جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله سیر تاریخی مسئله عدل الهی از آغاز اسلام و عوامل و ریشه‌های اسلامی پیدایش اختلاف در این مسئله در بین مسلمین و بریدگی و قطع رابطه با منابع اولیه و اصیل معارف اسلامی، سوء استفاده‌های سیاسی و مذهبی به وسیله دستگاه خلافت ، پیدایش حوزه‌های‌علمیه بصره و کوفه، ظهور فرق کلامی و مکاتب فکری و اعتقادی هم چون معتزلیان و اشاعره، درگیری درباره مسائلی همچون امامت و عدل و گناه کبیره قضاء و قدر، عقائد معتزلیان، دراین باره و موضوع استطاعت و قدرت انسان در افعال خودش ، دیدگاه متکلمین، دراین‌باره و موضوع استطاعت و قدرت انسان در افعال خودش ، دیدگاه متکلمین معتزلی در مسئلهء عدل بعد از فراغت از اصل وجود خدا و فقط به عنوان اثبات صفت عدل برای خداوند است و تبیین تفاوت اساسی طرح بحث عدل بین متکلمین و فلاسفه و اختلاف دید این دو گروه دراین زمینه بحث شده‌است .

ابومنصور محمد بن محمد ماتریدی در اوایل قرن چهارم در شرق جهان اسلام ظهور نموده و همانند ابوالحسن اشعری که در مرکز جهان اسلام برخاست به اتحاد طریق میانه در میان افراط و تفریطی که از سوی معتزله از یک سو و اهل حدیث و حنابله از سوی دیگر اعمال می شد همت گماشت وی علی رغم عظمت و تاثیر علمی عمیق بر متکلمان بعد از خود همچنان ناشناخته مانده و حتی آثار قلمی اش بجز تعداد اندک بصورت خطی باقی مانده و به نشر سپرده نشده است. در این نوشتار آرایی را که او در باب مباحث خداشناسی ابراز داشته با آراء علامه سید محمد حسین طباطبایی که یکی از ارجمندترین چهره های علمی شیعی است بصورت تطبیقی مورد ارزیابی قرار می گیرد. علامه و ماتریدی در مسایلی اتفاق و در مسایلی هم اختلاف نظر دارند. اختلاف نظرهایی که بین این دو دانشمند وجود دارد همگی به یک شکل نیست در برخی از مسایل هر دو نفر دیدگاه متفاوت دارند اما در برخی دیگر تفاوت دیدگاه وجود ندارد بلکه این مسایل از سوی ماتریدی با اجمال بیان شده ولی علامه با تفصیل بیان کرده است. مسایل مورد اتفاق ایشان که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است به صورت کلی عبارتند از: پذیرش حدوث زمانی عالم پذیرش برهان حدوث به عنوان یکی از براهین نتیجه بخش نادرست دانستن توصیف خداوند به وحدت عددی تعدادی از براهین اثبات توحید تفکیک بحث اسماء الهی از بحث صفات الهی تفکیک اسم از اسم اسم غیریت اسم و مسمی عدم توقیفیت اسماء الهی عینیت ذات و صفات حدوث قرآن و برخی از راه حل های مشترک در خصوص مشکله معناشناختی صفات الهی. مسایل مورد اختلافی که مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از: انحصار براهین خداشناسی در برهان حدوث وانحصار حدوث در حدوث زمانی از سوی ماتریدی و عدم پذیرش چنین انحصاری از سوی علامه تقریر متفاوت علامه از حدوث عالم که براساس حرکت جوهری استوار است شفافیت بیشتر سخن علامه در خصوص و حدت غیرعددی خداوند تفاوت جدی در برهان تمانع و برهان استخراج شده از آیه شریفه لوکان فیهما آلهه لا الله افسدتا سکوت ماتریدی درباره بسیاری از مباحث در ارتباط با اسماء الهی صفات فعلیه که ماتریدیان در این باره متفاوت با فرق دیگر اسلامی سخن گفته اند قائل شدن ماتریدی به کلام نفسی قائل شدن ماتریدی به تفویض در باب صفات خبری و قائل شدن وی به جواز رویت حسی خداوند در قیامت.

