انجام می‌دهد که «مغزِ قلب» نامیده شد. آیه 46 سوره حج «لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها ...الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور»، مهم‌ترین آیه‌ای است که به «کارکرد تعقلی قلب صنوبری» تصریح می‌کند. در تفسیر «کارکرد قلب صنوبری» در آیه فوق دو دیدگاه وجود دارد: کارکرد تعقلی، که بیشتر قدماء، قلب را جایگاه عقل، و نسبت‌دادن تعقل به قلب را «حقیقی» می‌دانند و کارکرد تلمبه‌ای، که بیشتر معاصران، با تکیه بر نظرات علم پزشکی قرن 18و 19، اسناد تعقل به قلب را «مجاز» دانسته و جمله «الَّتِی فِی الصُّدُور» را تأویل کرده‌اند. در این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی با تأییداتی از آیات و شواهدی از علوم مختلف مانند فلسفه، عرفان، اخلاق و به‌ویژه دستاوردهای جدید پزشکی، دیدگاه اول تقویت می‌شود. نتیجه آنکه هرچند بهره‌گیری از دانش روز در تفسیر قرآن، پسندیده است؛ ولی به‌علت ظنی‌بودن علوم تجربی، مفسر باید در استفاده از آنها، محتاط بوده و تا حد امکان، اصالت ظاهر را رعایت کند که گاه نتیجه آن، دستیابی به یک نظریه جدید است.

تنوع موضوعات کتب بانو امین(رحا) (1274- 1362ش) نمایانگر نقش وی در علوم اخلاق، عرفان، فلسفه، کلام و تفسیر است؛ اما غلبه نگرش قرآنی و به‌ویژه کتاب تفسیر ایشان، موجب تمرکز مقاله حاضر بر نقش بانو امین در دانش و روش تفسیر شده است. این نوشتار با بررسی درون‌متنی تفسیر مخزن العرفان و نگاهی برون‌متنی (با هدف بررسی میزان تأثیر آن در آثار دیگر) به تحلیل نقش بانو امیندر تحولات دانش و روش تفسیری می‌پردازد. بر اساس یافته‌های تحقیق، تفسیر مخزن العرفان، گرچه در ابتدا و با توجه به عنوان آن، رویکرد عرفانی را برمی‌تابد، اما با دقت در محتوای آن می‌توان ضمن مشاهده روش دِرایی (اجتهادی)، عرفانی و روایی، شاهد رویکرد کلامی، اجتماعی و تربیتی بانو به تفسیر بود. روش تفسیری این بانوی مجتهده، آمیزه‌ای از روش‌های قرآن به قرآن، عقلی، نقلی و شهودی است. تعیین نقش زمینه‌ساز بانو در گسترش دانش تفسیر در جامعه زنان، تأثیرگذاری وی در اتخاذ روش‌های تفسیری در تفاسیر پسین و قابلیت تبدیل روش ترکیبی در تفسیر توسط ایشان به یک مکتب و یا مدرسه جدید تفسیری، از دیگر دستاوردهای مقاله است. عنوان «مکتب ترکیبی تفسیر» پیشنهاد نگارنده برای این روش تفسیری است. بسامد کتاب تفسیر مخزن العرفان در آثار بعدی و نگارش مقالات متعدد با محوریت این تفسیر، بیانگر نقش قابل توجه بانو در دانش و روش تفسیر است.

نیاز جنسی، از مهم­ترین نیازهای زیستی انسان به‌شمار می­رود که پاسخگویی صحیح به آن، تاثیر بسزایی در سلامت جسمی و روانی فرد و جامعه دارد. بر این اساس، دستور به ازدواج، راهکار عملی قرآن کریم برای تأمین این نیاز است. در این میان، پیوند ازدواج، حقوق­ و تکالیف جنسی متقابلی را برای همسران ایجاد می­کند. علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و علامه سیدمحمدحسین ­فضل­الله از جمله مفسرانی هستند که در ضمن تفسیر آیات زن و خانواده، به بیان حقوق و تکالیف جنسی بانوان پرداخته­اند. بنا بر دیدگاه این دو مفسر، معاشرت به معروف و اصل مماثلت در حقوق و تکالیف، از مبانی قرآنی این بحث است که به نتیجه­ای چون وجوب عدم إضرار به همسر در ­ارتباطات ­جنسی می­انجامد. حقوق جنسی زوجه بنا بر صریح یا ظاهر آیات قرآن، مواردی هم­چون حق قسم، حق مضاجعه و حق استمتاع را در بر دارد. اغلب این موارد، مورد اتفاق دو مفسر است، به جز حق جنسی زوجه از حیث زمان، که علامه طباطبایی و علامه فضل­الله دیدگاهی متفاوت درباره آن دارند. علامه ­طباطبایی، بنا بر نظر مشهور فقهی، قائل به حق جنسی زوجه هر چهار ماه یک­بار است؛ در حالی‌که علامه ­فضل­الله، به‌دلیل ناسازگاری این امر با نیازهای ­جنسی ­زنان، هدف ­ازدواج و معاشرت ­به­ معروف، این فاصله زمانی را قابل پذیرش نمی­داند و معتقد است دیدگاه مشهور فقهی، نیازمند بازنگری است.

