جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکى از شبهات مخالفان دین، طرح نظریه ناسازگارى اسلام با تعقل و خردورزى است. این مقاله با محوریت تفسیر المیزان مى کوشد به برخى از این پرسش ها در این زمینه پاسخ دهد؛ ازجمله: آیا دین با تفکر و تعقل سازگارى دارد؟ آیا تعبد محض در برابر بارى تعالى با عقلانیت منافات دارد؟ رابطه دین با عقل چگونه است؟ راه کارهاى شکوفایى عقل و آفت هاى رشد آن از دیدگاه مفسر المیزان چیست؟ علامه طباطبائى، در تفسیر المیزان معتقد است که هیچ دینى به اندازه اسلام به این موضوع توجه نداشته است. او جایگاه ویژه اى براى عقل قایل است، راه کارهایى براى رشد و بالندگى خرد انسانى پیشنهاد مى کند. آسیب ها و آفت هاى شکوفایى آن را به تصویر مى کشد، شبهه ناسازگارى عقل و وحى، تعارض تعبد با خردورزى را برنمى تابد، نهى از تفسیر به رأى که ظاهرا با خردورزى منافات دارد را پاسخ مى گوید. بررسى ها نشان مى دهد مفسر المیزان، عقل را رسول باطنى و حجیت آن را ذاتى مى داند و دعوت به خردورزى را دعوت به دین دارى، و دعوت به دین دارى را عین عقلانیت مى داند.

چکیده از میان ائمه بزرگوار شیعه، امام رضا علیه السلام از موقعیتی ویژه برخوردارند، موقعیتی که به عنوان بخشی از گنجینه معرفتی ما در حقیقت چهره ای بین المللی و تقریبی از ائمه علیهم السلام به تصویر نهاده است؛ بررسی مناظرات امام رضا علیه‏السلام که نسبت به سایر امامان بزرگوار علیهم السلام، امکانات و فرصت‏های مناسب‏تری در مناظره و گفت‏وگو با اصحاب ادیان و مذاهب داشته‏اند، علاوه بر آشکار کردن وجهه علمی و اتقان کلام امام و شناساندن ایشان به عنوان دانشمندی تقریبی و بین‎المللی، گامی ست مؤثر در دستیابی به الگوی روش صحیح تبیین و اثبات دین، به ویژه در بخش اصول عقاید و علم کلام. بررسی روش شناختی مناظرات امام رضا علیه السلام، همچنین ، می‏تواند راه گشای بسیاری از مسائل حاصل از گسترش ارتباطات جهانی و فراهم شدن بستری گسترده برای رودررویی اندیشه ها، ادیان و مذاهب باشد. پژوهش حاضر، پاسخ به این پرسش که چه عوامل فرهنگی و یا سیاسی در شکل گیری مناظرات امام رضا علیه‎السلام و انتخاب روش های مناظره تأثیرگذار بوده است و نیز گونه های مناظرات امام رضا علیه السلام از نظر مخاطب، موضوع و زمان و مکان ، را در ذیل فصل دوم مورد بررسی قرار داده است. فصل سوم این پژوهش به بررسی روش شناختی مناظرات امام رضا علیه السلام، پرداخته و لذا مبانی و اهداف امام علیه السلام از مناظرات و نیز روش شناسی تبین و استدلال در مناظرات امام رضا علیه‏السلام را مورد بررسی قرار داده است. در پژوهش حاضر روش گردآوری اطلاعات ، اسنادی و کتابخانه ای و روش و فن تحقیق تحلیلی- منطقی است . از این رو در تحلیل مناظرات کوشیده شده مبانی معرفتی و ساختار و لوازم منطقی مناظرات مورد بررسی قرار گیرد؛ اما در مباحث مقدماتی پژوهش به گزارش تاریخی اکتفا شده است. آنچه در نهایت از تحلیل منطقی مناظرات امام رضا علیه السلام و نیز بررسی اقوال صاحب نظران، حاصل شد، حاکی از آن است که تفکر حاکم بر مناظرات امام رضا علیه السلام، تفکری نظام دار و روشمند و مبتنی بر اصول و مبانی عقلانی و وحیانی معرفتی و به دور از انحصارگرایی معرفتی و روشی است. علاوه بر این پژوهش حاضر نشان می دهد که مناظره در سیره رضوی، نه ابزاری برای اسکات خصم، که شیوه ای برای آموزش و اعتلای تفکر و اندیشیدن در مخاطب است. کلید واژه ها : امام رضا علیه السلام،استدلال، تبیین، روش، روش شناسی، مناظره.