پایان‌نامه ترجمه‌ای است از کتاب شرح انتقادی فلسفه لایب نیتس که توسط برتراند راسل انگلیسی تالیف یافته است .

پایان نامه حاضرباهدف تحلیل فرشته شناسی ازمنظرفارابی و ابن سینا ،مقایسه شباهت ها وتفاوت ها ی فرشته شناسی این دو فیلسوف،تبیین علم فرشته از منظر فارابی و بوعلی و هستی شناسی فرشته از منظر فارابی و بوعلی نوشته شده است.فرشته شناسی یا علم به مجردات قدسی از جمله معارفی است که بهدلیل غیر حسی بودن آن، از مباحث دشوارمحسوب می شود.متألهین همواره درصدد ارائه ی شناختی عقلانی از ماهیت و اوصاف این موجودات شریف برآمده و ضرورت وجودشان راتوجیه کرده اند.پایان نامه حاضراز نوع کتابخانه ای و به شیوه ی مقایسه ای صورت گرفته و برای انجام آن از کتاب ها ،مقاله ها و پایان نامه ها استفاده شده است.سوالاتی که نویسنده درصدد پاسخ به آنها بوده عبارتند از:محدوده علم فرشته چه اندازه است؟تفاوت فارابی و بوعلی در فرشته شناسی چیست؟جایگاه فرشته دراندیشه فارابی و بوعلی چگونه است؟هستی شناسی فرشته در اندیشه فارابی و بوعلی چگونه ترسیم شده است؟

در این رساله در فصل نخست ابتدائاً با زندگی‌نامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ملا محسن فیض کاشانی به نحو اجمالی و تا آنجا که به حیات علمی ایشان و روند رشد علمی و پرورش ایده‌های فلسفی و اعتقادی آن‌ها تاثیر داشته است پرداخته شده و با برخی زمینه‌ها و منابعی که با تولد حکمت اشراق و حماسه عرفانی شیخ اشراق ارتباط می‌یابد و نیز مراحل و منابع پرورش ایده‌های عارفانه ـ فلسفی فیض کاشانی کاوش شده است.در فصل دوم فرشته‌شناسی نزد شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله نخست مقدماتی که بر پایه‌های آن‌ها شیخ اشراق فرشته‌شناسی خود را سامان داده به بحث و تحقیق گذاشته شده است. مباحثی از قبیل: موضوع نور به عنوان پایه اساسی حکمت نورانی اشراقی، خودشناسی، فیاضیت و بداهت و تشکیک نوری، سپس محبت و قهر و در نهایت اشراقات جوهری از نظر می‌گذرد. پس از بررسی اصول، مراتب مختلف فرشتگان در نظام نوری اشراق مورد بحث است؛ نورالانوار که فیض‌دهنده و منبع نور همه عالم است در بالاترین مرتبه قرار دارد و سپس بر اساس قاعده الواحد، نور اقرب، اول نور صادر از نورالانوار است. در مرتبه بعد عالم فرشتگان مقرب الهی که همان انوار قاهره طولی اند و بعد از اینان، عالم فرشتگان عقلی هم‌پایه(متکافه) قرار دارند. سپس عالم فرشتگان نیمه‌مجرد و نیمه‌مادی یعنی عالم مثال منفصل است که یکی از امتیازات فرشته‌شناسی اشراقی است و از این رو با تفصیل بیشتری به آن نظر شده و علاوه بر نگاه تاریخی به موضوع عالم مثال، دلایل اثبات نیز آورده شده است. در مرحله پایین‌تر عالم فرشتگان در عالم ماده است که بر اساس روایات و آیات و نیز تحلیل فلسفی بیان می‌گردد. در این فصل همچنین به تاثیرات فرشته‌شناسی فهلویون بر شیخ اشراق نیز پرداخته شده است. در فصل سوم، فرشته‌شناسی نزد فیض کاشانی مورد بررسی قرار گرفته است. ملامحسن فیض با غیر مادی دانستن ملائکه راه خود را از اهل حدیث جدا نموده و جانب فلاسفه را می‌گیرد. در ادامه مراتب و اقسام فرشتگان از دید فیض کاشانی موضوع تحقیق است که «ملائکه مهیّم» و ویژگی‌های آن‌ها به‌خصوص ابتهاج ایشان به ذات حق و غرق در محبت الهی بودنشان بررسی شده و مرتبه این فرشتگان نسبت به ملائکه عقلی با توجه به نظرات حکیم میرزاهاشم اشکوری مورد بحث قرار گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم در این‌باره فرشتگان مدبّر عالم ماده اند که با توجه به بُعد نورانی و معنوی دادن به عالم ماده از جهت جهان‌بینی اسلامی بسیار حائز اهمیت است و همراهی عالم مجردات و عالم ماده و تفکیک‌ناپذیری آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین صفاتی که فیض کاشانی با توجه به آیات و روایات با دید حکیمانه حود برای فرشتگان می‌شمارد در این بخش از رساله بررسی شده است. فیض با کمک عالم مثال به توجیه فلسفی صفات جسمانی ملائکه می‌پردازد و بر آن مویداتی روایی عرضه می‌نماید که از جهت مقام حدیثی فیض کاشانی برای اهل فلسفه بسیار مهم است.در فصل چهارم رساله، مقایسه تطبیقی آرای دو اندیشمند بزرگ اسلامی آورده شده و به‌تفصیل نقش و ضرورت فرشته‌شناسی از حیث خداشناسی و نگاه توحیدی به هستی، تبیین نبوت،‌ وحدت ادیان، معرفت‌شناسی و نهایتاً نقش فرشتگان در انسان‌شناسی از دید این دو اندیشمند آمده است. به جهت اهمیت نقش و جایگاه هستی‌شناختی فرشتگان، در بخشی جداگانه به بررسی تطبیقی نظر فیض کاشانی و شیخ اشراق پرداخته شده و هر مرتبه به‌تفصیل در نظر این دو متفکر آمده است. در پایان نیز با توجه به مفاد نظر این دو و منابع فکری ایشان، وحدت وحی و عقل و شهود نزد آن‌ها و برائت آن‌ها از علم و عرفان منقطع از وحی الهی نشان داده شده است.

