جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این جستار تصویرسازی فخر رازی از ظن و اعتبار معرفتی آن بررسی می‌شود. معناشناسی ظن در اندیشه‌ی رازی نشان از کاربردهای معنایی متفاوت آن دارد. در این مقاله تلاش می‌شود به مهم‌ترین وجوه اعتبارسنجی ظن در معرفت‌شناسی رازی پرداخته شود. از میان وجوه شش‌گانه‌ی اعتبار ظن که در این جستار شناسایی و صورت‌بندی شده است، دو تصویر واقع‌نمایی ظنون و نیز وجه تکثری ظنون در ایجاد یقین، اهمیت دارد. حیثیت واقع‌نمایی مهم‌ترین وجه اعتباربخشی یقین و ادراکات حقیقی است که بر انکشاف مطابَقی استوار است. اما آیا ظن نیز این وجه اعتبارسنجی را دارد و به‌طور کلی، در این واقع‌نمایی چه جایگاهی دارد؟ رازی شناخت‌های ظنی را در فرایندی از معرفت‌زایی قرار می‌دهد که در این فرایند، تکثر انگاره‌داشت‌ها، زمینه‌ساز ایجاد/تولید یقین در انسان (استنتاج یقین از ظن در وجه تکثری) است. ظن در وجه تکثری، آن هنگام واقعیت را بازنمایی می‌کند که در فرایند ایجاد یقین قرار گیرد و میان انگاره‌داشت‌های ادعایی، با محکی واقعی که فرآورده‌ی فرایند از آن حکایت می‌کند، ارتباط وجود داشته باشد. به‌همین‌سبب، رازی در توصیف این ارتباط، از واژه‌ی افاده یا زمینه‌ساز، در برابر دستیابی که در برخی ادراکات حقیقی است، استفاده می‌کند و خود، مصحح و منشأ واقع‌نمایی و اعتبار معرفتی انگاره‌داشت است. از‌این‌رو، رازی در تفکری فرایندی و سیستمی، ظن را تحلیل می‌کند و آن را بریده از دیگر باورداشت‌های انسان لحاظ نمی‌کند. رازی نمونه‌ی کاربست معرفتی ظن در فرایند یقین‌آوری را در دلایل پذیرش وجود خداوند و دواعی فعل طراحی می‌کند.

آیا زندگی ارزش زیستن دارد؟ کامو از جمله اندیشمندان معاصری است که فلسفه را ازنو به محضر این پرسش سقراطی فرامی‌خواند. بنابر نظرگاه او، بحران امروز بشر ناشی از بحران معنی در ساحت زندگی است، از‌این‌روی او کوشیده است از رهگذر آگاهی انسان از بی‌بنیادی خویش و نفی هر نوع رهیافت غایت‌انگارانه به زندگی (ازطریق نظام‌های مابعدالطبیعی و مکاتب دینی) راه را برای فهم نیست‌انگاری و پوچی حیات بشر فراهم آورد. هم‌هنگام، او بر آن است ازطریق ناسوتی‌ساختن انسان و حیات او و نفی هرگونه باور دینی و مابعدالطبیعی و بازتعریف دیگری از مفاهیمی چون شرافت، نجابت و طرح موضوع طغیان و نیز زیستن در اکنون و حال، راه را برای درمان و عبور از این نیست‌انگاری نشان دهد و از این رهگذر، معنای جدیدی برای زندگی بشر مدرن فراهم آورد. این جستار به‌اختصار ‌نظریه‌های مختلف درباب «معنی» را در بحث از «معنای زندگی»، به‌همراه تقریر دیدگاه آلبر کامو مورد کنکاش قرار داده است و درنهایت، از رهگذر اشاره به برخی تعارض‌های بنیادینی که در نگاه کامو به معنای زندگی وجود دارد، راه را برای نقد این دیدگاه فراهم آورده است.

