جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آزادی از مفاهیم مهمی است که در بسیاری از آموز ههای دینی و غیردینی مطرح شده و هر مکتب با توجه به دیدگاه خود، تعریف خاصی از آزادی بیان کرده است. در فقه اسلامی با توجه به تأکید قرآن بر آزاد بودن انسان، مفهوم آزادی در قالب اصول فقهی درآمده است. هدف این مقاله بررسی مبانی فقهی اسلام در زمینه آزاد یهای سیاسی واجتماعی است و با مطالعه آرای فقهی، دیدگاه های مختلف در زمینه آزادی بررسی شده است. از آنجا که آزادی رابطه تنگانگی با حقوق انسانی و حق حاکمیت دارد، لازم است این مفاهیم نیز تبیین گردد. امعان نظر در منابع مختلف، مبین آن است که مبانی نظری آزادی و حقوق انسانی در فقه اسلامی به خوبی بیان شده است و با تکیه براصولی مانند برائت، اباحه و اختیار تبیین گردیده است؛ اما با توجه به گستردگی مفهوم آزادی که در غرب مطرح شده، دوره تاز های از مجادلات فقهی و دینی در زمینه آزادی و حقوق انسانی مطرح شده است؛ مانند اینکه دایره حاکمیت دولت تاچه حدی است؟ و حقوق متقابل شهروندان و حاکمیت چیست؟

علامه شیخ محمدحسین آل کاش فالغطاء، از عالمان و مصلحان برجسته سده اخیر جهان اسلام (متوفی 1332 هجری شمسی) و از جمله فقیهان شیعی تأثیرگذار در تحولات سیاسی - اجتماعی در دنیای اسلام به شمار می رود که با افکار و اندیش ههای فقهی - سیاسی خویش، نقش بسزایی در بیداری امت اسلامی ایفا کرد. جامعیت او در ابعاد مختلف نسبت به سایر علمای هم عصرش موجب شده تا بررسی افکار و اندیشه های سیاسی وی از اهمیت خاصی برخوردار باشد. این نوشتار به منظور پاسخ به سؤال چیستی سیاست اسلامی در اندیشه سیاسی علامه محمدحسین کاشفالغطاء، با بررسی برخی از مهم ترین آثار وی، با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به بررسی سیاست اسلامی از دیدگاه این فقیه برجسته شیعی می پردازد.

حق «آزادی» یکی از حقوق اساسی انسان است که در همه‌ی مکاتب اخلاقی و حقوقی مورد توجه قرار گرفته است. نتیجه‌ی عملی حق آزادی این است که هیچ‌کسی مجاز نیست عقیده‏ای را بر کس دیگری تحمیل کند. این حق در شماری از آیات قرآن نظیر آیه‌ی «لا اکراه فی الدین» مورد تأکید قرار گرفته است. با این‌حال، برخی بر این باورند که حکم «ارتداد» با حق «آزادی عقیده» منافات دارد. نگارنده در این مقاله ضمن برشمردن آیات ناظر به آزادی عقیده و تأکید بر این نکته که حکم ارتداد در میان یهود و مسیحیت بازتاب گسترده‏ای دارد، با تکیه بر «ضرورت پذیرش لوازم باورمندی به اسلام» و «مشروط بودن مجازات ارتداد به ترویج آن» شبهه‌ی تنافی حکم ارتداد با آزادی عقیده را مورد نقد قرار داده است.

فضای فکری و سیاسی اجتماعیِ حیات علامه جعفری، متأثّر از ایدئولوژی های مارکسیسم، سوسیالیسم و لیبرالیسمِ حاکم بر فضای جهانی سده بیستم م یباشد. وی به مثابه فیلسوف ایرانِ معاصر در این دوره، نسبت به ایدئولوژی های مذکور و مفاهیمِ سیاسی تولید شدة جدید از سوی آنان؛ همچون آزادی و برابری، ب یتفاوت نبوده، و به اتخاذ موضع و ارائه دیدگاه می پردازد. پرسش اصلی، آن است که علامه جعفری به عنوانِ فیلسوف اسلامی ایرانِ معاصر با چه مبنا و معانی درباره مفاهیم مذکور، موضع گیری کرد و آن ها را جای گزینِ معانیِ مفاهیم تولید شدة رایج نمود؟ ادعا آن است که علامه جعفری در مواجهه با مسائل زمانه بر این باور است که روآوری به ایدئولوژ یهای مذکور، به گمراهی انسان و جامعه اسلامی منتهی می شود و آنچه می تواند راهگشا و نجات بخشِ انسانِ مسلمان در عصر جدید باشد، اتخاذ راه و شیوه اعتدال میان آ نها، با مبنا قرار دادن دین اسلام به منزله شیوه زندگیِ معتدل است، که قرآن کریم و سنت رسول خدا و اهل بیتش معرفی می کنند. محقق در این موضوع از روش تحلیلی استفاده کرده و دیدگاه های علامه جعفری از مفاهیم مذکور را بر پایه مفروضات و پیش ذهنیت های وی مورد تحلیل قرار می دهد.

