آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

به فاصله‌ای اندک از رحلت حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مسلمانان راهی دو سرزمین متمدن آن روزگار یعنی ایران و روم شدند و بخشهایی عمده از آنها را به تصرف خود درآوردند .علی رغم وجود تفاوت زبانی و تفاوت شرایط زندگی عربها با ساکنان سرزمینهای تازه فتح شده وهمچنین ماموریت و رسالت عربها که خود را حاملان سخن و پیام آسمانی دین اسلام می‌دانستند که نمادها و قالبهای خاص خود را داشت ولیکن به استناد واقعیات غیرقابل انکار تاریخی ، به رغم همه مشکلات و موانع ارتباطی ، آنها موفق شدندکه ارتباط بسیار کارآمدی با مخاطبان غیر عرب خود پدیدآورند که راه انتقال فرهنگ و آموزه‌های جدید دینی را هموار کرد . پرسش اینجاست که اعراب مسلمان از کدام ابزارها ، روشها و نمادهای ارتباطی بهره جستند تا بدین کامیابی دست یافتند ؟

رفتار سیاسی بزرگان و اندیشمندان نیز می‌تواند در شمار منابع اندیشه سیاسی قرار گیرد، مشروط بر آنکه با ژرف کاویهای تاریخی همراه باشد. در نیمه دوم قرن هفتم هجری و در پی هجوم بی‌امان مغولان، تحولی مهم در جهان اسلام واقع شد. با سقوط بغداد بساط خلافت دیر پای عباسیان برچیده شد، و تیره‌ای از مغولان-ایلخانان- در ایران و عراق حکومت یافتند. در این دوره و حتی پیش از اسلام آوردن حاکمان مغولی، دانشمندان پر آوازه شیعه مانند ابن علقمی، خواجه نصیرطوسی، سید بن طاووس، ابن میثم بحرانی و علامه حلی همدلی ها و همکاری هایی با آنان از خود نشان دادند. کاوشی در منابع تاریخی آن روزگاران، ما را به این باور می‌کشاند که عوامل ذیل در این رویکرد ویژه مؤثر بوده است: آمادگی ذهنی علمای شیعه برای سقوط عباسیان و استیلای مغولان، اعتقاد به لزوم تلاش برای تبدیل مدینه‌های غیرفاضله به مدینه فاضله، اعتقاد به بهتر بودن سلطان عادل کافر از سلطان ظالم مسلمان، اعتقاد به جواز پذیرش ولایت از حاکم جائر برای اقامه حق، و سرانجام بهره‌گیری از تسامح مذهبی ایلخانان برای پراکندن تفکر شیعی.

مستشرقان و پژوهشگران غربی، بیش از 150 سال است به موضوع مهدویت و جایگاه آن در عقاید اسلامی به طور خاص علاقه‌مند شده و در این زمینه به فعالیت گسترده‌ای پرداخته‌اند. نگاهی به کتاب‌ها و نوشته‌های این خاورشناسان، نشان­دهنده نوعی تغییر و تحول در گزارش­ها و آرای ایشان در گذر زمان است. با توجه به برخی شاخص­ها، دیدگاه‌های محققان و نویسندگان غربی را در مورد مهدویت می­توان به 4 دوره زمانی تقسیم­بندی کرد که بررسی سیر تحول آرای ایشان در دوره آغازین (از سال 1828 تا 1945م)، موضوع کار تحقیقاتی پیش روست. در این زمینه سعی گردیده همه اندیشه‌های شاخص مستشرقان این دوره در موضوع مهدویت و موضوعات متبوع به روش کتابخانه­ای و مراجعه مستقیم به نوشته­های ایشان احصا شده و این اندیشه‌ها دسته‌بندی و موارد مهم گزارش­دهی شود. بررسی و تحلیل آماری موضوعات موردتوجه و منابع مورد رجوع مستشرقان در این بازه زمانی، همراه اطلاعات مفید دیگر، همچون ملیت، شغل و حضور ایشان در کشورهای اسلامی از دیگر موارد ارائه شده در مقاله کنونی است.

