جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تکدّی به معنی گدایی کردن، امروزه به عنوان یک منبع پردرآمد، مورد توجّه جامعه قرار گرفته است. شناخت احکام تکلیفی شرعی تکدّی در فقه اسلامی و گونه‌های نامشروع آن، سؤال بسیاری از کسانی است که دارای احساسات دینی هستند. شیوه‌های بکارگیری در متون ادبی و رفتار اجتماعی آن، قابل توجه و تأمل است. نگارنگان در نوشتار حاضر با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، برآنند که این مسأله را در فقه و شریعت با رویکرد عرفانی تحلیل و توجیه نمایند. یافته‌ها حاکی از این است که چنان که این موضوع با نظرگاه شریعت و عرفان بررسی شود، رویکردهای مثبت و منفی آن، بیشتر نمایان می‌سازد و گاه در متون عرفانی، بسیار زیبا و مثبت جلوه‌گر شده و گاهی نوعی آداب معمول این گروه اجتماعی قرارگرفته است. اما در باب احکام تکلیفی، گدایی شامل چهار حکم مباح، مکروه، حرام و واجب است و گونه‌های نامشروع آن مانند: گدایی به وسیلة به کارگیری الفاظ «خداپسندانه»، قرائت قرآن به قصدگدایی، متکدّی در ایّام مقدس، در میان عبادت کنندگان، تکدّی به قصد ثروت‌اندوزی و متکدّیان که توانایی کار دارند، با استناد به آیات قرآن، روایات اسلامی را برّرسی نموده است.

یکی از مسائل بحث برانگیز در قرآن کریم که محل مناقشه برخی از عرفا قرار گرفته است تقدم در خلقت مرد بر زن و عاملیت واسطه بودن مرد در خلقت زن می­باشد. در واقع این گروه از عرفا با مطرح نمودن اولویت در خلقت مرد، از زن با عنوان جنس دوم و طفیل وجود مرد نام برده و اساس خلقت زن را امری بی ارزش و صرفا جهت کامجویی، ازدیاد نسل و... معرفی نموده­اند. در حالی که در بینش اسلامی و با تکیه بر تعالیم وحیانی اگر چه زن و مرد دو جنس متفاوت محسوب می­شوند اما هر دو دارای وحدت نوعی و ماهیت انسانی یکسان و منقسم از یک گوهر وجودی می‌باشند. و ملاک و معیار ارزش گذاری بین زن و مرد را در تقوا و پارسایی قرار می­دهد. هدف از نگارش این مقاله نگاهی تحلیلی-تطبیقی نسبت به جایگاه زن در هستی شناسی از منظر عرفا می­باشد تا با تکیه بر آیات قرآن کریم به رفع تبعیض بین مرد و زن و متعاقباً به اثبات جایگاه وجودی زن به عنوان نوع انسانی منجر شود.

وفای فراهانی از جمله شاعران سده دوازدهم است که آثار متعددی از خود به جا گذاشته است. یکی از آثار ناشناخته او دیوان اوست که مشتمل بر مضامین گوناگون حکمی، عرفانی، تعلیمی و اخلاقی است. بررسی دیوان این شاعر نشان می­دهد که این شاعر توجه ویژه­ای به شاعران سنتی ادب فارسی داشته است و از بین شاعران گذشته بیشترین اثرپذیری را از سعدی داشته است. آشنایی او با مضامین و اشارات عرفانی همانند آشنایی سعدی است که با مضامین، درون­مایه­ها و تعالیم عرفانی انس و الفت داشته است؛ هرچند نمی­توان سعدی را یک شاعر عارف به حساب آورد. عشق به عنوان پررنگ­ترین مضمون عرفانی در دیوان وفای فراهانی با جلوه­های عاشقانه و معشوقانه بروز و نمود داشته است. این پژوهش بر آن است تا به اثرپذیری­ها، نمونه­ها و گونه­های مختلف این اشارات در دیوان وفای فراهانی، شاعر ناشناخته دوره بازگشت اشاره کند.

ابونصر فارابی (295-339 ه.ق.) فیلسوفی است که در سرزمین ایران پس از اسلام پدیدار گشته و از آشناترین فلاسفه نسبت به دانش روز است که در محدوده زمان خود گام­های بسیار مهمی در تأسیس فلسفه اسلامی برداشته است. فارابی همچون ابن سینا در کنار فلسفه و دیگر علوم به عرفان نیز گرایش داشته است و در عرفان عملی وی زهد، عدم دلبستگی و زندگی توأم با انزوا دیده می­شود و بر اساس آن در عرفان نظری نیز دارای نظرات و آثاری است. آنچه در پژوهش حاضر محل نظر می­باشد، این است که آیا فارابی علاوه بر صاحب فن بودن در حوزه‌های علمی بر شمرده شده، عارف نیز به حساب می­آید؟ آیا دلایلی برای انتخاب وی در سلک عرفان نظری و نسبت وی با عرفان عملی وجود دارد؟ از این رو این بررسی به روش توصیفی- تحلیلی متوجه اثری است با عنوان فصوص الحکم که از آن فارابی می­باشد و دیگر آثاری که از وی به جا مانده تا تصویر عرفان و تصوف نظری و عملی وی را ترسیم سازد.

