جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مفاهیم پرکاربرد در قرآن کریم مفهوم «رزق» است. رزق در برخی اوصاف خدا ازجمله «الرزّاق» تجلی می‌یابد و با برخی مفاهیم اساسی در نظام معنایی قرآن کریم پیوند دارد. در این نوشتار سعی شده است با روش اسنادی - کتابخانه‌ای و با توجه به بافت زبانی و دقت در مقتضای آیات، روابط مفهومی رزق با دیگر مفاهیم همنشین و جانشین در قرآن کریم، تحلیل و تبیین معناشناختی شود. روابط همنشینی مفهوم رزق براساس فاعل رزق، متعلَّق یا مصداق رزق و دریافت‌کنندۀ رزق در سه گروه جای می‌گیرند و روابط جانشینی آن نیز نخست براساس ساختارهای مشابه و دوم براساس روابطی مفهومی همچون شمول معنایی و هم‌معنایی شناسایی می‌شوند؛ درنتیجه، در این پژوهش علاوه بر تبیین جایگاه رزق در پیوند با دیگر مفاهیم قرآن کریم در محور همنشینی، مفاهیم جانشین آن نیز در قرآن کریم معرفی شده است.

قرآن کریم تکیه‌گاه نخست مباحث تربیت و تبلیغ است که در کنار حکمت، برهان و موعظۀ حسنه، اتخاذ روش جدال به نیکوترین وجه را به پیامبر و مؤمنان دستور داده است. در این مقاله تلاش شده است مفهوم و معیارهای جدال احسن با استفاده از مقدمات قرآنی و روایی روشن شود. در قرآن، جدال در معانی متنوعی ازجمله خصومت در گفتار، گفت‌وگوی جانبدارانه، دفاع سرسختانه از باطل و مناظره برای مجاب‌کردن خصم به‌کار رفته است. در کاربرد قرآنی، جدال به معنای رویارویی و کشمکش گفتاری است که به دو روش احسن و غیراحسن انجام می‌شود و تنها نوع احسن آن، مجاز است و آیات به آن سفارش کرده‌اند. ازطرفی، با جمع‌بندی آیات و رهیافت‌های لغوی و تفسیری، جدال احسن قرآنی یا جدال به نیکوترین روش، نوعی از گفت‌وگو میان مؤمنان و مخالفان است که بر انگیزه و هدف الهی، مقدمات صحیح و مقبول نزد دو طرف و روش‌های پسندیده و رعایت اخلاق نیکو به‌ویژه آداب مناظره متکی باشد. هرچند در آیات قرآنی و تفاسیر، بر هر دو موضوعِ روش صحیح و اخلاقی و محتوای حقانی جدال تأکید شده است، درمجموع، ضابطۀ اصلی و مهم‌ترین معیار جدال احسنِ مطلوب قرآن، اتخاذ شیوه‌های درست و برخورد نیکو و رعایت آداب مناظره هدفمند و منطقی است و بهره‌گیری از محتوای حق و صحیح - در عین اهمیت - معیار بعدی و در درجۀ دوم است.

حذف جواب شرط، یکی از وجوه ژرف‌ساخت‌های آیات است. شناسایی جواب شرط و در نظر گرفتن تقدیر مناسب برای آن، مسئلۀ مهمی است که اگر مترجم بدان توجه داشته باشد، فهم صحیح و مناسب‌تری از کلام خداوند دارد و آن را به‌درستی به زبان مقصد منعکس می‌کند. در این جستار کوشش شده است با روش تحلیلی‌توصیفی، شیوه انعکاس جواب شرط محذوف در برخی از ترجمه‌های فارسی قرآن کریم بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد مفهوم ژرف‌ساخت به حالت مقدّر یا تأویل در زبان عربی نزدیک است و میان انعکاس حذف جواب شرط در ترجمه و انواع ترجمه، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. الهی قمشه‌ای، انصاریان، رضایی اصفهانی و صفارزاده بیشترین توجه را به انعکاس ژرف‌ساخت مربوط به جواب شرط محذوف داشته‌اند و دهلوی - باوجود تحت‌اللفظی بودن ترجمه‌اش - در بسیاری از نمونه‌ها در برگردان آیات به انعکاس ژرف ساخت توجه کرده است.

ازجمله عواملی که در آفرینش زیبایی‌های قرآن کریم و کشف ظرافت‌ها و لایه‌های پنهان آن نقش برجسته‌ای دارد، مسئلۀ انسجام و پیوستگی آن است. هالیدی و حسن نخستین بار نظریۀ انسجام و پیوستگی متن را مطرح کردند. از دید آنان انسجام، یکی از ویژگی‌های روساختی متن است که با عناصر دستوری، واژگانی و پیوندی ایجاد می‌شود؛ اما پیوستگی، ویژگی‌ای ژرف‌ساختی است و باتوجه به موقعیت‌های بیرون از متن همانند شرایط اجتماعی، فرهنگی و دانش پیش‌زمینه درک می‌شود. در این پژوهش کوشش شده است تا با روش توصیفی‌تحلیلی کارکرد هنری و زیباشناختی انسجام و پیوستگی در برخی آیات سوره‌های جزء سی‌ام قرآن با تکیه بر نظریۀ هالیدی و حسن بررسی شود؛ آیاتی که بیشتر به مسئلۀ قیامت و معاد پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهند عنصر انسجام و مؤلّفه‌های آن به‌دلیل حضور در برونۀ متن، نقش برجسته‌تری در آشکارکردن زیبایی‌ها و اسرار آیات منتخب داشته است. همچنین از بین عناصر انسجامی بررسی‌شده در آیات، ارجاع پسینی و حذف و تکرار لفظی با بزرگ جلوه‌دادن و درک‌نشدن واقعۀ قیامت، تکرار ساختار ترکیبی با حرکت‌بخشی به تصاویر قیامت و ایجاد فضای ترس و وحشت، تضاد و تقابل و تناسب با ترسیم فضاهای هماهنگ با بهشت و دوزخ نقش عمده‌ای در تبیین مفاهیم مرتبط با قیامت داشته است.

