جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ظهور و انتشار تمدن جدید غرب به غلبه آن بر سایر تمدن های بشری منجر شد و در نتیجه تمدن های مزبور در معرض نوسازی اجباری قرار گرفتند. اما اقدامات عملی مربوط به نوسازی، جنبه بیرونی و آشکار آن را نمایش می دهد. جنبه بنیادین و اصلی نوسازی به نحوه تفکر و تلقی از نوسازی مربوط می شود. تفکر و تلقی از نوسازی وجوه و مراتب گوناگون دارد. راهبرد یا استراتژی نوسازی، از وجوه فکری مهم نوسازی به شمار می آید؛ زیرا از سویی هدف و غایت و از سوی دیگر روش تحقق نوسازی را تعیین می بخشد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که از آغاز سلسله قاجاریه تا ظهور مشروطیت، راهبردهای نوسازی مختلفی در درون حاکمیت قاجارها ظهور کرد و صرف نظر از ماهیت آن ها، هیچ یک به پارادیم غالب و راهنما در جامعه ایران تبدیل نشدند و در نهایت نحوه تلقی و فهم از نوسازی و استراتژی مناسب آن به امری بحرانی و بحران زا مبدل شد.

مطالعه الگوهای رشد کالبد و فضاهای شهری در دوره سده های میانه و تحلیل ارتباط آن تحولات با تغییرات اجتماعی - اقتصادی که در شهرها رخ می داد، امکان بازشناسی و تبیین نقش نیروهای اجتماعی در زندگی شهری و نیز فرایند بروز تغییر در شکل شهرها را فراهم می آورد. بر این اساس، رشد و گسترش شکل شهر به مانند انعکاسی از مراحل انکشاف و تغییرات اجتماعی درون شهرها محسوب می شود. در مطالعه حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر ایرانی مورد بررسی قرار گرفته، این تغییرات با عنایت به دو دسته عوامل بیرونی (حکومت، اراده نخبگان سیاسی - اداری شهری و...) و عوامل درونی (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی شهری)‌ مورد ارزیابی قرار می گیرد. مساله پژوهش گفتار حاضر چنین است: تحولات و تغییراتی که در مناسبات شهری ایران روی می داد؛ تا چه میزان از تغییر شرایط درونی، یعنی ناشی از رشد و تکامل مناسبات اقتصادی - اجتماعی شهری؛ و تا چه میزان از شرایط و عوامل تاثیرگذار بیرونی، که بر زندگی اجتماعی - اقتصادی شهری موثر بودند، تاثیر می پذیرفت؟

تاریخ بر اساس شواهد و رویدادهای واقعی زندگی انسانی شکل می گیرد و تاریخ نگار با مشاهده این رویدادها یا بر اساس نقل شاهدان سعی می کند توصیف ها و تحلیل هایی علمی از آن ها عرضه کند. این توصیف و تحلیل، البته در مطالعه بعد فرهنگی یک جامعه سهم به سزایی دارد. آن چه در این مقاله به آن پرداخته می شود این است که سرانجام، این توصیف ها و تحلیل ها از وقایع تاریخی بیشتر به صورت متونی زبانی (کتب و مقالات) برای آیندگان باقی می ماند. به عبارت دیگر، حاصل تقریبا تمام این مشاهدات و تحلیل ها، به یک نظام ارتباطی زبانی یعنی «متن» (به ویژه کلامی) تغییر یا تقلیل می یابد. بنابراین، اسناد و متون تاریخی تابع توان ها و محدودیت های زبان هستند. سوال های این مقاله از این قرارند: آیا تاریخ نگاری مانند ادبیات داستانی تنها از طریق بازنمایی زبانی ممکن می شود؟ متون تاریخی چه محدودیت های زبانی در بردارند؟ تا چه انداره متن تاریخی می تواند عینیت داشته باشد؟ آیا می توان سرشت تاریخ را مبتنی خواند؟ آیا روش های روایت پذیری تاریخ نگاری با روش های روایت پذیری داستان تفاوت ماهیتی دارد؟