دیوان شمس تبریزی، اثر معروف مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی، عارف بزرگ مسلمان قرن هفتم هجری، مانند اثر ارزشمند دیگر وی، مثنوی معنوی و همچنین همۀ آثار عرفانیِ اسلامیِ فارسی، آینۀ بازتاب باورهای خاصّ عارفان بزرگ مسلمان است. یکی از این باورها، «شعورمند‌ دانستن کائنات» است که الهام‌بخش اصلی ایشان در این خصوص، آیات قرآن کریم و روایات اسلامی است. عارفان بزرگی چون مولوی، با تأثیرپذیری از این گنجینه‌های ارزشمند دینی، به‌ویژه آیاتی که به تسبیح موجودات یا مورد خطاب قرارگرفتن آن‌ها از سوی خالق خویش اشاره دارند، همۀ عالم وجود را حیّ و ناطق و دارای شعور می‌دانند. علاوه‌‌ بر ‌این، رسیدن به این باور، آن‌گونه که خود اذعان نموده‌اند، از طریق کشف و شهود نیز بر ایشان محقّق شده‌است. در این مقاله که از روش سندکاوی در جمع‌آوری اطّلاعات، استفاده گردیده، سعی شده‌‌‌است تا نمونه‌های برجستۀ بازتاب شعورمندی کائنات، از دیوان شمس تبریزی، استخراج و تحلیل و توصیف گردد. از مهم‌ترین نتایج مقالۀ حاضر، آن است که مولوی در انعکاس این باور عرفانی اسلامی در دیوان شمس تبریزی، هم از نظر میزان، هم صراحت بیان، گوی برتری را از دیگران ربوده است

حیا از صفات بسیار مهم و برجسته در فرهنگ و اخلاق دینی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر­اهمیت در مباحث عرفانی است که اطلاق آن هم بر حق - تعالی - و هم بر انسان جایز می‌باشد. به جهت جایگاه والایی که این صفت در تعالی روحی و معرفت الهی دارد، بسیار مورد توجة عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی حیا و شرم در قرآن و سنّت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانۀ حیا از منظر مولوی با تکیه بر غزلیاتش پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تأکیدی که عارفان پیشین بر رعایت حیا درهمۀ مراحل سلوک دارند و برخی آن را ازاحوال مقربان می‌دانند؛ اما مفهوم و دریافت مولوی از این موضوع کاملا با دیگران متفاوت است. وی حیا را در ساحت عشق که از نظر او و سایر عارفان نهایت قرب الهی است؛ گاه لازم نمی­شمارد.

نوع (genre) در اساس اشاره به سنخ (type)های ادبی دارد. درواقع مجموعه­ای از قواعد انتزاعی است که نویسندگان در خلق آثارشان خود را ملزم به رعایت آن می­دانند. از همین رو دسته­ای از متون ادبی که دارای شباهت­های ساختاری، محتوایی، بلاغی و... هستند نیز نوع ادبی نامیده می‌شوند. بخش عمده­ای از عوامل موثّر در ایجاد نوع ادبی، مربوط به حوزه­های معنایی است. در این زمینه، واژگان در قالب اسم­ها و صفات به­صورت ساده، مشتق یا مرکّب نقش اساسی­ای در خلق نوع ادبی و تمایز ان­ها با یکدیگر دارند. یکی از انواع مهم در حوزه ادبیّات ایران، نوع عرفانی است. حدیقةالحقیقه سنایی از جملة آثاری است که در زیرمجموعه این نوع قرار می­گیرد. ما در این مقاله در پی آن هستیم که ضمن بررسی 50 واژه در این کتاب، نشان دهیم که حوزه­های معنایی (اسم و صفت) چگونه در ایجاد نوع عرفانی موثّرند. نتایج به­دست آمده نشان می‌دهد حوزه­های معنایی غالب این دسته از واژگان با توجه به مطالعات درزمانی و هم­زمانی و هم­چنین تغییراتی که در دو سطح واژگانی و مفهومی آن­ها پیدا می­شود، با بسامد بالا در خدمت نوع عرفانی قرار گرفته­اند؛ چنانکه از این میان، سهم اسم­های مکان، زمان و برخی واژگان دیگر که ما از آن­ها تحت عنوان واژگان خاص نام برده­ایم، بیشتر است. این پژوهش کاملا نوآورانه است و با نگاهی جدید از حیث کمّی و کیفی به توصیف دقیق متن می­پردازد.

