جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دانش‌هایی که در فهم قرآن کریم موثر است دانش واژه شناسی و یا علم مفردات در زبان عربی است. لغویون برای فهم معانی واژگان از ابزار گوناگون بهره می‌برند یکی از این ابزار شناخت اصل لغوی است. اصل لغوی؛ معنای ریشه‌ای یا محوری در واژگان است که در مشتقات گوناگون از یک واژه حفظ می‌شود. معانی ثانوی واژگان مأخوذ از این معنای اصلی و ریشه‌ای در واژگان است. هر واژه ممکن است یک یا دو یا چند اصل لغوی داشته باشد اگرچه لغویونی چون ابن فارس، ابن درید، فراهیدی به اصل لغوی در آثار خود پرداخته‌اند ولی همچنان شناخت اصل لغوی، کاربرد آن در تفسیر و مباحث تفسیری مغفول باقی مانده است. لیکن برخی از مفسران معاصر چون مصطفوی، علامه طباطبایی، رشیدرضا ... به کاربرد این ابزار در تفسیر اشاره کرده‌اند. که کاربرد این اصل بیشتر در زمانی بوده است که در فهم معنای آیه مشکلی وجود داشته باشد. ولی کاربرد این ابزار در تفسیر بسیار گسترده از این می‌تواند باشد. اثبات حجیت و کارآمدی این ابزار در تفسیر مهمی چون المیزان فی تفسیر القرآن و در بین مفسران نامداری چون علامه طباطبایی، می‌تواند مقدمه‌ای برای توجه به این ابزار کارآمد در حوزه تفسیر می‌باشد. بررسی‌های انجام شده در این نوشتار نشان می-دهد که علامه در تفسیر برخی واژگان به صراحت بر اصل لغوی آن‌ها توجه نموده و بر آن تاکید کرده است از جمله؛ سکر، خلد، استنباط، أخ و ... که حدود ۷۲ مورد است. در برخی موارد هم که آیه دربردارنده برداشت‌های چندپهلو و یا مشکلات تفسیری است در تفسیر آیه، ایشان اولویت را با معنای اصلی واژه دانسته و با استفاده از آن سعی در رسیدن به مقصود اصلی شارع و حل مشکلات و اختلافات فرقه‌ای برخاسته است. از جمله این واژه‌ها؛ امام، ذنب، عصی، شهد، کوثر و ... می‌باشد

متون مختلف ازگذشته با یکدیگر ارتباط وتبادل زبانی و معنایی داشته‌اند. این ارتباط بین متون، دستاورد جدیدی نیست بلکه ازدیربازمطرح بوده‌است. نمونه این تبادلات درکلام و آثار پیشینیان قابل مشاهده است. اما این دیدگاه(بینامتنیت) به صورت رسمی توسط ژولیا کریستوا و بعدها با همراهی گروهی از اندیشمندان و ادبای روسی مطرح شد. براساس این نظریه، هر متنی با متون قبل (وحتی بعد) از خود پیوندی ناگسستنی دارد، به گونه‌ای که به آن معنا می‌بخشد و این سیر طبیعی نگارش متون ادامه دارد که هر متنی از متون ما قبل خود تأثیر می‌پذیرد ومطمئناً بر نوشته‌های بعد از خود نیز مؤثر است. کتب دینی از جمله قرآن ونهج‌البلاغه نیزاز این قاعده مستثنی نیستند. اگرچه قرآن کتابی وحیانی و آسمانی است، اما پیرو قواعد زبان‌شناختی وزیبا‌شناسی است ونهج‌البلاغه نیزکه کلام فصیح و بلیغ حضرت امیر است، تأثیر شگرفی ازقرآن پذیرفته‌است وبه جرأت می‌توان گفت مباحث مرتبط با انسان وارتباطات او شامل ارتباط با خود، خدا، طبیعت ودیگری جزء مباحث مهم واصولی در این دو کتاب می‌باشد. حال در این مجال، با دیدی تازه و از دریچه شناخت تعاملات انسانی با در نظر گرفتن بینامتنیت قرآن و نهج‌البلاغه با هدف تربیت انسانی پرداخته می‌شود. مطمئناً ثمره توجه به روابط گوناگون انسانی در این دو کتاب، با روش بینامتنی به جهت تنظیم صحیح وعقلایی کلیه ارتباطات انسانی است که به تربیت ورسیدن به رشد و تعالی منجرمی‌شود. ضرورت این امر به لحاظ تربیت‌پذیری انسان در همه شئون ودر تمام روابط، خود دلیل قاطع و محکمی است که اهمیت موضوع را می‌رساند. روش مورد استفاده در این تحقیق، روش‌کتابخانه‌ای است که با استفاده از کتب اخلاقی و انسان‌شناسی و تربیتی مطالب گردآوری شده‌است. نتایج حاصله از این پژوهش گشوده‌شدن دریچه‌هایی جدید به مقوله شناخت روابط فردی و اجتماعی انسان است که در سایه پیوند عمیق و جاودانه قرآن و نهج‌البلاغه بدست‌می‌آید و این شناخت زمینه را برای تربیت ورشد و بالندگی هرچه بیشتر فراهم می‌کند.