در قرن دهم هجری در زمینه‌ی بحث عقلی از معاد جسمانی نخستین قدم از سوی «غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی» در مکتب فلسفی شیراز برداشته شد. وی با تألیف کتاب حجّه الکلام نظریه‌ای بدیع در این مسأله ارائه کرد. صدرالمتالّهین که به این کتاب دسترسی داشت، نظریه‌ی ابتکاری غیاث‌الدین منصور را در این مسأله مورد مناقشه قرار داد و اشکال تناسخ را بر آن وارد دانست. وی با تمسّک به مبانی ابتکاری‌اش در حکمت متعالیه، برهانی فلسفی بر اثبات معاد جسمانی اقامه نمود و بسیاری از مطالب و عبارات دشتکی را بدون ذکر نامی از او عیناً در کتب خویش آورد. همین امر موجب شد تا منتقدین ملّاصدرا همچون «ضیاءالدین درّی اصفهانی» به ایشان نسبت انتحال و سرقت علمی داده و وصف بدیع بودن را از نظریه‌ی صدرالمتالّهین بستانند. بنابراین، پاسخ به این پرسش‌ که «آیا نظریه‌ی معاد جسمانی ملّاصدرا همان گونه که از ضیاءالدین درّی اصفهانی نقل شده است، رونوشتی از آراء غیاث‌الدین منصور دشتکی می‌باشد؟ یا اینکه با فرض تأثر ملّاصدرا از دشتکی، نظریه‌ای ابداعی است؟» انگیزه‌ی اصلی تألیف این رساله گردید.پژوهش و دقّت نظر در مبانی نظری دشتکی و ملّاصدرا برای اثبات معاد جسمانی نشان داد که نقل بخش اعظم کتاب حجّه الکلام توسط صدرالمتالّهین، بدون ذکر نامی از کتاب مزبور هرگز به معنای اخذ نظریه‌ی غیاث‌الدین منصور و انتحال آن به خود نمی‌باشد، زیرا این دو حکیم در مسأله‌ی معاد جسمانی با هم اختلاف مبنایی و جوهری داشته‌ و بر اساس مبانی متفاوت در عین استفاده از عبارات مشابه، به نتایج مختلفی دست یافته‌اند. به اجمال می‌توان گفت ملّاصدرا در طرح نظریات فلسفی خود همچون اصالت وجود، حرکت جوهری، ترکیب اتّحادی نفس و بدن، حدوث جسمانی نفس و تجرّد قوّه‌ی خیال وام‌دار آراء دشتکی‌ها بوده است و می‌توان منشأ و ظهور ابتدایی مبانی خاصّ ملّاصدرا را در آثار غیاث‌الدین منصور یافت.