اثرگذاری دین بر تمدن در دو ساحت قابل تصور است: ساحت خرد که به ظواهر تمدن مانند بناها، آثار علمی و آداب و رسوم مربوط است و ساحت کلان که به بنیان اندیشه ای و روح حاکم بر تمدن مربوط می گردد. ساحت نخست، با مروری بر منابع مربوط، به آسانی قابل اثبات است و ساحت دوم در آثار نظریه پردازان تمدن، بیش و کم مورد توجه قرار گرفته است. در قلمرو اسلام نیز اثبات ساحت نخست به دلیل بدیهی بودن، از استدلال بی نیاز است. برای اثبات ساحت دوم می توان افزون بر تجربه تاریخی، به استدلال عقلی دست زد. اسلام، در دو مقیاس فردی و اجتماعی، برای بالابردن ضریب اثربخشی آموزه های خود و به عنوان گامی برای تکمیل این آموزه ها؛ آن ها را به الگوهایی آرمانی پیوند زده است. بر این اساس، آموزه های مهدویت، می تواند از طریق ترسیم آینده ای دست یافتنی، در شکل دادن به روح حاکم بر تمدن جدید اسلامی نقش آفرین باشد. این ترسیم از آینده را می توان «چشم اندازی تجویزی» به شمار آورد که حلقه وصل مهدویت و تمدن جدید اسلامی است. نوشتار پیش رو، به واکاوی این نکته پرداخته و در پایان برای بهره گیری از این ظرفیت چند پیشنهاد ارائه داده است.

چند روز پیش به دنبال انتشار یک قطعه برگرفته از یک برنامه تلویزیونی در شبکه قرآن سیمای جمهوری اسلامی که در آن فردی با لباس طلبگی ادعایی را منسوب به حضرت امام رحمه الله علیه دال بر خبر دادن جبرئیل از پیروزی انقلاب اسلامی به حضرت زهرا سلام الله علیها مطرح ساخته بود، واکنشهایی را در کشورمان برانگیخت. با وجود پیشنهاد و درخواست برخی دانشجویان عزیز برای اعلام نظر این ناچیز در این زمینه، به ادله مختلف همچون موارد مشابه پیش از این، تمایلی به این کار نداشتم و وظیفه‌ای متوجه خود نمی‌دیدم؛ اما بر پایه نوشته دریافت شده از یکی از دوستان عزیز در باره بازتاب یافتن این بخش از برنامه تلویزیون رسمی جمهوری اسلامی در بین علاقه‌مندان انقلاب اسلامی در دیگر کشورها و سؤال‌برانگیز بودن آن، چند سطر زیر ذیل سه محور، به ناچار قلمی می‌شود: درستی یا نادرستی انتساب این سخنان به امام خمینی ـ درستی یا نادرستی مفاد این سخنان صرف نظر از گوینده آن ـ فضای گفتمانی بیان و نشر این سخنان.