مفهوم یقین از جمله مفاهیمی است که در حوزه‌های متعددی مانند فلسفه و عرفان موضوع بحث قرار می‌گیرد. در عرفان اسلامی نیز عارفان مسلمان به مفهوم یقین با توجه به استعمال آن در آیات قرآن کریم و روایات توجه کرده‌اند. هدف نویسنده در مقاله حاضر بررسی مفهوم یقین در آثار ابن عربی است. نویسنده با مراجعه به آثار ابن عربی تلاش می‌کند تا ضمن بیان چیستی مفهوم یقین از دیدگاه ابن عربی به آثار و مراتب آن نیز اشاره نماید. نتیجه‌ای که محقق با تکیه بر تحلیل دیدگاه ابن عربی در مورد مفهوم یقین بدان رسیده است توجه به تمایزی است که وی در مورد یقین روانشناختی و یقین منطقی ایجاد می‌نماید. همچنین در مورد مراتب یقین در کنار اقسام سه گانة آن وی قسم جدیدی بنام «حقیقة الیقین» را نیز معرفی می‌نماید. البته مقصود ابن عربی از یقین نه مطلق یقین، بلکه یقین خاصی است که ارزش دینی و عرفانی داشته و تنها از طریق عبادت به دست می‌آید. نوآوری دیگری که می‌توان در دیدگاه این عربی شناسایی نمود مسالة اعتقاد وی به «یقین بلا محل» است که مصداقی از آن را با استناد به یکی از آیات قرآن و بر طبق برداشت خاص خود نشان داده است. اما به نظر می‌رسد مسألة یقین بلا محل با دیدگاه کلی ابن عربی در مورد عرض، مبنی بر نیازمند دانستن آن به موضوع و محل، در تعارض آشکار است. ضمن آن که به تصریح خود ابن عربی، یقین به عنوان امری مستقل و قائم به خود در خارج موجود نمی‌شود، بلکه متکی به انسان موقن است، همانند قیام علم به عالِم. اما اگر یک عملی را محل یقین بدانیم، باید گفت چنین فرضی خارج از طور عقل متعارف است.