واژه خوض در زبان‌شناسی قرآن از جمله واژگانِ دارای مباحث مهم تفسیری است. هدف از بحث درباره این واژه در نوشتار حاضر، بررسی مصادیق خوض در باطل و راهکارهای مبارزه با آن است که با روش تحلیلی-توصیفی انجام شده است. با توجه به آیات 68-69 سوره انعام، بارزترین مصداق خوض، کفر به آیات الهی و استهزاء آن است که به‌عنوان اصل جامع، خود نیز مصادیق متعددی دارد و شامل استهزاء آیات تدوینی، تکوینی (جهان‌بینی الحادی)، استهزاء رسول خدا به‌عنوان آیه عظیمی از آیات الهی و بدگویی ائمه به‌عنوان قرآن ناطق می‌شود. به عقیده برخی مفسران، بر اساس روایات تفسیری، شرکت در مجالس عادی گناه نیز می‌تواند از مصادیق خوض در باطل باشد. وظیفه مؤمنان در رفتار با خوض‌کنندگان در باطل و عدم حضور در مجالس‌شان یکسان نیست. تشخیص مصادیق و راهکارهای واکنش به چنین محافلی، با خود مؤمنان است. اعراض و ترک همنشینی، موعظه و جدال احسن، هجر جمیل و ترک مخالطه با اهل معصیت، از جمله راهکارهای مقابله با خوض‌کنندگان در باطل است. امروزه این راهکارها، در بسیاری از عرصه­های اجتماعی و فضای مجازی، قابل اجرا بوده و با توجه به موقعیت‌های زمانی، مکانی و نوع مخاطب می­توانند متفاوت باشند.

قرآن کریم به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی، برای تمامی ابعاد زندگی بشر، برنامه و نظام‌هایی ارائه کرده که اجرای کامل و صحیح آن، موجب سعادت فرد و جامعه می‌گردد. در این میان، آیات پرشماری از قرآن، درباره موضوعات اقتصادی است که می‌توان بر اساس آنها، نظام اقتصاد اسلامی را استخراج و تدوین کرد. در این نوشتار، ضمن بررسی تفسیر اقتصادی قرآن و ارائه نمای کلی اقتصاد اسلامی، مبانی آن همچون مالکیت، اختیار و آزادی اقتصادی و عدالت اجتماعی بیان شده است.بر اساس این نظام، همزمان با تأکید بر افزایش تولید، میانه‌روی در مصرف و عدالت در توزیع، برای رسیدن به اهداف میانى همچون اقتدار اقتصادى، ایجاد رفاه عمومى، فقرزدایى و ایجاد امنیت، هیچ‌گاه نباید از چارچوب ارزش‌هاى معنوى و اخلاقى خارج ‏شد و باید تحکیم این ارزش‌ها در تمامى فعالیت‌هاى اقتصادى را مدّ نظر قرار داد.

