جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر مهدی سپهری اصل «توحید» را دغدغه محوری و هسته سخت نظریات مرحوم علامه طباطبایی (ره) می‌داند. از نگاه ایشان همه چیز به توحید برمی‌گردد. تمام احکام اجتماعی و فردی در نسبت با نگاه توحیدی است و آنها را می‌توان از این منظر نقد کرد. پاسخ پرسش‌های مهمی همچون: قوام اجتماع به چیست؟ فلسفه احکام الهی چیست؟ و … همگی در ارتباط تنگاتنگ با فهم و دریافت ما از اصل توحید دارد.

این کتاب اولين مرجع كلام ماتريديه محسوب می شود. کتاب مذکور به صورت مساله مساله تنظیم شده است که ابتدا مولف در بیان مسائل از برهان عقلی بهره برده است، سپس به بيان روايات منقول توسط صحابه و تابعين در اثبات مراد خويش مى‌پردازد. اين اثر از دقت و اتقان فراوانى برخوردار است، هر چند مغلق و پيچيده نيز مى‌باشد. اين اثر انديشه ماتريديه را تبلور مى‌بخشد. اين اثر اينك به عنوان كتاب مرجع در شناخت مبانى اعتقادى ماتريدى است. در اين كتاب آراى فرقه‌هاى اسلامى به ويژه معتزله و نظريات فرقه‌هاى غيراسلامى آمده است. در ميان اين فرقه، كتاب توحيد اولين كتاب كلامى است كه در ابتداى آن بحث معرفت شناسى آمده است.

کتاب الخلل الوهابی فی فهم التوحید القرآنی توسط شیخ عبدالله دشتی به رشته تحریر در آمده است. انچه از مسلمات اعتقادی و جزو اطلاعات اولیه هر مسلمان می باشد اینست که شخص با اقرار به شهادتین مسلمان وبه تبع آن جان و مال و عرض محفوظ می شود. در ادبیات اعتقادی فرقه وهابیت هیچ کس مسلمان نیست مگر کسانی که وهابی بر او اطلاق شود یعنی از عقاید این فرقه تبعیت نماید و کشورهایی که سابقه اسلامشان بر هیچ کس پوشیده نیست همچون مصر ، عراق و...جزو بلاد کفر شمرده می شوند. شیخ عبدالله دشتی در این کتاب در صدد بیان یکی از دستاویزهای این فرقه در تهمت وافترا زدن به سایر مسلمین است وی همانطور که در مقدمه کتاب خود ذکر کرده است برداشت غلط از آیات قرآن کریم علت بسیاری از این کج فهمی ها می باشد که مطالب کتاب خود را در سه فصل به شرح ذیل تنظیم نموده است: فصل اول : معرفی کلی دیدگاه وهابیت: در این فصل نویسنده به نمونه هایی از نظریه وهابیت در مورد برخی از مسائل همچون توحید و شرک ونیز مسئله اتخاذ وسائط وتوسل را بیان مینماید. فصل دوم : در مورد توحید ربوبی بحث نموده است: در این فصل با اشاره به آیاتی چون آیه 57 سوره نحل و119سوره اعراف بحث توحید و اختلاف وهابیت را بهوضوح بیان نموده است. فصل سوم : توحید در عبادت را مورد بحث قرار داده: این فصل در سه باب با موضوعات : بررسی لغوی واصطلاحی عبادت – تبین عبادت هایی که تهمت شرک بدانها خورده مانند دعا کردن - طرح این پرسش که آیا شفاعت وتوسل عبادت غیر خداوند را ترسیم مینمایند؟ در بخش پایانی کتاب دو نکته قابل تامل را بررسی نموده است که اولی به موضوع دعا وعبادت پرداخته و دومی به این نکته اشاره نموده است که آیا دعا به شرک بر میگردد یا خیر. نویسنده با این نوشتار خود توانسته بسیاری از ابهامات و کج فهمی های وهابیت را که به زعم ایشان مستند به آیات قرآنی هست را پاسخگو باشد.