ابو جعفر محمد بن طوسی معروف به «شیخ طوسی » از عالمان بزرگ و مشهور قرن پنجم هجری است که اثر سترگ ;التبیان فی تفسیر القرآن; به قلم وی به رشته تحریر درآمده است. قرآن کریم در آیات گونه گون موضوع تعقل و مقولات ناظر برآن را مورد تاکید قرار داده است.افزون بر قرآن ،در سنت معصومان –علیهم السلام-هم اهمیت والای جایگاه عقل در فرآیند فهم و معرفت دینی غیر قابل انکار است.شایان ذکر است،این مهم از سوی مفسران فریقین به هنگام تفسیر آیات مرتبط با عقل و ابعاد مختلف آن نیز مورد توجه قرار گرفته است.در این میان از جمله نخستین تفاسیری که با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته تفسیر تبیان است.شیخ طوسی در سده پنجم هجری و با عنایت به موقعیت ویژه بغدادو جریانات فکری آن روزگار ،در مقام تفسیر آیات قرآن با رویکردی عقل گرایانه به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است.به دیگرسخن رویکرد عقل گرایانه شیخ طوسی ریشه در منزلت عقل در گفتمان کلامی شیعه دارد.او عقل را هم به عنوان منبع تفسیری و هم به مثابه عقل ابزاری به کار بسته است.به رغم اختلاف نظر شیخ طوسی با مفسران معتزلی ،پیوند گرایش عقلی او با تفسیرهای عقل گرایانه مدرسه معتزلی ،امری آشکار است. در این نوشتار پس از پرداختن به زمینه های درونی و برونی پدیدار شدن این رویکرد شیخ طوسی ،مختصات عقل گرایی او در این تفسیرترسیم شده و به شرح شاخصه های آن پرداخته شده است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای به این دستاوردها دست یافته است . مهمترین شاخصه های عقلی در تفسیر تبیان را می توان در محورهایی نظیر نقادی و ارزیابی مطالب،بیان وجوه گوناگون معنایی از آیات قرآن جستجو کرد. همچنین نقد و بررسی دیدگاه مفسران ،احتجاج و استدلال ، نفی تقلید در دین شناسی،استنباط و تحلیل فقهی،نقد روایات وبررسی نقش عقل در اثبات گزاره های دینیاز دیگر جلوه های عقل گرایی این تفسیر است. شیخ طوسی در تفسیر تبیان همچنین با رویکرد عقلی-کلامی خود از رهگذر تحلیل و بررسی آراء کلامی و غیر کلامی شیعه و دیگر فرقه ها ، به دفاع از مبانی و روش تفسیری شیعه اهتمام ورزیده است.

