جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مادۀ عزم حامل مفهوم تعیین‌کننده در حیطه‌های مختلف فرهنگ اسلامی از عقاید، اخلاق، احکام و اندیشۀ سیاسی است که در 9 آیه از قرآن کریم دیده می‌شود و به نظر می‌رسد، مطالعۀ ریشه‌شناختی و تحلیل واژگانی دربارۀ آن در برداشت‌های قرآنی سبب افزایش دقت می‌شود. در کتب تفسیر و لغت تشتت آشکاری در توضیح این ماده دیده می‌شود که تا حدی برخاسته از دورشدن از زبان عصر نزول و تا حدی مربوط به تعدد خودِ ریشه‌ها در سابقۀ تاریخی است. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است که مادۀ عزم در کاربردهای مختلف زبان عربی چه ریشه‌های تاریخی دارد. هریک از این ریشه‌ها چه معنای اصلی و چه گسترش‌های معنایی را دارند و تا چه حد در کاربردهای قرآنی این معانی پی‌جویی می‌شود. روش به کار گرفته شده در این پژوهش، ریشه‌شناسی به سبک معمول در زبان‌شناسی تاریخی است و داده‌های کتب لغت و تفسیر در هماهنگی با الگوهای ریشه‌شناسی، تفسیر و جایابی شده‌اند. در مواقع لزوم آنجا که ارتباط معنایی وضوح کافی ندارد، برای آشکارتر شدن آن ـ فراتر از روابط تبارشناختی بین واژگان ـ از گونه‌شناسی ساخت معنا نیز استفاده شده و نمونه‌ای از آنگونه ساخت در واژه‌ای یا زبانی دیگر ارائه شده است. در این مقاله نخست همه احتمال‌ها در ریشه‌شناسی و سپس امکان امتداد آن ریشه‌های تاریخی تا زبان عربی قرآن کریم بررسی می‌شود. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که کاربردهای قرآن واژۀ عزم همگی ذیل معنای استوار‌بودن/ کردن و معانی نزدیک بدان که ریشه در مادۀ «زم» در آفروآسیایی و سامی دارد، صورت‌بندی می‌شود و ریشه‌های دیگر عملاً در قرآن استفاده نشده‌اند. معنای قصد‌کردن و تصمیم‌گرفتن که در طیفی از تفاسیر و ترجمه‌ها مدّ نظر قرار گرفته است، با شواهد ریشه‌شناختی تأیید نمی‌شود و به نظر نمی‌رسد در زبان عربی قرآن، مادۀ عزم این طیف از معنا را حمل کرده باشد.

زمینه: تحقیق در نقش‌نماهای گفتمانی یکی از حوزه‌های مطالعاتی بکر در زمینۀ دانش زبان‌شناسی است. این واحدها عمدتاً ارزشی کاربردشناختی و فرادستوری دارند؛ یعنی در ساحت متنی و بینافردی نقش‌هایی را به عهده می‌گیرند. هدف از نوشتار حاضر بررسی نقش‌های به‌ کار رفته در آیاتی از قرآن کریم است که به‌نحوی به سه حوزه نفس، قلب و روح اختصاص دارد تا از خلال آن روشن شود که نخست، میان موضوع آیات و روابط گفتمانی به‌ کار رفته در آنها چه پیوندی برقرار است و دوم، هریک از این نقش‌نماها چگونه به بروز نقش و کارکردی آیاتیاری می‌کنند. روش: این مقاله با رویکرد کاربرد شناختی و با اتکا به روش تحلیل گفتمان صورت گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد رابطة مستقیمی میان معنی آیه و برداشت مخاطب از آن بر پایة ادات گفتمانی به‌ کار رفته در آیه وجود دارد. «فاء» در آیات نفس، هم جنبه استنباطی و هم جهت وجدانی دارد. بدین ترتیب که برای استنباط معنی آیه مخاطب را ناگزیر به استدلال و استنباط می‌کند. «واو» نیز در ساختاردهی و حفظ انسجام معنایی و صوری متن بیشترین تأثیر را دارد. حاصل تحقیق نشان می‌دهد معناشناسی قرآن از گونه معناشناسی پویا است که با استفاده نقش‌نماها به ایجاد حرکت در رویدادهای داستان و نوسازی اطلاعات مخاطب یاری می‌رساند.