کتاب التمهید فی شرح معالم العدل و التوحید، تألیف المؤیدبالله یحیی بن حمزه علوی، امام زیدیان در قرن هشتم، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر به مباحث مختلف کلامی پرداخته و ردیه‎هایی بر معتزله، اشاعره و شیعه اثنا‎عشریه دارد. اختلافات عقیدتی او با شیعیان دوازده‎امامی در این کتاب، در دلیل عقلی اثنا‎عشریه بر وجوب اطاعت از امام و وجوب عصمتش و احاطه وی بر تمامی علوم است. این اثر به تحقیق هشام حنفی سید رسیده است. کتاب دارای دو بخش است. بخش اول دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در پنج باب (بخش) است. نویسنده در بخش دوم، محتوای مطالب را از باب ششم تا دهم، ادامه می‎دهد. یحیی بن حمزه، در آغاز کتاب، پنج وجه بر برتری علم کلام بر سایر علوم می‎آورد: اول: اینکه غرض از این علم، شناخت خداست و بدون شک او اشرف معلومات است؛ دوم: قوت و وثاقت ادله این علم؛ سوم: شدت احتیاج به آن؛ چون سعادت، اهم مطالب و اجل مقاصد ا نسان است؛ چهارم: احتیاج سایر علوم به این علم؛ پنجم: خساست ضد این علم و اینکه شرف الشیء یسفتاد من خساسة ضده. این کتاب از اهم مؤلفات امام یحیی بن حمزه علوی است. وی خلاصه‎ای از اندیشه‎ها و آرای فکری و کلامی‎اش را در آن ارائه کرده است. یحیی بن حمزه از ائمه زیدیه در قرن هشتم هجری و مرجع آرای کلامی آنان است. این اثر تمام مسائل کلامی و عقیدتی اسلامی را علاوه بر پاسخ به شبهاتی که ملحدان و مشککان در عقاید اسلامی وارد می‎کنند، داراست. دیدگاه‎های یحیی بن حمزه در این کتاب، حول تجزیه و تحلیل تمام نظرات در مسائل اعتقادی با روایت کلیه شواهد و سپس نقد و سنجش میان آنها به‎صورت روشمند، دور می‎زند. نخستین چیزی که توجه خواننده را در روش امام یحیی بن حمزه به خودش جلب کرده و تحسینش را برمی‎انگیزد، تقسیم و دسته‎بندی نیکوی او از مطالب به‎صورتی دقیق و مفصل است. این کتاب در ده باب نوشته شده؛ نویسنده در باب اول، از وجوب نظر (نگاه دقیق) سخن گفته و در باب دوم، درباره ادله اثبات صانع صحبت کرده است. وی باب سوم را به دو بخش تقسیم کرده: در بخش اولش، به پاسخ بیگانگان از اسلام (خارجین از اسلام) مانند فلاسفه و صائبه و طبائعیه و بت‎پرستان و دوگانه‎پرستان (ثنویان) و مجوس و باطنیه و مسیحیان پرداخته و در بخش دوم، بر مخالفین از اهل قبله (مخالفانِ مسلمان) مانند نظام و کعبی و صیمری پاسخ گفته و پس از آن به بحث از خلق افعال عباد، پرداخته است. او در این قسمت، عدل را اثبات کرده و ادله و شواهدی را بر این ارائه می‎کند که بندگان خودشان افعالشان را ایجاد می‎کنند و خودشان مؤثر در آن هستند. یحیی، در باب چهارم، از صفات الهی مانند قدرت و علم و حیات و سمع و بصر و ادراک و ارداه و کلام صبحت می‎کند و در باب پنجم، از صفات سلبیه‎ ذات الهی؛ او در این قسمت، جسم و عرض بودن و متعلقات این دو را از خدا نفی می‎کند. همچنین جوهر بودن، متحیّز بودن، در جهت بودن (قابل اشاره بودن)، الم (ناراحتی)، لذت و دیده ‎شدن با چشم را از خدا نفی می‎نماید و پس از آن از اسامی الله و کیفیت اجرای این اسامی بر او صحبت می‎کند. با پایان یافتن مباحث فصل پنجم، جلد اول کتاب نیز به پایان می‎رسد. یحیی بن حمزه در بخش دوم، مباحث کتاب را از باب ششم شروع می‎کند؛ وی در ا ین باب، افعال الهی و حسن و قبح عقلی را مطرح می‎نماید. او در باب هفتم، از نبوات و وجوب بعثت پیامبر و عصمت او سخن می‎گوید و سپس از پیامبری محمد مصطفی(ص). وی شبهات منکرین پیامبری آن حضرت(ص) را رد می‎نماید و پس از آن به سراغ مطرح کردن بحث معاد در باب هشتم می‎رود. معاد اخروی و چگونگی نابودی اجسام و صحت اعاده آن و رد شبهات منکرین معاد، از مباحث باب هشتم است. او در ادامه این باب، از اثبات عذاب قبر و امور سمعی متعلق به آخرت مانند میزان و صراط و نشر صحف نیز صحبت می‎کند. نهمین باب، به بحث از وعد و وعید و استحقاق ثواب و عقاب و صفت این دو و خلود و شفاعت اختصاص دارد. پایان‎بخش مطالب باب نهم، سخن از اسماء و احکام و حقیقت کفر و ایمان است. نویسنده در میان طرح این مباحث، از تکفیر هریک از مجبره و مشبهه توسط معتزله می‎‎گوید. در این بخش، همچنین بیان می‎گردد که مرتکب گناه کبیره از اهل نماز، مؤمن نیست (چنان‎که مرجئه بدان معتقدند). همچنین کافر (چنان‎که خوارج می‎گویند) و منافق (به اعتقاد حسن بصری) هم نیست، بلکه صرفا می‎توان وی را فاسق نامید و گفت او دارای منزلتی بین المنزلتین است. دهمین باب کتاب که آخرین باب آن نیز هست، درباره امامت است. یحیی بن زید در این بخش به برخی از معتقدات شیعیان اثنا‎عشری در باب امامت مبنی بر وجوب عقلی امامت، عصمت امام و احاطه‎اش به تمامی علوم و همچنین بر اعتقاد معتزله مبنی بر قول به اختیار در امامت، ایراد گرفته و سعی در ابطال آن دارد. وی سپس از احکام متعلق به دارالکفر و دارالفسق و دارالاسلام سخن گفته و کیفیت معامله با کفار را بیان می‎دارد؛ او آنان را در به دو بخش دسته‎بندی می‎کند: بندگان اوثان و اصنام (بت‎ها) و نیران (آتش‎پرستان) و یهود و نصاری که به شریعت اسلام نزدیکند و پیامبران و کتاب‎هایی بر آنان نازل شده است. یحیی، در پایان، از حکم اقامت در دارالکفر و زمان وجوب انتقال از آن صحبت می‎کند.