از موضوعات چالشی در جهان اسلام به ویژه بعد از شکل گرفتن مکتب وهابیت مسئله توسل است. در این مورد دیدگاه‌های مذاهب اسلامی تا قبل از اندیشه‎های ابن تیمیه کمابیش یکسان بود و چنان اختلافی نداشت، ولی اینک به دلایل مختلفی در جهان اسلام تنش‌زا گردیده است. از طرفی مخالفان و موافقان توسّل، دیدگاه‌های خود را بر اساس روایت پایه ریزی کرده‌اند، درحالی که لازم است این بحث بر اساس آیات قرآن، مورد بررسی قرار گیرد. لذا محقق بر آن شد که این مسئله را از دیدگاه مفسّران فریقین به ویژه دو مفسّر نامدار یعنی مفتی شفیع از اهل سنّت و علامه طباطبایی از شیعه مورد بررسی قرار دهد و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که توسّل به اولیای الهی در آیات قرآن با توجه به دیدگاه این دو مفسّر چگونه است؟ یافته‌های رساله نشان می‌دهد که توسّل جستن به پیامبر اکرم(ص) و اولیای الهی بعد از رحلت با حفظ معیار‌های شرک و توحید بر اساس آیات و روایات نه تنها جایز، بلکه ممدوح نیز است. البته توسل به معنای طلب حاجت مستقل از غیر خدا رنگ و بوی شرک دارد و تنها خدا می‌تواند مستقلاً به دیگری کمک کند. آیاتی که وهابیت به ویژه ابن تیمیه بر ردّ توسل استدلال کرده است از جمله «تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ&#۶۱۴۷۳;&#۶۱۴۷۶;&#۶۱۴۷۵;» هیچ ربطی به توسّل ندارد بلکه چنین آیات به معنای عبادت کردن غیر خدا است. مفتی شفیع برای اثبات توسّل، بیش از علامه وارد این بحث شده است و حقیقت توسّل را هر چیزی می‌داند که باعث قرب الهی شود؛ اما علامه طباطبایی حقیقت توسّل را در حقیقت عبودیت معنا می‌کند. در زمینه توسل شبهاتی نیز مطرح است که شبهه مراسم احتفال مولد النبی(ص)، خطاب قرار دادن میّت برای طلب حاجت و سجده تعظیم از آن جمله است. در دو شبهه آخر اختلاف چندانی دیده نمی‌شود ولی جشن مولد النبی(ص) را تنها فرقه وهّابیت بدعت شمرده‌اند که ادّعای آنان با آیات قرآن، دیدگاه علمای اسلام و هیئت فتواهای همه کشور‌های عربی غیر از عربستان، سازگاری ندارد و برگزاری این جشن به شکل صحیح بدعت نیست، بلکه یکی از اعمال مستحبی به شمار می‌آید.

از آنجا که وحی به عنوان یک منبع الهی پشتوانه مهمی برای عقل، جهت رسیدن انسان به کمال مطلق به شمار می‌آید، اندیشمندان زیادی در رابطه با آن بحث کرده‌اند که از جمله آنها استاد جوادی آملی و استاد سبحانی هستند، که دیدگاه آنها در این پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. مساله مورد پژوهش این است آیا این دو عالم دینی در خصوص وحی، و حقیقت آن نظر یکسانی دارند و در مواجه با قرآن چگونه آن را به خداوند منتسب می کنند؟ و چه پاسخ هایی به شبهات موجود در این راستا می دهند؟ روشی که برای دستیابی به پرسشهای موجود اتخاذ گردیده است، گزارش و توصیف دیدگاه‌های دو عالم و در نهایت مقایسه آن دو با هم صورت گرفته است. آیت‌الله جوادی آملی به وحی از دو زاویه نگریسته است: یکی از جهت فاعل و وحی‌کننده و دیگر از جهت قابل و دریافت‌کننده، از جهت اعطا کننده وحی، عبارت از نوعی القای پنهان که خداوند، به بنده‌اش القا می‌کند. وحی از ناحیه گیرنده عبارت از: مشاهده حضوری همه حقایق. آیت الله سبحانی نیز می‌فرمایند: پیامبر (ص) علت مادی و قابلی وحی است، به این معنا که وحی در یک بستر آماده و مناسب که همان قلب پیامبر باشد نازل می‌شود. و در خصوص انتساب قرآن به خدا استدلال می‌کنند که: در قرآن بیش از سیصد مرتبه، کلمه «قل» به کار رفته است و از آن استفاده می‌شود که الفاظ هم، از جانب خداست زیرا معنا ندارد پیامبر خودش را مخاطب قرار دهد و از کلمه «قل» استفاده کند. و همچنین در قرآن برای وحی، عناوین «کلام الله» و «کتاب الله» استفاده شده که شامل لفظ وحی هم می‌شود. زیرا کلام «ما یتلفظ به» است و «کتاب» نیز به معنی «مکتوب» است و چیزی که «مکتوب» است «ملفوظ» نیز می‌باشد.