«شرح المنام»، به زبان عربى نوشته شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نُعمان، از چهره‏ هاى درخشان فقها و انديشمندان اسلامى در آغاز قرن پنجم هجرى و درباره مناظره وى با خليفه دوم در عالم رؤيا است. برخى از خواب‏ها صحيح و صادقند و به آنها رؤياى صادقه مى گويند. در برخى روايات آمده كه رؤياى صادقه، جزيى از نبوت است. اگر چه خواب داراى حجيت شرعى نيست، ولى گاهى مضامين عالى آن به حدى مفصل، روشن، متقن و دقيق است كه انسان را قانع و مطمئن مى ‏سازد. اين رؤيايى كه شيخ مفيد ديده نيز از همين قبيل است؛ زيرا شامل بحثى علمى و ارزش‏مند است كه از مقدماتى دقيق و كامل برخوردار مى ‏باشد و درباره عدم دلالت «آيه غار» بر فضيلت خليفه اول مى ‏باشد. شيخ مفيد، تمام راه ‏هاى استدلال به آيه را نقل كرده، سپس به پاسخ آنها مى ‏پردازد. وى، با توانى بالا در استدلال، با جواب ‏هاى نقضى و ايجابى و شواهد قرآنى و حديثى و حتى استشهاد به اشعار براى اثبات معانى لغوى، مناظره ‏اى شگفت ‏انگيز و جالب برگزار نموده كه با قطع نظر از رؤيا بودن آن، استدلال‏ هاى منطقى ‏اش هر عالم انديشمندى را قانع مى ‏سازد.

این کتاب (رسالة فی معنی المولی) اثر شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان بغدادی با موضوع امامت حضرت علی علیه السلام می باشد. شیخ مفید در این کتاب، یکی از مباحثات خود را با علمای اهل تسنن درباره حدیث شریف رسول اکرم که می‌ فرماید: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» به نگارش درآورده است. کتاب حاضر مانند دیگر تالیفات شیخ مفید از ارزش و اعتبار خاصی در میان علما و فقهای شیعه برخوردار است و همواره مورد توجه و علاقه دانشمندان اسلامی قرار داشته است. یکی از ابتکارات شیخ مفید این است که مناظرات و مباحثات خود را با علمای مذاهب مختلف اسلامی به رشته تحریر درآورده تا هم مورد استفاده آیندگان قرار گیرد و هم از دستبرد حوادث و تحریف مخالفان در امان بماند. شیخ مفید در این کتاب، یکی از مناظره‌ های مهم خود را با عالمی از متکلمان معتزله و از جماعت «بهشمیه»، که منسوب به ابو هاشم جبایی می‌ باشند، آورده است. آن عالم معتزلی ادعا می‌ کرده که کلمه «مولی» در حدیث پیامبر (ص) به معنای امامت و رهبری نیست. شیخ مفید در این مباحثه در صدد اثبات امامت حضرت علی علیه‌ السلام از این حدیث شریف است. این حدیث، متواتر و مورد تایید اکثر دانشمندان اسلامی قرار گرفته است. شیخ مفید در این کتاب با استدلال به معنای لغوی «مولی» می‌ فرماید: اصل در معنای آن، امامت و رهبری است؛ و این معنای حقیقی و موضوع له آن است و دیگر معانی، مجازی می‌ باشند و نیازمند قرینه هستند. نکته دیگری که شیخ به آن استدلال کرده سخن اهل بیت رسول خدا علیهم‌ السلام است. روایات فراوان و متواتر این نکته را تایید کرده‌ اند که مراد از مولی امامت و رهبری است و علمای اهل تسنن نیز اهل بیت علیهم‌ السلام را به صداقت و راستگویی قبول دارند.

روش شناسي علم كلام، بررسي راه هايي است كه ما را در علم كلام به استنباط عقايد و دفاع از آن م يرساند. متكلم در مقام استنباط، به معرفت صحيحي از آموزههاي دين ميرسد و در مقام دفاع، آن معرفت را تبيين، تنظيم و اثبات م يكند و به رد شبهات و عقايد معارض مي پردازد. در اين نوشتار از ميان پنج مرحلة مقام دفاع، با مروري بر آثار كلامي متعدد شيخ حر، روش هاي مورد استفادة وي را در دو مرحلة اخير بررسيد هايم. شيخ حر در مقام رد شبهات و مكاتب معارض از روش هايي همچون: رد صورت و مادة استدلال، بيان تضاد در ديدگاه شبهه گر، رد مباني يا لوازم ديدگاه خصم، ذكر مثال و حكايت، تبيين مفردات، تنبيه بر استثناي موجود يا قرائن حالي، ارجاع به بديهيات، طرح سؤال و مطالبة دليل از خصم بهره برده است.