این نوشتار حاوی مباحثی است در باب توحید که با استناد به آیات قرآن و سنت فراهم آمده، این عناوین را شامل می‌شود: "چرا باید آیین مذهبی را اختیار کنیم؟"، "علل گرایش به مادی‌گری"، "مشخصات مذهب راستین"، "راه‌های خداشناسی (طبیعت و نظم، علوم حسی طبیعی، راه عقل و فلسفه، معمای حیات، برهان صدیقین،)"، "توحید در نگاه علی (ع)"، "چگونه درباره خدا بیندیشیم؟"، "شناخت خدا به صفات و اسما"، "توحید و شرک"، "توحید در عبادت (یکتا پرستی)". "توحید در عبادت و توسل"، "توحید و شرکت و ریا" و "توحید افعالی".

کتاب « کلام و عقاید یکی از کتاب هایی است که درباره توحید و عدل در منابع وحیانی به خوبی بحث کرده و رویکرد کلامی ۔ عقلی نیز به این مساله داشته است . این کتاب که برای دانشجویان رشته الهیات تدوین شده ، در پی آن است که به تبیین عقلانی آموزه های اعتقادی توحید و عدل براساس آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت(ع) بپردازد و هدف اصلی آن ، نشان دادن این است که معارف کتاب و سنت ، عقلی ترین و وجدانی ترین دیدگاه ها در مباحث توحید و عدل است . به اعتقاد نگارنده ، معارف دین ، معارف عقلانی است و عقل ، درستی بسیاری از این معارف را قبل از بیان دین یا پس از آن درک می کند . عقل فقط آن بخش از معارف دینی را درک نمی کند که تحت غیب قرار می گیرند و امور تعبدی نامیده می شوند . البته همین آموزه ها هم از جهتی عقلی هستند ؛ زیرا وقتی آدمی با عقل ، خدا و پیامبر او را اثبات کرد ، عقل حکم می کند که سخنان تعبدی خدا و پیامبر درست است و باید آنها را واقعی دانست و به آنها معتقد شد . کتاب دارای شانزده درس است . کلیات علم کلام و راه های خداشناسی درسهای اول تا پنجم این کتاب هستند . درس ششم این اثر اسماء و صفات نام دارد . همچنین عنوان درس هفتم چگونگی کاربرد و کارکردهای اسماء و صفات الهی است . توحید ، مراتب توحید ، دیگر صفات الهی ، عدل الهی عناوین درس های هشتم تا یازدهم این کتاب است . حسن و قبح عقلی ، نظریه جبر ، تفويض وامر بين الأمرين ، قضا و قدر وبداء ، شرور وعدل الهی و سعادت و شقاوت عناوین پنج درس آخر این کتاب هستند . این کتاب به همت سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها ( سمت ) و دانشگاه قرآن و حدیث در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۴ روانه بازار کتاب شده است .