مسأله‌ی محوری مقاله‌ی حاضر، معنا و ماهیت مرگ ارادی از دیدگاه ملاصدراست. ازنظر ملاصدرا مرگ ارادی به معنای دست‌کشیدن نفس از به‌کاربردن حواس‌ ظاهری است. او معتقد است ادراک حسی صلاحیت ادراک امور آخرت را ندارد؛ لذا انسان قبل از مرگ طبیعی قادر است با استفاده از حواس باطنی به امور آخرت آگاهی پیدا کند. در میان ادراکات باطنی، ادراک خیالی در فلسفه‌ی ملاصدرا اهمیت فراوانی دارد و به اثبات عالم آخرت و عالم برزخ منجر می‌شود. در مرگ ارادی ادراک خیالی قادر است فارغ از تعلقات دنیوی و مزاحمت‌های ادراک حسی، با تأثر از صورت‌های عقلی، به صورتگری پرداخته، حقایق جهان ملکوت و عالم غیب را تمثل ‌دهد. این مهم در اثر تعالی وجودی نفس و تبدل نشئه‌ی دنیوی انسان به نشئه‌ی اخروی و ارتقای مرتبه‌ی ادراکی صورت می‌گیرد. ملاصدرا مرگ ارادی را به گونه‌های مختلف تقسیم می‌کند که در این جستار سعی شده با تأکید بر نگرش وجودی ملاصدرا، کثرت نوعی انسان، و عقل عملی، گونه‌های مرگ ارادی تحلیل فلسفی شود. تحلیل فلسفی مرگ ارادی، براساس سه‌گانه‌ی یادشده، در پژوهش دیگری سابقه نداشته است.

انسان وشناخت ابعاد وجودی او از دیر باز مورد توجه اندیشمندان حوزه دین و فلسفه بوده است. این مقاله در صدد بررسی این مسئله است که با توجه به شمول حکمت صدرایی بر تمام جنبه های مختلف هستی وانسان، چگونه می توان مبتنی بر نظریات خاص ملاصدرا، مبنائی فلسفی وعقلانی برای تعلیم وتربیت نفس انسان ترسیم نمود؟ لذا سعی شده است با روش مطالعه ی کتابخانه ای و نظری وبا بررسی اصول ابتکاری ملاصدرا درفلسفه به این سوال پاسخ داده شود. ازنظرملاصدرا وجود اصیل است، ولی وجودانسان ازموجودات دیگرمتفاوت است. براساس حرکت جوهری، نفس به تدریج دردامن بدن به ظهورمی رسدوبه درجات بالاتری ازتجرد نایل می شود. ازاین منظرحقیقت هرفرد با اعتقادات واعمال وی ودرپرتوتعلیم وتربیت ساخته می شودو هویت خودش را کسب می نماید ودرنهایت هرانسانی نوع خاصی است وماهیت همه انسانها یکسان نیست. براساس دستاوردهای این تحقیق، با تبیین خاص ملاصدرا درباره چگونگی تربیت نفس انسان، علاوه براینکه جایگاه رفیع انسان درمجموعه خلقت معرفی می گردد تاثیرونقش برنامه های تربیتی، دررسیدن به درجات شایسته و بایسته فرد انسانی نیز بخوبی ترسیم می گردد. هدف عالی درنظام تربیتی مبتنی بربینش صدرائی، ارتقاء انسان به مقام خلیفه اللهی است. و نتیجه اینکه: براساس انسان شناسی صدرائی، تدوین برنامه های تعلیم وتربیت، بستری عقلانی می یابد ومنطبق بر فطرت انسان خواهد بود.