معرفی و تحلیل انتقادی آرای جان هیک (2012-1922)، فیلسوف دین شهیر بریتانیایی ، در کتاب "مرز نوین دین و علم : تجربه دینی ، علم عصب شناسی و امر متعالی (2006 و چاپ مجدد 2010) " موضوع رساله حاضر است. در نخستین بخش رساله ، شرح کامل فصول و همچنین ترجمه پنج فصل از کتاب انجام شده است. جان هیک در این کتاب در صدد است به جدیدترین حوزه چالشی تفکر طبیعت انگار و اصالت تجربه دینی ورود یابد. او با نگاهی نقادانه به سراغ این پرسش می‌رود که آیا پیش فرض طبیعت انگارانه ، توان ابطال امکان موجودیت هویات غیر مادی را دارد. از این رو او معتقد است که مسئله رابطه مغز/ذهن مثال نقضی برای مدافعان دیدگاه طبیعت انگار است. سرانجام او اشاره می‌کند که طبیعت انگاری یک فرضیه ناب علمی نیست بلکه یک تلقی مبتنی بر پیش فرض صرف است. در دومین بخش رساله ، شاهدیم که چگونه هیک به طور نسبی در ارایه دلایل خود بر علیه طبیعت انگاری کامیاب می‌شود. در مجموع ، هیک مدعی است که مرزبندی بین پیش فرض های علم و دین ، راه حل این مناقشه معاصر است.

در فلسفه اسلامی رئالیسم ساده در مقابل ایده آلیسم مطلق وحتی سفسطه قرار می‌گیرد و به بداهت اولی و غرابت دیگری حکم می‌شود، در حالیکه این دو به یک اندازه دفاع‌ناپذیرند . به موازاتی که از این دو حد نهائی فاصله بگیریم به رئالیسم پیچیده و ایده‌آلیسم معرفت‌شناختی می‌رسیم که افقهای نزدیکی دارند و در مقابل نقد خالص فلسفی بیشتر پایدارند . مدعای اصلی رساله این است که هم ذهن و هم عین پیچیده‌تر از آن است که فلاسفه اسلامی پنداشته‌اند و به همین دلیل اولا" رئالیسم خام که ناشی از ساده‌انگاری این هر دو است . قابل‌دفاع نیست ثانیا" اگر هم چنین نباشد، به وسیله استدلالاتی چون وجود ذهنی و بطلان هم قابل اثبات نیست .