سلطه ی استعمار، شکاف های درون دینی در شبه قاره هند، بحران هایی مانند ردیه های علمی بر اندیشه ی شیعی و تأثیر پذیری منفی حکومت شیعی، از معضلات زمانه ی "میر حامد حسین" است. این تهدیدات مبانی شیعه را در بعد اندیشه و رفتار سیاسی آن زمان مورد هجمه قرار می دهد. او از عالمان شیعی است که به تبیین کلامی-سیاسی از نظام سیاسی امامت پرداخته است. رویکرد اصلاحی در حوزه ی اندیشه بر "رد انگاره های خلافت" و "تأثیر استعمار بر اندیشه ی امامت"، نقطه ی تمرکز وی بوده است. روش وی در زمینه ی کلام سیاسی در "عبقات الأنوار" در بررسی مسایل امامت و خلافت، روش استنتاج عقلی و نقلی از روایات و تحلیل محتواست. میرحامد حسین علی رغم بهره مندی از فضای مناسب حکومتی، در ارتباط با حکومت زمانه عزلت گزید؛ اما در برابر استعمار، با اتکا بر تولیدات داخلی و در ارتباط با دیگر مذاهب اسلامی، با اتخاذ وحدت عملکردی، به رفتار سیاسی خود چهره ی ویژه ای بخشید. بررسی "اقدامات کلامی-سیاسی وی در پاسخ به بحران های معرفتی جامعه ی دینی" و "تبیین نظام سیاسی امامت" موضوع این نوشته بوده و مسأله ی اصلی ما در نوشتار حاضر، تحلیل شکل گیری مبانی اندیشه ی سیاسی و استخراج آرای سیاسی از آثار

فارابی، ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی در چارچوب علل اربعه و در پرسش از اینکه سعادت چگونه تحصیل می‌شود، آیا تحصیل آن متوقف بر وجود زمینه‌ها و علل و اسباب بیرونی (بیرون از نفس انسان) است، یا با وجود زمینه‌های درونی مثل تهذیب نفس به اسباب بیرونی نیاز نمی‌شود؟ در پاسخ، آنان تحصیل آن را متوقف بر وجود علل و اسباب بیرون از نفس آدمی یعنی اسباب مدنی می‌کنند. آنان سعادت را با ابعاد اجتماعی انسان و نظام سیاسی گره می‌زنند و تحصیل آن را از طریق نظام سیاسی مطلوب فاضله و با همکاری و تعامل افراد مدنی با یکدیگر بر مبنای حکمت و شریعت ممکن و دست‌یافتنی می‌دانند و از فلسفه‌های سیاسی درونگرا که سعادت انسان را از طریق اسباب و عوامل صرفاً فردی یا معنوی و اُخروی دنبال می‌کنند، فاصله می‌گیرند و با هدف رسیدن به آن به تجویز نوعی از نظام سیاسی با عنوان «مدینه فاضله» برمی‌آیند که مهندسی و معماری آن بر دستیابی و تحصیل سعادت فردی ـ جمعی، مادی ـ معنوی و دنیایی ـ اُخروی طراحی شده باشد.

پیشرفت‌هایی که در دویست سال گذشته در علوم فیزیکی و زیستی حاصل شده، شناخت ما از جهان را به نحو بی‌سابقه‌ای افزایش داده است. همچنین، پیشرفت در ابعاد کاربردی علم، توان زیادی برای استفاده از طبیعت و کنترل اذهان بشری، به انسان بخشیده است. اما نتایج علم و فناوری برای بشر، هم سودمند و هم زیان‌بخش بوده است؛ برای مثال، دانش علمی و فنی، وسایل رفاه بشری را بیشتر کرده و استاندارد حیات را به‌طور چشمگیری بالاتر برده است، اما از سوی دیگر، این دانش برای نابودی انسان‌ها و تخریب محیط زیست نیز به‌کار رفته است، و سنگینی شرور آینده بشریت را تهدید می‌کند. به نظر ما بروز این شرور ناشی از جدایی دانش از حکمت است و ریشه آن را در حاکمیت جهان‌بینی سکولار بر جوامع علمی معاصر است. امروزه، اولویت تحقیقات علمی بر تأمین امیال جوامع علمی یا قدرتمندان است، و جدایی دانش از حکمت باعث ایجاد اضطراب، عدم احساس امنیت، و تضعیف اخلاق و معنویت شده است. عالمان معتقد به این جهان‌بینی، به نتایج کار خود قانع‌اند و فراموش می‌کنند که علم باید در خدمت انسان‌ها باشد، نه وسیله استثمار آنها. اما در یک زمینه خداباورانه، علم همراه با حکمت است و برای حل مسائل بشری و جوامع انسانی به‌کار می‌رود؛ هدفی که رضایت خداوند و سعادت بشر در آن است. در این بینش، طبیعت، ودیعه الهی تلقی میشود که بشر وظیفه دارد آن را حفظ کند. پس همه برنامه‌های مربوط به پیشرفت‌های علمی و فناورانه باید با نظم خدادادی هماهنگی داشته باشد و نیازهای مشروع افراد بشر و جوامع انسانی را برآورده کند.