زهد پدیده‌ای نفسانی است و ریشه‌های عمیق فرهنگی و دینی در میان ملت‌ها دارد. ملت‌ها از زهد به تعابیر مختلف یاد می‌کنند و در فرهنگ اسلامی ازجمله مفاهیمی است که تأثیر مستقیم و بسزایی بر زندگی فردی و روابط اجتماعی میان افراد دارد. در این پژوهش با شیوۀ وصفیتحلیلی، موضوع زهد، بررسی و میدان معناشناسی آن ترسیم می‌شود؛ همچنین رابطه میان اجزای پیشرفته سیستماتیک آن و دیگر واژگان اخلاقی مرتبط با آن در قرآن کریم کشف می‌شود و چه‌بسا هریک از این اجزاء به‌خودی‌خود، سیستم معنایی دیگر (زیرسیستم) را تشکیل دهند که به ترسیم یک شبکه معنایی گسترده منجر می‌شود. سپس ابعاد فنی آن در دیوان عالم و شاعر بزرگ شیعی، شریف رضی، واکاوی می‌شود و میزان قدرت و توانایی شاعر در فهم الفاظ و معانی قرآن را به دنبال بیداری روحی و گرایش فکری عصر عباسی آشکار می‌کند و تلاش دارد تا با صبغه‌ای تعلیمی، ارزش‌های اسلامی و مخصوصاً شیعی را آشکار کند. درنهایت به‌کارگیری میدان معناشناختی زهد ایجابیِ سیدشریف رضی با رویکرد تعلیمی مملو از اشارات فراوانی است که با آمیخته‌ای از عاطفه و حکمت و اسالیب بیانی همراه شده است و با استناد به آیات قرآنی و با صبغه شیعی، برنامه کاملی را برای زندگی دنیوی و اخروی ارائه می‌دهد.

یکی از ابعاد مهم اعجاز قرآن، اعجاز بیانی بوده و علم بیان در کشف مراد جدی آیات قرآن نقش مهمی را ایفا می‌کند به همین علت مفسران در طول تاریخ همواره ظرائف بیانی قرآن را مورد توجه ویژه قرار داده اند. در بین تفاسیر معاصر تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی (به عنوان یکی از تفاسیر اجتهادی جامع) به نکات بیانی توجه خاص نموده است. این پژوهش به بررسی صور بیانی یعنی تشبیه، استعاره، مجاز مرسل و عقلی و کنایه در تفسیر تسنیم از ابتدای سوره حمد تا پایان سوره توبه پرداخته و علاوه بر بررسی آماری صور بیانی از دیدگاه مؤلف و اختلاف نظر وی با دیگر علما ، قاعده وضع الفاظ برای ارواح معانی از دیدگاه مؤلف و موارد تمسک وی به این نظریه را مورد کنکاش قرار داده است. مؤلف در برخی موارد در مباحث بیانی آیات قرآن با دیگر مفسران و علمای دانش بلاغت هم عقیده بوده ولی در بسیاری موارد با آنان اختلاف نظر دارد. ریشه این اختلاف را می توان در مبانی خاص مؤلف همچون نگاه فلسفی عرفانی به آیات و نیز پذیرش قاعده وضع الفاظ برای ارواح معانی دانست که باعث شده بسیاری از تعابیر قرآن که علمای دانش بیان، مجاز یا استعاره دانسته‌اند در این تفسیر به عنوان حقیقت از آن‌ها یاد شود.

واژۀ ریح 29 مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است؛10 مرتبه به‌صورت جمع (ریاح) و 19 مرتبه به‌صورت مفرد (ریح). مفرد آن برای معناهایی چون بو و عذاب و جمع آن برای بیان رحمت و نعمت است. در این مقاله هدف، بررسی و تبیین جایگاه معنایی واژۀ ریح به‌شیوۀ معناشناسی تاریخی‌توصیفی است. در معناشناسی تاریخی تغییر و تحولاتی که ریح قبل از نزول قرآن کریم در زمان جاهلیت داشته را با استناد به اشعار جاهلی بررسی کرده است و این نتیجه برآورد شده که کارکرد ریح و ریاح در زبان قرآن برای عذاب و رحمت است که در دورۀ جاهلیت این جداسازی معنایی بین صیغۀ مفرد و جمع این واژه صورت نگرفته است. در معناشناسی توصیفی رابطۀ ریح با واژه‌های دیگر و تأثیری که بر معنی آن گذاشته‌اند، در سه محور جانشینی، هم‌نشینی و شمول معنایی بیان شده و اینگونه برآمده است که ریح با واژه‌هایی چون «ذارِیات، حامِلات، جاریات، مُقَسِّمات، مُرسَلات، ناشِرات، فارِقات و مُلقِیات» رابطۀ جانشینی دارد و رابطۀ آن در محور هم‌نشینی شامل این واژه‌هاست: «صِرّ، صَرصَر، عَقیم، لَواقِح، سَخَّر و تَصریف» و همچنین ریح برای «إعصَار، حاصِب، قاصِف، سَموم و عاصِف» واژۀ شامل و این واژه‌ها زیرمجموعه ریح شمرده می‌شوند. درک معنای ریح در قرآن کریم نیازمند بررسی رابطه ریح با این واژه‌ها است.