پس از افول فلسفه ایده آلیستی هگل، علوم دقیقه یعنی علومی که با کمک علم ریاضی به پژوهش در اشیا و امور طبیعی می پردازند، به سرعت توسعه یافتند. فلسفه کانت در اثر این توسعه دوباره مورد توجه متفکران قرار گرفت؛ زیرا او فقط شناخت علمی را شناخت حقیقی می دانست و شرایط امکان آن را مورد بررسی قرار داده بود. کانت درباره متافیزیک سوال می کند که آیا اساسا متافیزیک ممکن است؟ در حالی که امکان علم را مسلم می داند و فقط شرایط امکان آن را بررسی می کند. متفکرانی که در سال های دهه هشتاد قرن نوزدهم به فلسفه کانت روی آوردند تا به کمک آن پاسخی برای مسایل حل نشده علوم طبیعی بیابند، به پیروان جدید کانت (نوکانتی) ملقب شدند.

اندیشه وحدت مذاهب اسلامی ظاهرا برای نخستین بار توسط نادرشاه افشار در روز تاجگذاری وی اعلام گردید. این اندیشه که بر اساس نیاز و ضرورت زمان مطرح شد در کنار اهداف نظامی نادر، زمینه های ورود ایلات و طوایف اهل سنت را به ارتش وی فراهم آورد. نخستین گروه های طوایف اهل سنت طی دهه اول فعالیت نادر، پس از فتح هرات، وارد ارتش او شدند. این روند پس از آن هم ادامه یافت. این طوایف بنابر نقش برجسته ای که در نبردهای خارجی و داخلی نادر ایفا نمودند، به نوبه خود بر روی تصمیم گیری های نادر تاثیر گذاردند. نخستین مورد از نقش ایل های اهل سنت در سیاست گذاری نادر به هنگام محاصره بغداد در سال 1146 هجری روی داد. هنگامی که مزار امام ابوحنیفه، امام مذهب حنفی در کاظمین توسط برخی از سربازان متعصب شیعی مورد بی حرمتی قرار گرفت. امرای نظامی اهل سنت تقاضای ممانعت از تکرار این عمل را کردند. نادر نه تنها دستور جبران خسارت را داد، بلکه زیارت مزار ابوحنیفه و اعطای نذورات به آن را هم در برنامه های زیارتی خود گنجانید که در سال 1156 هجری موفق به اجرای آن شد. دومین مورد از نقش ایلات اهل سنت در تصمیم گیری های نادرشاه به هنگام شورش خوارزم در 1155 ق روی داد. پس از کشته شدن والی منصوب نادرشاه بر خوارزم،‌ و بروز اغتشاش و هرج و مرج در آن ایالت، سران اوزبک و خوارزمی اهل سنت از شاه خواستند ابوالغازی خان پسر ایلبارس، خان پیشین خوارزم را که به دستور نادر کشته شده بود، به عنوان والی جدید برگزیند.

جنبش مشروطه خواهی ایرانیان با صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار وارد مرحله جدیدی شد. این مرحله را به درستی، باید دوره شکل گیری نظام سیاسی جدید بر پایه درک نخبگان سیاسی از دولت در معنای جدید و چالش های عملی نیروهای سیاسی تلقی کرد. در این دوره که تا پایان عمر مجلس اول ادامه یافت، صورت بندی حقوقی و مراحلی از شکل یابی عملی نظام جدید سیاسی پدیدار گردید. ایرانیان در این دوره زندگی در فضای سیاسی جدیدی را تجربه کردند و در این تجربت رفتارهایی چهره نمود و سیرتی از وقایع تاریخی پدیدار شد که فصل ممیز تاریخ قدیم و جدید ایران را رقم زد. شناخت صف بندی نیروهای سیاسی و تعاملات و چالش های آنان از یک سو و منطق رفتار سیاسی جناح های سیاسی از دیگر سو، مهم ترین مساله در روند تحولات سیاسی این دوران است. از این رو در این مقاله سعی شده است ابعاد و وجوه مختلف ماهیت چالش های سیاسی در نخستین تجربه مشروطیت ایرانیان بازشناخته شود.