تعارض و نزاع میان علم و دین و بررسی آرا و دیدگاه‌های گوناگون این حوزه، چالش همیشگی فلسفه دین بوده است. یکی از مهم‌ترین مباحث این حوزه، تعارض میان نظریه فرگشت و اعتقاد به آفرینش موجودات بر مبنای ظاهر کتاب مقدس است. این چالش نظریه‌های گوناگونی را از انکار تام فرگشت تا پذیرش کامل آن در نظام فکری دینی در بر داشته است. یکی از این نظریه‌ها، « طراحی هوشمند»است که بیان می‌کند نظام پیچیده خلقت، حاصل طراحی مدبرانه طرّاح خردمندی است که به قلم صنع خود، نظام آفرینش را بر این اساس بنانهاده است. این نظریه با تمسک به مقدمات علمی چون «پیچیدگی کاهش ناپذیر» و «پیچیدگی معین‌شده» بی‌هدف بودن فرایند خلقت و نیز تصادفی بودن روند آفرینش را زیر سؤال برده و سعی دارد روش‌شناسی علمی رایج را به چالش کشانده و فرگشت را نظریه‌ای ناتمام و جهت‌دار در رواج اندیشه مادی‌گرایی معرفی نماید. این پژوهش درصدد بررسی جایگاه نظریه طراحی هوشمند در چالش علم و دین است و در پایان این نتیجه حاصل می‌شود که خود این نظریه با چالش‌هایی روبرو است و نمی‌توان آن را پاسخی مناسب در رابطه علم و دین تلقی کرد.

چیستی و بحث مفهوم خدا از بحث‌های مهم خداشناسی فلسفی است. در تاریخ فلسفه خدا با وجود و علت و خیر و عقل تبیین شده است. وجود با فعل و علت بودن همراه است اثولوجیا در تبیین چیستی خدا در میمر پنجم، با وجود خدا آغاز می‌کند. اما از نور و روشنایی نیز برای تبیین بهتر خدا بهره گرفته است در تبیین وجود او، صفات دیگر ازجمله علت وجود‌بخش بودن و علت اندیشه نیز می‌آید. باتوجه به نسبتی که میان فعلیت و علت با وجود هست و باتوجه به اینکه خدا در اثولوجیا با بحث وجود مطرح شده مسئله ما این است آیا می‌توان گفت خدای اثولوجیا خدای وجودی و قابل بیان است و در این زمینه متأثر از نگاه ارسطویی است؟ برای بررسی این مسئله پرسش‌هایی مطرح می‌شود که وجود به چه معناست چه دلایلی برای اطلاق فعل و علت به وجود در مبحث خداوند در اثولوجیا است؟ نسبت وجود و فعلیت و علیت چگونه تبیین می‌شود؟آیا می‌توان نور را نیز وجودی تفسیر کرد و نورالانوار بودن را در راستای وجود بودن خداوند تلقی کرد؟ در اثولوجیا وجود و فعل و نور یکی هستند و همه به‌عنوان مبدأ و منشأ موجودات لحاظ شده‌اند خدای اثولوجیا وجودی است که جوهر نیست و فعلی است که صورت نیست و از این حیث با ارسطو متفاوت می‌شود؛ اما چون علت‌العلل است و با نظر به خود ایجاد می‌کند متأثر از ارسطو است. در ذیل بطور مفصل درباره آن بحث می‌کنیم.

تفسیر قرآن از زمان پیامبر آغاز شد، در دورۀ صحابه مورد توجه قرار گرفت و در زمان تابعین گسترده شد. با ورود جریانهای فکری به حوزۀ فرهنگ اسلامی، و گسترش نیازها، نگاه به قران کریم و تفسیر آن گونه های مختلفی پیدا کرد و از دیدگاه های مختلف مورد توجه و تفسیر قرار گرفت. یکی از این جریانهای فکری، رویکرد عرفانی به تفسیر قرآن بود. از آنجا که نگاه عارفان در بررسی هایشان کاملاً مطابق با قرآن و سنت بود، نوع نگاه آنان از آن رو که سرشار از تعابیر لطیف در بررسی آیات قرآنی است، از جایگاه رفیعی برخوردار است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن نگاه به سیر تحول روش و رویکرد در تفاسیر عرفانی بعد از ابن عربی، جایگاه ابن عربی از نظر تحولی که در رهیافت عرفانی تفاسیر، ایجاد کرده است، بررسی شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که رهیافت عرفانی مفسران در تفسیر قرآن، در تفاسیر عرفانی تا قرن هفتم، بیشتر مبتنی بر زهد و شریعت بود. پس از آن تحت تأثیر آرای ابن عربی و به تبعیت از او، رویکرد تأویلی به آیات قرآن بیشتر مورد توجه مفسران قرار گرفته است.