قرآن با صراحت، وحدت و عدم اختلاف را برای همه بیان می‌کند. قرآن اعلام می‌دارد تفرقه و فرقه فرقه شدن را کنار بگذارید و همگی تحت ...حَبْلِ اللَّه...‏ (آل‌عمران: 103) درآیید. خداوند قرآن را نازل فرمود تا همه حول یک کتاب، موحد گردند و وحدت‌آفرین شوند. قرآن، بدترین اثر سوء تفرقه و فرقه‌گرایی را، تفریق و پراکندگی مردم از مسیر الله می‌داند. ...فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِه...‏ (انعام: 153) در تمام ادیان الهی این تفرّق و تشعّب به فِرَق مختلف وجود دارد. در اسلام نیز بعد از شهادت رسول الله دو فرقه فکری البته نه به معنای امروزی به وجود آمد: علوی- سَقَفی و بعد مرجئی توسط بنی‌امیه رواج داده شد و بعد عثمانی بعدِ قتل عثمان بن عفّان که هرکدام این‌ها اثرات فوق‌العاده سوئی برجای گذاشتند. مثلاً خوارج به 59 فرقه منشعب شدند. البته مهمترین اثر سوء این فرقه‌ها، اعراض مردم از دین و مکتب حقه اهل‌بیت  بوده است. تفرُّق و فرقه فرقه شدن در اسلام به تحریف اصل دین نینجامیده است ولکن باعث دوری از معارف اهل‌بیت و مکتب حقه شیعه شده است. در این پایان‌نامه، هدف بررسی چهار فرقه شیخیه، بهائیت، بابیت و بهائیت است که البته به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته است. ضرورت پژوهش از آن جهت است که وهن این چهار فرقه مبرهن گردد و ردیّه‌های قرآنی و روایی بر این فِرَق، مُثبِت نحله ناجیه شیعه باشد. رهاورد این پژوهش از جهت تکفیر و کشتار و قتل و اعراض از مسیر حق که در بین پیروان مکتب مخالف این چهار فِرَق هستند اهمیت خاصی دارد.

موضوع این تحقیق تبیین فلسفی حکم ارتداد از دیدگاه قرآن و احادیث و تناسب و سازگاری آن با آزادی انسان است. در بخش اول ضمن تعریف ارتداد و بررسی پیشینۀ تاریخی و دیدگاه قرآن کریم و احادیث، نظر دانشمندان فریقین بیان می‌شود. در بخش دوم که دارای اهمیت بسیار می‌باشد ضمن تحقیق و بررسی در حالات نفس، به اثبات می‌رسد که با ارتداد، نفس انسان در مسیر حرکت جوهری از سیر صعودی و رسیدن به کمال بازمانده و سیر نزولی پیدا می‌کند و همین موضوع نیز وی را به ورطۀ هلاکت و جدا شدن از رحمت الهی می‌کشاند.دراین بخش از اصول گوناگون حکمت متعالیه برای تبیین این تحولات استفاده شده است و هماهنگی نتایج در همۀ اصول نشانگر سازگاری اصول حکمت متعالیه است. در بخش سوم که به بررسی تناسب یا تغایر حکم ارتداد با آزادی (‌در فرهنگ غرب و فرهنگ اسلامی) می‌پردازد، مشخص خواهد شد حکم ارتداد تنها در صورتی با آزادی بیان منافات خواهد داشت که برای آزادی بیان هیچ محدودیتی قائل نشویم و آن را مطلق درنظر بگیریم، ادعایی که حتی افراطی‌‌ترین لیبرالیست‌های کلاسیک نیز به آن قائل نیستند.

شناخت درست و دقیق پایه‌های فکری تفسیرنویسان و بیان شایستگی‌های مفسر قرآن در عرصه پر مخاطره تفسیر کلام آسمانی و قرآن پژوهی، تحلیل تفاسیر موجود و بازکاوی مباحث و مبانی مطرح شده در آن را می‌طلبد؛ به‌همین‌منظور در این نوشتار، بخشی از مباحث علوم قرآنی در «من وحی القرآن» را مورد بررسی قرار داده و مشخص شده است که بسیاری از مباحث مصطلح علوم قرآنی در جهت‌گیری و برداشت‌های تفسیری مفسران قرآنی نقش‌آفرین هستند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تاثیر دانش‌های قرآنی نظیر وحی و نزول، سبب نزول، نسخ و اعجاز و تحدی در تفسیر من وحی القرآن پرداخته است. حاصل این بررسی‌ها نشان می‌دهد که صاحب تفسیر من وحی القرآن مانند دیگر اندیشمندان و مفسران برجسته مسلمان بر این باور است که افزون بر محتوای قرآن، متن آن نیز از سوی خداوند متعال نازل شده و پیامبرخدا یا فرشته‌ی وحی هیچ‌گونه دخل و تصرفی در متن قرآن نداشتند. ایشان برای این مدعا دلایلی را نیز ذکر کرده‌ است؛ همچنین علامه فضل‌الله برخلاف بسیاری از مفسران بر این باور است که قرآن فقط دارای نزول تدریجی است و نزول دفعی آن، از آیات و روایات قابل برداشت نیست. وی معتقد است که همه آیات قرآن دارای سبب نزول عام و برخی هم دارای سبب نزول خاص هستند. ایشان در تفسیر آیات به بررسی روایات سبب نزول پرداخته و سپس به برخی از آن ها اشاره کرده است. صاحب تفسیر من وحی القرآن ضمن پذیرش اصل نسخ در قرآن، حکمت آن را براساس مصالح و اقتضائات زمانی و مکانی برمی‌شمارد و از میان اقسام نسخ، نسخ حکم و نه تلاوت را می‌پذیرد؛ همچنین علامه فضل‌الله در بحث اعجاز، اعجاز بیانی را راز هماوردی قر‌آن و اعجاز آن می‌داند.