مقاله حاضر در مقام آن است که از تحلیل نظام قبیله ای به منزله ابزاری برای توجیه وقایع رخ داده پس از جنگ صفین در راستای پایگیری خوارج نخستین استفاده کند. در این مقاله نشان داده شده است که رقابت های موجود میان قبایل عربی ساکن در عراق، نقشی تعیین کننده در بروز خارجی گری داشته است. با تحلیل وضعیت یکایک قبایل و نحوه مشارکت آن ها در جریان صفین و حکمیت، معلوم شده است که دو نوع چالش سیاسی، تاثیر مستقیم بر برآمدن خوارج از یک قبیله داشته است: در بعد روابط بین قبیله ای، در چارچوب ارتباط قبایل حاشیه ای متحد (قبایل اقماری) با قبایل محور، چالش سیاسی حاشیه با محور، زمینه بروز گرایش خارجی در میان قبایل حاشیه ای را پدید آورده است. در بعد روابط درون قبیله ای، گسل سیاسی در مرکز قبیله نیز منجر به بروز خارجی گری در شعبه های مرکزی قبیله ای شده است. باید توجه داشت گونه اول از تنیدگی منجر به خارجی گری ناپایدار و گونه دوم خارجی گری پایدار شده است.

می خواهیم بدانیم که آیا موجودات ریاضی (مانند تابع و عدد) تحقق عینی دارند یا ساخته ذهن ما هستند؟ آیا می توان گفت که موجودات ریاضی، اشیایی در عالم مثال افلاطونی اند. فرگه در اوائل قرن گذشته به نوعی افلااطون گرایی افراطی در فلسفه ریاضی روی آورد. گودل و کواین راه او را دنبال کردند، ولی ریاضی دانانی چون هیلبرت به هیچ وجه آن را نپذیرفتند. به عقیده آنها در ریاضیات "وجود داشتن" به معنی عدم تناقض است. دامنه ریاضی (Poincone, p. 454) این جدال به دوران ما کشیده شد و مساله صدق ریاضی به مساله روز تبدیل  شد. مقاله بنا سراف تحت عنوان صدق ریاضی در 1973 به اعتباری، نقطه این ماجرا است. منظور از این تحقیق مقایسه این آرا و طرح دلایل له و علیه هرکدام از آنهاست.

در حوزه شناخت، حاصل عصر روشنگری را به اعتباری می توان در دو امر خلاصه کرد: 1- نقادی بر بنیاد عقل 2- تلقی مکانیکی از طبیعت. در سایه دو نگاه مذکور، روشنگری دچار بحران شد. در کمین نقادی شکاکیت نشسته بود و در کمین تلقی مکانیکی از طبیعت، اصالت ماده. شکاکیت باورهای متعارف انسان را در خصوص واقعیت مستقل از خویش سست می کرد و اصالت ماده باور به آزادی، خلود نفس و مانند آن را تهدید می کرد. لذا مساله این بود که نقادی از شکاکیت و اصالت طبیعت از اصالت ماده نجات یابد. کانت با ایده آلیسم استعلایی، یعنی با ایجاد نسبتی بین عینیت و علیت، درصدد گذشت از این مساله بود. تقلا و تمنای کانت با همه سترگی آن در زمان خویش، مورد پرسش قرار گرفت. مقاله حاضر بعد از مقدمه و طرح مساله به بررسی این امر پرداخته است.

با فرض این مساله که دغدغه اصلی- یا یکی از دغدغه های- کانت در طرح و عرضه «فلسفه نقادی» ناظر به مساله «مابعدالطبیعه» بوده و از این رو بخش عمده کتاب «نقد عقل محض» و «تمهیدات» به بررسی مبادی، ساختار، روش، موضوعات و ساختار مابعدالطبیعه اختصاص یافته است؛ می توان پرسید آیا طرح نظری فیلسوف کونیگزبرگ برای تاسیس آن چه وی «مابعدالطبیعه ما بعدالطبیعه» نامیده بود، محقق گردید، یا خیر و آیا اخلاف معنوی او ایده آلیسم آلمانی و به طور کلی جریان فلسفه اروپایی در دویست سال اخیر به چنین طرحی اقبال نشان دادند، یا خیر؟ از همه این ها گذشته، آیا فلسفه کانت می توانست خود را از روح و جوهره متافیزیک غربی و نگاه سوبژکتیو آن خلاصی بخشد؟ ظاهرا تمایز میان «عقل» و «فاهمه» و به دنبال آن «نفس الامر» و «پدیدار» می توانست مودی به تاسیس مابعدالطبیعه ای موافق رای کانت باشد، اما نتیجه این امر و نیز پاسخ به سوالات مذکور را می توان با ملاحظه و تامل در کمتر از یک قرن تحولات فلسفی پس از او ملاحظه کرد.