«وصف» به‌مثابة ابزار پردازش سخن و بهترین وسیلة تصویر هنری، زمینه­ساز بسیاری از آرایه‌های ادبی مانند تشبیه، مجاز و استعاره است. در آفرینش اغراض ادبی ازجمله: مدح، رثاء و غزل نقش‌آفرین بوده است و در نقد و تحلیل­های صرفی، نحوی و بلاغی متون مدّنظر قرار می‌گیرد. علاوه‌براین بسامد تعابیر وصفی در آیات شریفة قرآن سبب برخی پژوهش­های قرآنی شده است. در این جستار به شیوة توصیفی‌تحلیلی نمونه­هایی از این تعبیرها در آیات شریفة قرآن واکاوی و معلوم شد که وصف­های قرآن مجید علاوه بر نقش بلاغی خود یکی از ابزارهای سخن وحی برای اقناع مخاطبان است. این وصف­ها در قالب تصویرهای دیداری یا شنیداری و از نوع متقابل و متنوع آن به رسایی سخن کمک کرده است. وصف­های قرآن با «محسوس‌ساختن امور معنوی و غیبی» آنها را به ذهن مخاطب نزدیک ساخته و در اقناع وی ایفای نقش کرده­ است. اقناعی که سرانجامش با هدف غایی قرآن یعنی هدایت مردم سازواری دارد.

مطالعۀ استعاره در رویکردِ معناشناختی جایگاه ویژه‌ای دارد. استعاره عنصر بنیادین در مقوله‌بندی و درک انسان از جهان خارج و از ساز و کارهای اصلی فرایند تفکر است که در درک مفاهیم انتزاعی نقش مهمی دارد. استعاره‌های مفهومی ابزاری برای تحلیل متن و جهان‌بینی متون، خاصه متون دینی به شمار می‌روند. با قراردادن استعاره‌های مفهومی در کنار یکدیگر به ساختار و جهان‌بینی قرآن و اندیشه‌های نهفته در آن چون متنی دینی دست یافته می‌شود. در پژوهش حاضر کوشش شده است با رویکرد شناختی به استعاره‌های مفهومی «اعمالِ نیک» انسان در قرآن پرداخته شود تا در سایۀ آن به چگونگی مفهوم‌سازی «اعمال نیک» در قرآن و نیز حوزه‌های مبدأ رایج در این مفهوم‌سازی دست یافته شود. بررسی حوزۀ معنایی «اعمالِ نیک» در قرآن نشان می‌دهد استعاره‌های مفهومی این حوزه به‌صورت نظام‌مند در کنار یکدیگر منتهی به مدل شناختی می‌شود که در پرتو آن علاوه بر دستیابی به استعارۀ بنیادی «عملِ نیک حرکت است»، به این مهم دست یافته می‌شود که قرآن برای نظام‌مندکردن ذهن مخاطب و ایجاد تحول در اندیشه مخاطب از چه شبکۀ معنایی بهره گرفته است. ازحوزه‌های مبدأ به دست آمده برای مفهوم‌سازی اعمال نیک در قرآن به حوزه‌های کارجسمانی، شیء، حرکت، پوشش، نیرو، جهت، مکان، نور، پوشاک، خوراک، انسان، زاد و توشه، بستر اشاره می‌شود.

زبان و به دنبال آن واژگان، ریشه در فرهنگ­ها، سنت­ها و نظام خاص زندگی در هر جامعه­ای دارد و متأثّر از جهان‌بینی دربرگیرندۀ آن است. بسیاری از واژگان قرآنی نیز پس از گذر از جهان­بینی جاهلی و ورود به جهان‌بینی قرآنی، عناصر معناشناختی تازه­ای پیدا کردند و در دورۀ پس از قرآن نیز با عنایت به گذر زمان، دچار تحوّل معنایی متناسب با حاکمیت فکری دورۀ خویش شدند. شناخت روند تحوّلات معنایی آن دسته از واژگان قرآنی که بعد­ها در پیدایش نهضت­ها و جریان­های فکری، فرهنگی و اجتماعی همانند «شعوبیه» استناد شده، بسیار مهم و ضروری است. ازجملة این واژگان، واژة قرآنی «شعوب» است؛ واژه‌ای که نهضت شعوبیه بعد­ها با استناد به آن در سوره حجرات، آیه 13، تأثیر فراوانی بر اوضاع فرهنگی، اجتماعی دوره عباسی و پس از آن به جای گذاشت. پژوهش حاضر با استناد به اشعار جاهلی، قرآن کریم، واژه­نامه­ها، تفاسیر و برخی دیگر از منابع متکلمان به‌منظور آسیب­شناسی جریان «شعوبیه»، واژه «شعوب» را براساس معناشناسی تاریخی و توصیفی، تحلیل و تحول معنایی آن را از دورة جاهلی تا قرن پنجم هجری‌قمری در دورة اسلامی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که شکل مفرد این واژه، یعنی «شعب» مفاهیم «شکاف، جدایی، پراکندگی ...» و شکل جمع آن «شعوب»، مفاهیم «گروه‌های پراکنده، بسیار دورکننده = مرگ» را در دورة جاهلی و در قرآن کریم نیز مفهوم متضاد «گروه­های پراکنده» را دارد و در قرن­های بعدی نیز با عنایت به جریان‌های سیاسیِ متکی بر نژادپرستی و متأثرشدن از اندیشه­های کلامی در مفهوم ملل غیرعرب به‌ویژه موالی و ایرانیان به‌کار می­رود.