بهج‌الصباغة في شرح نهج‌البلاغة، اثر علامه معاصر مرحوم شيخ محمدتقى تسترى (شوشترى) (م 1374 ه. ش) يك اثر ممتاز و به لحاظ روش قطعا بى‌نظير است. اين عالم فرزانه كه در فقه، رجال و تراجم و حديث صاحب‌نظر و داراى ده‌ها جلد اثر تحقيقى در اين سه حوزه معرفتى شيعى بوده و تا سنين كهولت، پركار و پرتلاش به تتبع و پژوهش اشتغال داشت، با نگارش اين شرح كه در چهارده مجلد نسبتا قطور انتشار يافته، به حق نقطه عطفى در شرح‌نويسى بر نهج‌البلاغه ايجاد كرد. كتاب حاضر كه شامل 14 جلد مى باشد. علاّمه شوشترى شرحش را برخلاف شرح‌هاى ديگر كه به ترتيب نهج‌البلاغه است، به گونه موضوعى رقم زده است. او محتوى نهج‌البلاغه را در شصت فصل موضوع بندى كرده است و در ذيل اين شصت فصل مباحث را در نهصد و سى و سه عنوان گسترانده است. جلد اول با دو مقدمه از موسسه نهج‌البلاغه و مؤلف و سپس شرح خطبه رضى آغاز مى‌گردد. در ابتداى كتاب نيز شرح حالى از مؤلف اين شرح ذكر شده است. در پايان مجلد اوّل فهرست فصول و عناوين تمام مجلدات آمده است و افزون بر آن در پايان همه مجلدات فهرست فصول عناوين ياد شده است. فصول بهج‌الصباغه خود عناوينى جداگانه دارد؛ مثل: الفصل الثالث و العشرون في عتاباته لعمّاله وغيرهم...، السادس و العشرون في نقص الناس و اختلافهم و عجائب قلوبهم و..., الفصل السابع و العشرون في القضاء و القدر و.... امّا مطالب ذيلِ فصل، عنوان موضوعى ندارد و بلكه همه با كلمه عنوان، آمده است.

شرح و بررسی مبانی عقلی و نقلی توحید، اسماء، صفات و افعال الهی به ویژه عدل خدا، با توجه به اصول اعتقادی شیعه امامیه است. در ابتدای این نوشتار کلیاتی در مورد معنای علم کلام و مفاهیم عام مندرج در این علم مطرح شده و هدف علم کلام و روش‌های آن برای تبیین اصول دین و عقاید اسلامی از راه عقل و نقل بیان شده است. آنگاه به بررسی راه‌های معرفت خداوند متعال و اثبات وجود او از طریق براهین عقلی، فطری و قلبی و نیز توجه و دقت در آثار و عظمت خلقت پرداخته شده و تحلیلی از اسماء و صفات الهی، کیفیت استعمال آن‌ها و نیز نقش آن‌ها در معرفی خداوند، ارایه شده است. در ادامه نویسنده به تبیین مفهوم توحید و ادله عقلی و نقلی مبتنی بر آن پرداخته و مراتب توحید اعم از توحید در عبادت، توحید در ذات، توحید در صفات و توحید در افعال را شرح داده و برخی از صفات الهی مانند: علم، قدرت و خالقیت که جزء صفات اصلی خداوند متعال هستند را شرح داده است. در بخش دیگری از کتاب نویسنده به تفسیر عدل خداوند پرداخته و مبانی عقلی مربوط به آن مانند حسن و قبح عقلی و رابطه آن با عدل خدا را بررسی نموده است. در همین راستا وی به تبیین مسایل مربوط به جبر و اختیار و قضا و قدر الهی پرداخته و از منظر عدل الهی به تشریح مبانی آن از دیدگاه شیعه امامیه پرداخته است.