مقاله حاضر در راستای توجه به علوم انسانی اسلامی و دانش بومی، با هدف بهرهمندی از یکی از ظرفیتهای فلسفه اسلامی در حل برخی مشکلات تئوریک مطالعات علوم انسانی و اسلامی نگاشته شده است. با این هدف تلاش شده است تا به یکی از این ظرفی تها که عالم مثال است اشاره گردد. سؤال اصلی پژوهش چگونگی ارتباط عالم مثال با مطالعات عرصه علوم سیاسی است که با شیوه توصیفی و تحلیلی بدان پاسخ داده شده است. از جمله نتایج بهر هگیری از عالم مثال که عالمی واسطه میان عالم حس و عقل است، تبیین ارتباط نبوت و سیاست، توجیه تداوم رهبری الهی در عصر غیبت، توجیه وجود جامعه، رفع دوگانگی از اخلاق و سیاست، عرفان و سیاست و... است. اثر حاضر پژوهشی در عرصه نظری و تئوریک است و پیامدهایی در همین عرصه دارد.

تلاش فکری ملاصدرای شیرازی در قالب حکمت متعالیه بعد از حدود چهار قرن که از ارائه آن می گذرد، همچنان دارای ظرفیتها و زوایای پنهانی است که م یتواند پاسخگوی را در « هستی » ، مسایل و ابهامات اندیشه معاصر باشد. وی با پرده برداشتن از اصالت وجود عالم معنایی دوباره بخشید و با اثبات حرکت جوهری، حرکت در طبیعت را بر بنیاد درستی نهاد و بر هدفمندی آن صحه گذاشت. با وجود این، مطالعات مرتبط با اندیشه ایشان، بیشتر به اندیشه فلسف یشان محدود گردیده و جنبههای ناظر به مباحث اجتماعی در اندیشه وی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این نوشتار که بررسی زمینه های اجتماعی اندیشه صدرالمتألهین را مطم حنظر قرار داده، درصدد است تا با استفاده از روش توصیف و تحلیل، مهم ترین موضوعات و مباحث اجتماعی در اندیشه ایشان را احصا و زاویه نگاه وی را کشف و استخراج نماید و قوت های آن را برای پاسخ گویی به نیازهای جامعه معاصر در مقایسه با اندیش ههای رقیب یادآور گردد.

یکی از مسائلی که امروزه در جهان مطرح است و از نظر سیاسی، مذهبی و حقوقی به آن پرداخته می شود، حقوق اقلیت های دینی در کشورهای مختلف می باشد. از آنجا که نظام سیاسى بر پایه اکثریت، نظام حقوقى را حاکمیت مى بخشد، سؤال از جایگاه اقلیت، یکى از دغدغه هاى مهم در گفتمان عدالت حقوقى است که در فرهن گهاى مختلف، پاس خهاى متفاوتى مى تواند داشته باشد. با توجه به اینکه دین مبین اسلام از طرف خداوند متعال به منزله دین خاتم و پیامبر اکرم نیز به عنوان پیامبر رحمت معرفی شده، نحوه تعامل دین اسلام با اقلیت های دینی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و حقوقی را برای همه انسا نها مطرح نموده است که هیچ کس بدون دلیل شرعی و به دلایل غیرواقعی حق ندارد مانع استفاده انسان ها از این حقوق شود. در این مقاله به بررسی حقوق شهروندیِ اقلی تهای دینی از منظر فقه امامیه پرداخته شده و حقوقی که برای اقلیت های دینی در حکومت اسلامی در نظر گرفته شده است، مورد بررسی قرار گرفته اند.