این پژوهش از چهار بخش با این مباحث تشکیل شده است. بخش اول واژه شناسی میثاق و مترادفهای آن و کاربرد واژه میثاق؛ بخش دوم، انواع پیمانها: پیمان عام الهی، پیمان خاص الهی، و پیمانهای دیگر؛ بخش سوم،وفا به عهد و پیمان: اهمیت وفای به پیمان در جامعه انسانی، لزوم وفای به عهد، واکنشهای مثبت در برابرپیمان الهی و وفای به پیمان با ملتهای دیگر؛ بخش چهارم، پیمان شکنی: قرآن و پیمان شکنی، واکنشهای منفی در برابر پیمانهای الهی و موارد نقض عهد در قرآن،موارد جواز نقض عهد. در طول پایان نامه قرآن به عنوان منبع اصلی و نهج البلاغه و کتب روایی در تکمیل بحث مورد استفاده قرار گرفته اند.

تفاوت نظریه‌های سنتی و نظریة معنی‌شناسی شناختی در مطالعة انسان‌انگاری اشیاء و پدیده‌ها این است که در نظریه‌های سنتی این فرایند، فرایندی زبانی و در نظریه‌های شناختی، فرایندی مفهومی و زیرمجموعة استعاره‌های وجودی است. همچنین در این نظریه سازوکار شناختی آن به ‌تفصیل و با ذکر جزئیات انطباق مفهومی، بررسی می‌شود. در مقالة حاضر با برگرفتن رویکرد دوم انسان‌انگاری، مفاهیم مجرد در زبان قرآن بررسی شناختی می‌شود. درواقع پرسش اصلی تحقیق این است که در زبان قرآن کدام مفاهیم غیرانسانی با کمک مؤلّفه‌های معنایی مربوط به انسان بیان شده است. همچنین چگونه می‌توان به الگویی واحد در ترسیم رابطه‌های مفهومی موجود میان انسان و غیرانسان در زبان قرآن پرداخت. داده‌های تحقیق شامل همه عبارات قرآنی است که طبق اصول نظریة لیکاف و جانسون (1980) شامل مؤلّفه‌های مفهومی مرتبط با انسان برای مفهوم‌سازی غیرانسان است. پس از بررسی داده‌ها مشخص می‌شود که در زبان قرآن برای بیان مفاهیم انتزاعی، از مفهوم عینی «انسان و شخص» استفاده می‌شود. همچنین در همه مفهوم‌سازی‌های غیرانسان به انسان اصول رایج نظریة استعارة مفهومی تأیید می‌شود.

تقابل پدیده‌ای است هنری، بلاغی و زیبایی‌شناختی که بر هم‌آیی دیالکتیک متضادها مبتنی است. این ویژگی متناسب با گونۀ متمایز و برجستۀ بلاغت در قرآن است که در آن آرایه‏های ادبی و عناصر زیبایی‌آفرین در همه یا اغلب ‏نمونه‌ها هماهنگ با شیوایی و روانی کلام و در راستای تبیین معنی و تسهیل فهم آن برای مخاطب‏ است. ازاین‌رو، شکوه بیان متن قرآنی تنها محدود به تصویریا بلاغت یا اطلاع‌رسانی نیست؛ بلکه در غیر از این امور نیز تجلی می‌یابد، مثل آنچه که به سبک نظم در حوزۀ تقابل تجسم می‌یابد. بر‌این‌اساس، در این پژوهش کوشش شده است تا با توجه به نظریۀ انسجام در زبان‌شناسی نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی، نظم/چینش تقابلی واژگان «أرض و سماء» در گفتمان قرآنی بررسی و تحلیل شود و با ارائۀ تحلیلی زبانی– سبکی از تغییر سبک در چینش این واژگان، نقش آن که یکی از عوامل توازن و انسجام معنایی در گونۀ قرآنی است، تبیین شود. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی نشان داده است که هم‌آیی امور متضاد و مانند آن، طبق مقتضای حال، نه تنها بر زیبایی متن که بر انسجام و توالی مفهومی آن نیز تأثیرگذار است. همچنین تغییر سبک در چینش تقابلی واژگان «أرض و سماء» یک مشکل ترکیب‌پذیری است که از طریق بررسی عوامل بینامتنی مانند بافت موقعیت توجیه‌پذیر است. ضمن اینکه تبیین تغییر سبکی میان آیات در تقدیم و تأخیر این دو واژه و تغییر از حالت مفرد به حالت جمع واژۀ «سماء» با بررسی تأثیر بافت موقعیت، مسئله‌ای علمی و نوعی استفادۀ خلاقانه از راهکارهای پرمایۀ زبانی جهت انسجام و سازگاری با مفهوم کلان‌بافت است.