خداشناسی و توحید مهم‌ترین اصل اعتقادی و اصلی‌ترین محور معارف دینی است. درباره‌ی راه‌های شناخت خدا، متفکران مسلمان شیوه‌های متفاوتی را مطرح کرده‌اند. یکی از آنها، راه معرفت فطری است. تاکنون تبیین‌های متفاوتی از معرفت فطری صورت گرفته است. برای دستیابی به تفسیر و تبیینی صحیح و قابل دفاع از معرفت فطری، واکاوی تفسیر آیه فطرت ضروری می‌باشد. پژوهش مورد نظر با مراجعه به تفاسیر متعدد فریقین و منابع روایی و آیات مرتبط، چگونگی معرفت فطری را مورد بررسی قرار داده است. پس از ارائه کلیات موضوع مورد بررسی در فصل اول، در فصل دوم به تفسیر آیه فطرت، بیان مصادیق آن و ویژگی‌های معرفت فطری در روایات پرداخته شده است. در فصل سوم نیز آیات مرتبط با معرفت فطری بررسی شده‌اند. همچنین در فصل چهارم دیدگاه‌ها مفسران، متکلمان، عرفا و فلاسفه در باب معرفت خداوند بر اساس سیر تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته است که عبارت‌اند از:گروهی معرفت خداوند را فعل و صنع او دانسته و انسان را مکلف به اکتساب آن نمی‌دانند؛ در واقع معتقدند که انسان‌ها حامل این معرفت به دنیا آمده‌اند. گروهی معرفت را نظری و کسبی دانسته و انسان را مکلف به کسب آن می‌دانند. دسته‌ای دیگر معرفت خداوند را اکتسابی ندانسته، اما معرفت فطری را در حقیقت، معرفت بدیهی عقلی دانسته‌اند. گروهی دیگر، آیات و روایات مربوط به معرفت فطری را انکار نکردند؛ بلکه تفسیری فلسفی و عرفانی ارائه دادند. دوره معاصر نیز دوره جمع آراء تاریخی در این باب است. یعنی هر چهار رای پیش‌گفته، نمایندگانی دارد.پژوهش حاضر به نتایج زیر دست یافت:1 ـ

«شناخت خداوند متعال به خود خدا» که در روایات امامیه با تعبیر «معرفه الله بالله» از آن یاد شده، از دیرباز مورد گفتگوی اندیشمندان عرصه حدیث قرار گرفته است.کاوش در روایات معرفه الله بالله و کنکاش در نسبت و رابطه این اخبار با دیگر احادیث معرفت خدا، چنین می‌رساند که معرفت خدا تنها به اعطای الهی امکان پذیر است و وجود هر نوع واسطه معرفتی برای آن ذاتاً محال می‌باشد. این معرفت در دیاری دیگر به انسان‌ها عطا شده و این میثاق فطری پایه و مایه تذکر و یادآوری خدا در دنیا و اسباب احتجاج خدا بر خلق و بنیاد بسیاری از آموزه‌های فکری و اعتقادی امامیه است.در طول تاریخ تفکر شیعه، بسته به میزان تأثر عالمان و اندیشمندان از حدیث و خبر یا جریان‌های فکری و فرهنگی دیگر، نسبت به معنا و مراد این احادیث اظهار نظرها شده و در دوره‌هایی نیز این اخبار و مبنای مورد اشاره آن از اساس به فراموشی سپرده شده است.از جمع آوری و بازخوانی این اندیشه‌ها و بررسی میزان تطابق آنها با محتوای احادیث «معرفه الله بالله» می-توان به رواترین، رساترین و نزدیک‌ترین گفته‌ها به این احادیث دست یافت. این نگاشته بر همین اساس تنظیم یافته است.تحلیل مفاهیم واژه‌هایی چون معرفت، ذات و خدا، بررسی تاریخ خداشناسی در فلسفه یونانی، ادیان شرقی، ادیان الهی و نیز در فلسفه و عرفان دینی به ویژه حکمت صدرا، همچنین بحث در اعتبار و دلالت احادیث معرفه الله بالله، بـررسی فضای صدور این روایـات و شناسایی مسأله اصلی و مخاطب اختصاصی این روایـات، پژوهش‌هایی است که این مجموعه را پر برگ‌تر کرده است. چنان‌که در بیان آرا و اقوال بر آن تلاش شده است که تا حد امکان میزان تطابق درونی و انسجام داخلی هر نظریه، نیز مقدار مطابقت آن با آیات و روایات نیز به تصویر کشیده شود.کلید واژه‌ها: معرفت، الله/ معرفه الله بالله / اعطای معرفت / ادات معرفت / تذکر به خدا / فلسفه، عرفان، ادیان.