مقولۀ تعریف به (الف و لام) یکی از مباحث مهم بلاغی قرآن در موضوع علم معانی است و دقت و توجه لازم نداشتن در ترجمه حرف مدّ نظر سبب تغییر معنا و مراد واقعی کلام الهی و برداشت ناصحیح از آیات الهی می‌شود. باتوجه به دقت لازم نداشتن مترجمان، در نمونه‌های متعددی ضرورت بازنگری و آسیب-شناسی ترجمۀ قرآن لازم به نظر می‌رسد. در این تحقیق از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده شده است. در این روش محقق ابتدا در بررسی‌ای اجمالی از همۀ آیات قرآن ‌کریم چند نمونه از آیاتی که معنای (الف و لام) موجود در یک کلمه آن آیه، تأثیر به‌سزایی در تنوع برداشت از مفهوم آن آیات داشته را شناسایی و ده‌ نمونه از ترجمه‌های مترجمان محترم را بررسی کرده است؛ ترجمه‌هایی که جزء پرکاربردترین ومتداول‌ترین ترجمه‌های دردسترس به زبان فارسی است. در این بررسی مشخص شد، توجه به معنای (ال) در ترجمه‌های بررسی‌شده، بازتاب زیادی ندارد و ناگزیر در برخی ترجمه‌های قرآن کریم نسبت به انتخاب نوع و ترجمۀ معنای (ال) باید بازنگری جدی صورت پذیرد. واژۀ اسلام در آیۀ (19/آل عمران) و واژه‌های ذکر و أنثی در آیۀ (36/ آل‌عمران)، (ولیس الذکر کالانثی) و (ال) موجود در کلمات خلق و امر در آیۀ (54/ اعراف) ازجملۀ نمونه‌هایی است که در ترجمه الف ولام نسبت تأمل‌برانگیزی از ترجمه‌های متفاوت و بعضاً مخالف با آنچه در میراث تفسیری و نحوی و بلاغی است را دارد. همچنین در این بررسی در پایان تحلیل هرآیه ترجمه‌ای پیشنهادی مبتنی بر مستندات نحوی‌بلاغی و متکی به میراث علمی و تفسیری ارائه شده است. روش گردآوری به‌صورت کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی‌تحلیلی است.

«معنای شعاعی» مجموعه­ای از خطوط جانبی متشکل از سایه­معناهاست که زاییدۀ عناصر بافت­بنیان و دریافت­های عاطفی در موقعیتی کاربردگرا است. مطالعۀ سازه­های بافت­بنیان در قرآن کریم در دو ساختار درون­متنی و برون­متنی معانی شعاعی و فراوضعی را در این معجزۀ جاوید فراهم می‌سازد و دریچه­ای نو به‌ سوی اعجاز ادبی قرآن می­گشاید. براین اساس در نوشتار حاضر کوشش شده است تا با کاربست دانش معناشناسی و تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به نقش موثر معانی شعاعی در وظیفه‌مند ساختن متن قرآن برای اثربخشی بر روح و جان مخاطب و درک بهتر مقاصد آیات این کلام وحیانی اشاره شود و به این سوال اساسی پاسخ داده شود که معانی شعاعی قرآن محصول چه ابعادی از عناصر بافت‌بنیان است. بررسی‌ها نشان داد که سازوکارهای هنجارگریزی، آرایش واژگانی، همخوانی آواهای واکدار و بی­واک، تکرار، استعاره، مجاز و... به عنوان مهم‌ترین عناصر بافت زبانی در تولید معانی شعاعی نقش بسزایی دارند؛ همچنان‌که در بافت غیر زبانی رعایت موقعیت‌های دینی، روانی و تابوهای اجتماعی و... معانی شعاعی برجسته‌ای را خلق کرده است.