علوم مختلف مانند فلسفه، کلام، حکمت و عرفان همه در جستجوی راهی برای دست‌یابی به معرفت الهی هستند، اما آن چه عرفان را از آن‌ها متمایز می‌کند؛ استفاده از روش کشف و شهود به عنوان ابزار به کارگرفته شده، برای رسیدن به مقصد نهایی عارف است.، روزبهان بقلی عارفی است که تجارب عرفانی خود را به طور مستقل در کتابی به نام کشف الاسرار به تفصیل بیان کرده است و این کتاب از این جهت منحصر به فرد است. او بیش‌تر از عارفان دیگر بر کشش و جذبۀ الهی و کمتر از دیگر عارفان بر کوشش تأکید دارد. علاوه بر موضوعات بحث برانگیزی که در کشف الاسرار خود بیان می‌کند، دیدگاه او در مورد مسئلۀ کشف و شهود نیز قابل توجه است. در این مقاله مبانی نظری و دیدگاه روزبهان در مورد کشف و شهود بررسی شده است. تقسیم بندی مکاشفه توسط روزبهان به سه دستۀ مکاشفۀ ذات و صفات و افعال الهی و مصادیق و نشانه‌های آن و پس از آن طرح مبحث مشاهده و مقدمات و نتایج آن از مهم‌ترین مسایل مطرح در این تحقیق است. هم چنین مقولۀ رؤیت خداوند از دیدگاه روزبهان مورد توجه قرار گرفته و ابزارهای رؤیت یعنی روح و قلب و نفس و سرّ و سرّ السرّ و محل رؤیت هر یک از آن‌ها مطرح شده است.

معناداری زبان دین یکی از مسائل مهم فلسفه دین است که با طرح دیدگاه بازی های زبانی در اوایل قرن بیستم وارد مرحله ی نوینی شد. دیدگاه افعال گفتاریِ آستین، با تکیه بر دیدگاه ویتگنشتاین متأخر و با نگاه کارکردگرایانه، ماهیت زبان را ، فعل و کنش می داند و معنا را از رهگذر متن و بستر قابل فهم می داند. این صورتبندی از نظریه معنا، راه را برای معناداری غنی تر زبان دینی هموار می سازد. جیمز مک کلندان با بهره از این دیدگاه، معنا داری زبان دینی را دارای مؤلفه های عرفی، عاطفی و توصیفی معرفی کرده و هرکدام از آن ها را از شروط اصلی معناداری زبان می داند و با طرح این نظرگاه اهمیت وجوه و جوانب مختلف یک گفتار دینی را حفظ می کند. در این نوشتار با بررسی دیدگاه افعال گفتاری و نظریه ی مک کلندان، موفقیت این دیدگاه در زبان دینی را مورد ارزیابی قرار داده ایم.

هم متکلمان مسلمان و هم متکلمان مسیحی و فلاسفۀ منسوب به هر دو دین برای حل مشکله ی سخن گفتن در باره ی خدا نظریاتی را مطرح کرده اند؛ از قول به لزوم سکوت در مورد معانی صفات الهی تا راه سلبی و از قول به اشتراک لفظی تا اشتراک معنوی و نیز راه صفات علی اقسام آن در این زمینه مطرح شده است.در این مقال ، نظریه ی دو فیلسوف و متکلم هم زمان یعنی خواجه نصیر الدین طوسی فیلسوف و متکلم مسلمان و توماس آکویناس فیلسوف و متکلم مسیحی بررسی و مقایسه می شود. ابتدا سخن از توماس آکویناس و قول خاص و ابداعی او در این زمینه یعنی انالوژی و مبانی کلامی آن خواهیم گفت آنگاه مرام خواجۀ طوسی در قول به اشتراک معنوی تشکیکی و مبانی و مدلولات آن تشریح خواهد شد و در انتها به مقایسه و بررسی تطبیقی آن دو نظریه پرداخته خواهد شد که همین مقایسه و داوری نهایی بین دو فیلسوف جنبه نوآورانه این مقال را تشکیل می دهد.