تحقیق ما راجب أغراض تشبیه در قرآن بین دو تفسیر الکشّاف و المیزان، بررسی مقارنه ای أغراض تشبیه نزد علامه طباطبائی و زمخشری می باشد. و تاکنون تحقیقی در این باره نگارش نشده است. و أهمیت این تحقیق در آشکار ساختن أهمیت أغراض تشبیه در قرآن کریم، و نیز آشکار ساختن میزان تأثیر إختلاف روش تفسیری دو مُفسّر و نیز إختلاف زمانی آنها در بیان أغراض، نهفته است؛ چرا که صرف آشنایی ما به أجزاء چهارگانه تشبیه جدا از آشنایی به غرضی که گوینده بخاطر آن در سخن خود از تشبیه استفاده کرده است، و اینکه استفاده او از تشبیه به جهت رساندن چه معنایی به مخاطب بوده است، و نیز توانایی تشبیه در برجسته نمودن و روشن ساختن آن معنا نزد مخاطب تا چه حد و میزانی است، کفایت نمی کند. مسئله اصلی تحقیق عبارتست از: إشتراکات و إختلافات دو تفسیر المیزان و الکشّاف در بررسی أغراض تشبیه در قرآن. روش تحقیق تحلیلی و توصیفی است. نوع منابع تحقیق عبارتست از: دینی - تفسیری - حدیثی - أدبی (لغوی و بلاغی) - و تراجم است. و نوآوری در این تحقیق در مقارنه بین أغراض تشبیه نزد دو مُفسّر، سپس حکم کردن بر اساس آن به إشتراک یا إختلاف آن دو در روشن نمودن أغراض تشبیه، و نیز در بدست آوردن غرض از عبارتشان در صورت عدم إشاره به آن، نهفته است. مهمترین نتایج تحقیق عبارتست از: بیشتر آیاتی که دو مُفسّر در بیان أغراض تشبیه آنها با هم إختلاف و إشتراک دارند، موضوع آنها بیان حقیقت شیء و حال آن می باشد، سپس آیاتی که موضوع آنها بیان موقف یا تکرار آن، سپس آیاتی که موضوع آنها بیان هیئت شیء، سپس آیاتی که موضوع آنها إستدلال یا إقامه برهان است می باشد - بیشتر آیات متضمّن تشبیهی که فقط علامه أغراض آنها را ذکر کرده است، و نیز آیاتی که فقط زمخشری أغراض آنها را ذکر کرده است، موضوع آنها بیان حقیقت شیء و حال آن می باشد، سپس آیاتی که موضوع آنها بیان هیئت شیء، سپس آیاتی که موضوع آنها بیان موقف یا تکرار آن است می باشد – أغراض تشبیه نزد دو مُفسّر با شأن نزول آیات موافقت دارد – أغراض تشبیه نزد علامه در بسیاری موارد از عمق اندیشه و دقت علمی برخوردار است.

نوشتار حاضر بر آن است تا با بررسی روش مواجهه پیامبران با گروه‌های مخالف و شیوه برخورد مخالفان با ایشان به تبیین جایگاه آزادی بیان در سیره انبیاء بپردازد و نشان دهد جوامع دارای آزادی بیان به انبیاء نزدیک‌ترند تا جوامعی که در قبضه استبداد گرفتار آمدند و هیچ چیز برای بشر از انتخاب آزادانه راه انبیاء و عبودیّت مسبوق به حریّت بهتر نیست. ارائه الگویی قرآنی در تعامل با جریان‌های مخالف و کشف رهنمودهای قرآنی در زمینه آزادی بیان، مبانی، دلایل، موانع و حدود آزادی بیان هدف این پژوهش است. نویسنده برای رسیدن به این هدف، ابتدا شیوه تعامل انبیاء- چه آن‌ها که صاحب حکومت بودند و چه آن‌ها که در رعیّت قرار داشتند- با طیف‌های گوناگون مخالف و بالعکس را بیان نموده و سپس به تبیین آزادی بیان و مباحث مرتبط بدان پرداخته است و در این مسیر بدان‌جا می‌رسد که آزادی بیان و گفت‌وشنود کلام و نظریات مخالفان و دگراندیشان حتی در سطح نقد موضوعات مرتبط با خداوند و پیامبران هیچ حدّ و مرزی جز ناسزاگویی ندارد.