«الرسالة الثالثة في الغيبة»، يكى از چهار رساله مختصرى است كه مرحوم شيخ مفيد (بغداد، 336 - 413 ق، بغداد)، در موضوع غيبت حضرت مهدى (عج)، به زبان عربى نوشته و در آن به يك پرسش پاسخ داده است: «اگر روايت 313 يارى‌ كننده براى امام زمان (ع) صحيح است، چرا امام ظهور نمى‌ كند؟! چون قطعاً از ميان آن همه شيعه، اين عده هستند.» نام پرسشگر مشخص نشده است. بحث شيخ مفيد، هر چند مختصر است، ولى از نظر روشى، جامع است و با بهره‌ گيرى از علم كلام، فقه و آيات و روايات و حتى تحليل و تفسير وقايع تاريخى، پاسخى قانع‌ كننده عرضه كرده است. اين اثر را آقاى علاء آل جعفر تصحيح كرده و آقاى سيد محمدرضا حسينى جلالى، مقدمه‌ اى به زبان عربى بر آن نوشته و كنگره جهانى شيخ مفيد آن را به مناسبت هزارمين سالگرد درگذشت شيخ مفيد در سال 1413 ق، منتشر كرده است. در مورد اثر حاضر، گفتنى است كه حجم اندك آن نبايد ما را از ارزش والاى آن و كيفيت محتوايش غافل سازد؛ زيرا آگاهان به تاريخ انديشه اسلامى، به‌ خوبى مى‌ دانند كه شيخ مفيد و آثار علمى‌ اش تاكنون نقش بسيار سرنوشت‌ سازى در تاريخ علوم اسلامى ايفا كرده و كتاب حاضر نيز همچنان جزو بهترين پاسخ‌ هاى شيعه به پرسش‌ هاى مبحث غيبت امام زمان (ع) است.

امامان شیعه در مناظراتشان پیرامون مسأله‌ی إمامت، از دلائل مختلفی بهره برده‌اند و این دلائل را به روش‌های مختلفی مطرح نموده‌اند. این پژوهش بر‌آن است که با بررسی مناظرات إمامان معصوم در مسأله‌ی إمامت،ادلّه‌ی طرح شده بر إثبات إمامت و روش‌های طرح این ادلّه را استخراج نموده، و آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. از اینرو، سعی بر آن بوده که از کتب معتبر شیعه (اعم از کتب حدیثی و کلامی)، که به بحث مناظرات امامان شیعه پرداخته‌اند، استفاده شود.در این پژوهش، ادلّه‌ی طرح شده از جانب إمامان شیعه، به تفکیک ادلّه‌ی عقلی ونقلی (قرآنی و روایی) مورد تحلیل قرار گرفته، و مباحث إمامت عامّه و خاصّه بررسی شده‌اند. همچنین در تحلیل روش‌های به کار گرفته شده توسّط إمامان شیعه در موضوع إمامت، روش‌های اثبات نظریّه إمامت، و روش‌های پاسخ‌گویی به مخالفین جدا‌گانه مورد کنکاش قرار گرفته‌اند.در بخش روش‌های اثبات، روش‌های برهان خلف، قیاس ذو‌حدّین، اثبات از راه کارکرد‌ها، اثبات از راه تنبّه بر امور وجدانی و إقرار از مبانی مشترک، مورد اشاره قرار گرفته‌اند. و در بخش روش‌های پاسخ به مخالفین، روش‌های تبیین واژه‌ها، طرح سوال، پاسخ حلّی، پاسخ نقضی، طرح إحتمال، محسوس‌سازی معقولات، إقرار گرفتن، به کار‌گیری مثال و نشان دادن تناقضات إستفاده شده‌اند.در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که إمامان شیعه، در مناظرات پیرامون مسأله‌ی إمامت،نوع مخاطب و موقعیّت مناظره را لحاظ نموده،و متناسب با آن، ادلّه و روش‌های متقنی را به کار برده، و مسأله‌ی إمامت را به روشنی برای مخاطبان حقیقت‌جو تبیین نموده‌اند.

کتاب حاضر، مناظره مکتوب آیت الله محسن اراکی و دکتر محمد مسعری می باشد که در مورد امامت بحث می کنند. این اثر که بیان کننده مناظره دو اندیشمند شیعی و سلفی است به فارسی ترجمه شده است. یکی از بهترین جلوه‌های حیات و اندیشه در هر امت، بحث‌ها و گفتگوهای علمی و فکری است و کتاب پیش رو نمونه ای از یک گفتگوی هدفمند بین علمای مذاهب اسلامی است.