کشف الحقایق مهم ترین تالیف نسفی، عارف قرن هفتم هجری، است که به نثری روان و فصیح نوشته شده و یکی از آثار مهم عرفانی و ادبی این قرن به شمار می رود. این کتاب در اصل مشتمل بر یک مقدمه و ده رساله و یک خاتمه بوده، ولی نسخ موجود فقط مشتمل بر یک مقدمه و هفت رساله است و کتاب حاضر نیز محتوی همان است. در این رساله ها مباحث زیر به تفضیل مورد بررسی قرار گرفته است: علت پیدایش مذاهب مختلف در امت محمد (ص) و تعیین مذهب مستقیم و بیان «وجود»و«انسان»و«سلوک»و«توحید»و «معاد»و«دنیاوآخرت»و«هفت آسمان و هفت زمین»و«کتاب الله و کلام الله»ومتعلقات و متفرعات این مباحث. مؤلف درمقدمه‌ م‍ی‌گ‍وی‍د: ج‍م‍ع‍ی‌ از دوس‍ت‍ان‌ ی‍ک‍دل‌ و دروی‍ش‍ان‌ ازی‍ن‌ ض‍ع‍ی‍ف‌ ال‍ت‍م‍اس‌ ک‍ردن‍د ک‍ه‌ رس‍ال‍ه‌‌ای ب‍ن‍وی‍س‍ی‌ ... ت‍ا س‍ال‍ک‍ان‌ و م‍خ‍ل‍ص‍ان‌ را گ‍ش‍ای‍ش‌ و دس‍ت‍وری‌ ب‍اش‍د و ت‍را ذخ‍ی‍ره‌ و ی‍ادگ‍اری‌ ب‍ود... و در خ‍واس‍ت‌ دی‍گ‍ر آن ک‍ه‌ ه‍ر رس‍ال‍ه‌ ک‍ه‌ ج‍م‍ع‌ ک‍ردی م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ اول‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ ش‍ری‍ع‍ت‌ و دوم‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ ح‍ک‍م‍ت‌ س‍وم‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ وح‍دت‌ ب‍ی‍ان‌ ک‍رده‌ ش‍ود و‌ اص‍ول‌ و ف‍روع‌ ای‍ن‌ ه‍ر س‍ه‌ م‍ذه‍ب‌ گفته شود، ه‍ر ک‍ه‌ ب‍ه‌ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ و ت‍ف‍ص‍ی‍ل‌ ن‍دان‍د ه‍ی‍چ‌ چ‍ی‍ز را ن‍دان‍د و ه‍ر ک‍ه‌ اص‍ول‌ و ف‍روع‌ ای‍ن‌ س‍ه‌ م‍ذه‍ب‌ را ب‍ه‌ت‍ف‍ص‍ی‍ل‌ دان‍س‍ت‌ ج‍م‍ل‍ه‌ چ‍ی‍ره‍ا را دانسته است‌ و در خ‍واس‍ت‌ دی‍گ‍ر آن‍س‍ت‌ ک‍ه‌ س‍خ‍ن‌ ه‍ر طای‍ف‍ه‌ ک‍ه‌ گ‍ف‍ت‍ه‌ ش‍ود م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ ب‍ی‌ ت‍ع‍ص‍ب‌ و ب‍ی‌ ت‍ق‍ی‍ه‌ و زی‍اده‌ ون‍ق‍ص‍ان‌ ب‍اش‍د و دی‍گ‍ر م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ س‍خ‍ن‌ م‍ف‍ه‍وم‌ و روش‍ن‌ ب‍اش‍د.... من در ق‍ب‍ال‌ ای‍ن‌ در خ‍واس‍ت‍‌ه‍ا ای‍ن‌ ک‍ت‍اب‌ را ک‍ه‌ شامل‌ ده‌ رس‍ال‍ه‌ اس‍ت‌ نوشتم ، س‍پ‍س‌ م‍ی‌گ‍وی‍د ک‍ه‌ ای‍ن‌ س‍وال‌ه‍ا و درخ‍واس‍ت‍‌ه‍ا در س‍ال‌ ۶۷۱ق‌. ب‍ه‌ای‍ن‍ج‍ان‍ب‌ رس‍ی‍د و درآن وق‍ت‌ م‍ن‌ در ب‍خ‍ارا ب‍ودم‌ ک‍ه‌ ح‍م‍ل‍ه‌ ک‍ف‍ار ش‍ه‍ر را وی‍ران‌ ک‍رده‌ ب‍ود پ‍س‌ از آن‍ج‍ا ب‍ه‌دی‍گ‍ر ش‍ه‍ره‍ای‌ خ‍راس‍ان‌ رف‍ت‍م‌ ت‍ا آن‍ک‍ه‌ در ۶۸۰ ق. در ابرقوه ای‍ن‌ ک‍ت‍اب‌ به‌پایان رسید. این کتاب دریک مقدمه و فاتحة الکتاب دربیان مذاهب امت پیامبر که چنداست و ده رساله : ۱. دربیان وجود در چهل و سه فصل، ۲. دربیان انسان در سی فصل، ۳. در سلوک در بیست و دو فصل، ۴. در توحید در شانزده فصل، ۵. در معاد در سی و هشت فصل، ۶. در دنیا و آخرت و شب قدر و مرگ وزندگی در نه فصل، ۷. هفت آسمان و زمین کدام است در پانزده فصل، ۸. کناب الله دربیان قرآن وفرقان، ۹. حقیقت اسلام و ایمان و احسان، عبادات برای چیست ، ۱۰ ادیان وشرایع چنداست و نسخ شریعت چیست و چرا؟ خاتمه درختم نبوت و ختم ولایت چیست.

گوهر مراد شامل امّهات مسائل کلام و حکمت و اخلاق و عرفان و اصول خمسه است، دارای یک مقدّمه و سه مقاله و یک خاتمه است که مقدّمه آن در مورد مرتبهٔ وجود انسان و روشن نمودن راه خدا و فایده علم حکمت و کلام است و سه مقالهٔ آن در خودشناسی و خداشناسی و شناخت فرمان خدا و ابلاغ کنندگان و مجریان راستین آن یعنی انبیاء و امامان-علیهم السلام-و نتیجه عمل به آن یعنی معاد است و خاتمهٔ آن نیز پیرامون تهذیب اخلاق و سلوک مقامات العارفین است. تبویب گوهر مراد، تبویبی خاص است و در دیگر کتب کلامی دیده نمی‌شود. این کتاب علاوه بر مباحث کلامی به مباحث مسائل اخلاقی و عرفانی نیز می‌پردازد. مباحث فلسفی به کتاب راه یافته است؛ از این جهت گوهر مراد را کتابی کلامی-فلسفی می‌توان دانست. اندیشه‌های عرفانی مؤلف کتاب بر مباحث کتاب دیده می‌شود.