پژوهش حاضر با عنوان بررسی تفسیری - فقهی پوشش زنان از منظر فریقین به روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین گردیده است. واژگان حجاب، خمار و جلباب، از جمله تعابیر خداوند از نوع پوشش انسان‌هاست که در تفاسیر مفسران شیعه و سنی ذیل آیات ۳۰ و۳۱ سوره نور و آیه 59 سوره احزاب بحث و تبیین گردیده است. مفسران شیعه و اهل سنت در ضرورت اصل حجاب زنان، اختلافی ندارند؛ اما در حدود آن، اقوال مختلفی مطرح کرده‌اند. همه مفسرین اعم از شیعه و اهل سنت، اتفاق نظر دارند که غیر از صورت و دست‌ها، بقیه اندام زن برای مرد اجنبی، عورت به‌حساب می‌آید و پوشش آن واجب است. در آیات قرآن علاوه بر تأکید وجوب حفظ حجاب، به بیان چگونگی پوشش بانوان و لزوم پوشش سر، گردن و سینه‌، پنهان‌ساختن زینت‌‌های غیر ظاهری و عدم خودنمایی اشاره شده است. بررسی و تحلیل دیدگاه مفسران درباره آیات مذکور، راه را برای کسانی که ادعا می‌کنند حجاب و پوشش، پشتوانه قرآنی ندارد، می‌بندد و مقدمه‌ای برای پاسخگویی به شبهات قرآن‌محور خواهد بود.

درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره معارج، دیدگاه‌های متفاوتی توسط مفسران بیان شده است. برخی با استناد به روایتی، شأن نزول آن را مربوط به انتصاب حضرت علی(ع) به امامت در روز غدیر می‌دانند و برخی دیگر، با توجه به مکی‌بودن سوره معارج، به این شأن نزول ایراد گرفته و شأن نزول‌های دیگری را مطرح می‌کنند. مقاله حاضر با هدف بررسی دیدگاه‌های مفسران در این زمینه، به تحلیل رویکرد آنان در مورد شأن نزول این آیات و ارتباط آن با مکی یا مدنی‌بودن سوره پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان داده است که قابل قبول‌ترین روایت در شأن نزول این آیات، روایتی است که آن را مرتبط با وقایع غدیر می‌داند. در مورد ارتباط این شأن نزول با مکی‌بودن سوره نیز چند توجیه قابل ذکر است: اول، وجه مشترک همه شأن نزول‌ها، ارتباط‌ داشتن این آیات با آیه 32 سوره انفال با توجه به مدنی‌بودن آن است. دوم، احتمال دارد این شأن نزول، یکی از مصادیق آیه باشد. این برداشت با توجه به‌معنای شأن نزول و تفاوت آن با سبب نزول به دست می‌آید، چرا که طبق تعریف، شأن نزول، الزاماً اتفاقی نیست که در پی آن آیه نازل شده باشد. سوم اینکه آیه، نزول مجدد داشته و این اتفاق، در مواردی رخ داده است که آیه یا سوره‌ای یک بار در مکه و بار دوم به سبب دیگری در مدینه نازل شده است و نیز احتمال تلاوت این آیات توسط پیامبر یا جبرییل، در هنگام وقوع آن حادثه. بنابراین، این شأن نزول برای سوره، صحیح ترین شأن نزول است و منافاتی با مکی‌بودن سوره ندارد.

با رویکرد به اعجاز تربیتی و تاثیرگذاری آیات قرآن، پرداختن به آموزه‌های تربیتی این الهی‌نامه در زمینه‌ها و ابعاد مختلف آن ضرورت یافته است. تصویرسازی تقابلی، یکی از جذاب‌ترین و تأثیرگذارترین قالب‌ها در انتقال مفاهیم تربیتی است که در آیات متعددی از قرآن به‌کار گرفته شده است. پژوهش پیش رو به‌دلیل کارآمدی بالای این قالب، درصدد بررسی این‌گونه تصویرسازی در سوره زمر و کشف کارکردهای تربیتی آن است. در این مسیر، با تکیه بر منابع تفسیری و علوم تربیت اسلامی، اطلاعات با روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده و به شیوه تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است. در سوره زمر، در سه بخش حالات روحی و معنوی انسان‌ها، پاداش و جزای اعمال، گفتگوهای مربوط به دوزخیان و بهشتیان، از تصاویر تقابلی به‌صورت برجسته‌ای استفاده شده است. کارکرد اصلی به‌کارگیری عنصر تقابل صحنه‌ها، محورهایی همچون: انتقال عمیق و مؤثر آموزه‌های تربیتی معارف الهی و کارکردهای فرعی آن، ایجاد بستر مناسب برای ارائه الگوهای صحیح، معرفت‌بخشی، ایجاد انگیزه و شوق و رغبت نسبت به یک غایت سعادتمند و تشدید نفرت و بغض درباره فرجام شوم بدکاران را دربرمی‌گیرد.