این تحقیق با عنوان «فلسفه نظری تاریخ از منظر امیرالمؤمنین و نقدی بر نظریّه‌‌ی هگل» و با روش تحلیل کیفی و نقد محتوایی تدوین شده است. فلسفه‌‌ی تاریخ برخاسته از متون دینی به ارزش‌‌های گوناگون انسانی توجّه ویژه دارد و به نوعی انگیزه‌‌بخش جبهه‌‌ی حق در طول تاریخ خواهد بود. هدف تحقیق، بیان اندیشه‌‌های فلسفه‌‌ی تاریخ برگرفته از آموزه‌‌های امام علی؛ از جمله عوامل حرکت تاریخ در دو بعد انسانی و فراانسانی، نوع و گستره، هدف‌‌مندی، مراحل و فرجام این حرکت و بررسی نظریّه‌‌ی هگل به‌‌عنوان فیلسوف مسیحی در مغرب زمین است. از دیدگاه امیر‌‌المؤمنین، محرّک تاریخ، در خطّ صالحان، در بُعد انسانی، فطرت پاک الهی، نفس مطمئنّه، عقل سلیم و وحی و پیامبران الهی در کنار اراده‌‌ی انسان است و در بُعد فرا انسانی، فرشتگان و مقاومت در برابر وسوسه‌‌های شیطان و فراتر از همه‌‌، صفات، افعال و سنّت‌‌های الهی است. در مجموع، تاریخ با وجود فراز و نشیب‌های فراوان، به‌‌سوی عبودیّت و پویایی کمالات انسانی در حرکت است. سرانجام طبق سنن الهی و با امداد الهی حق به اوج کمال خود می‌رسد. در حالی‌‌که در نظریّه‌‌ی هگل به ویژگی‌‌های انسانی و ارتباط انسان با موجودات دیگر، توجّه تام نشده است و مهم‌‌ترین عامل حرکت تاریخ، اصل دیالکتیک معرفی شده است. وی درباره‌‌ی رابطه‌‌‌ی متضادّین دچار اشتباه شده است؛ از طرفی، در جریان طبیعت، ناسازگاری‌‌ها نمی‌توانند حرکت را توجیه کنند. در اندیشه‌‌ی وی، قانون‌‌مندی تاریخ توجیه نشده است. البته حرکت تاریخ، دارای هدفی ضرورت‌‌گرایانه در سیر خطّی و تکاملی بدون توجّه به تلاش‌‌های انسانی آزاد توجیه شده است. از نظر وی، تاریخ جهان بر اساس آزادی یک فرد و اسارت دیگری و در نهایت آزادی همگان در حرکت است. مسیر حرکت، جلوه‌‌های اندیشه‌‌ی مطلق در پوشش ملت و مردمان است. آزادی مطلق و آگاهی تام، غایت تاریخ است؛ البتّه هگل، در جریان این رهایی روح، جایگاه ارزشی برای بروز اراده‌‌های انسانی و اصلاح جوامع باقی نمی‌‌گذارد.

عنوان رساله حاضر اندیشه تاریخی علامه محمد حسین طباطبایی است، ایشان در تفسیر شریف المیزان از منابع متعدد و تاریخی در بخشهای مختلف، استفاده کرده است. مرحوم علامه تاریخ را دارای اهمیت و ضرروت دانسته است گرچه در ضمن توضیحاتی برای تاریخ عوامل فساد نیز قائل شده‌اند.مباحث مربوط به اهمیت و ضرورت تاریخ در تفسیر شریف المیزان به چهار قسم تقسیم می‌شود:-

مستشرق یهودی، آتان کولبرگ، در مقالۀ از امامیه تا اثنی عشریه ، با بررسی تاریخی اعتقاد به دوازده امام در متون شیعی نشان داده است که نخستین اندیشمندان شیعه برای اعتبار بخشیدن به اعتقاد ، از روشهایی مانند استناد به قرآن، احادیث شیعی ، روایات اهل سنت، کتاب مقدس و روایات یهودیان بهره برده‌اند. وی سپس با بررسی تاریخی اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام ، از گوناگونی و اختلاف و صفهای مربوط به این اندیشه و پاره‌ای قراین تاریخی دیگر، چنین برداشت کرده است که اعتقاد این به دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام به عنوان شاخصۀ اصلی تفکر شیعه اثنی عشری- از اصالت برخوردار نیست بلکه علمای مذهب نوظهور شیعه اثنی عشری با توجه به شبهات و حملاتی که متوجه آنها بود و در برهه‌ای مناسب (عصر آل بویه) برای دفاع از خود، ضمن همساز ساختن منابع پیشین با اعتقادات خود در پی اثبات این امر برآمدند ، که این اعتقادات از مدتها قبل از سوی امامیه پرداخته و ارائه شده بود. و لذا در چنین فضایی و با توجه به جاذبه‌های اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام و با تکیه بر زمینه‌های فکری مربوط به « عدد دوازده» و « غیبت» انتقال از «امامیه» به «اثنی عشریه» تحقق یافت. مترجم در مقام نقد مقاله ، ضمن بررسی یکایک مصادر اصلی مـورد استفادۀ مـــؤلف ، نخست اثبات نموده که بر خلاف نوشتۀ مؤلف ، نظریۀ غیبت دوازدهمین امام به طور ضمنی در منابع اولیۀ امامیه مطرح شده است. سپس با ارزیابی استدلالهای مؤلف برای نوظهور شمردن این دو نظریه و برداشتهای او از منابع ، قابل اعتماد نبودن نتیجه‌گیری او را نشان داده است و آن گاه با طرح چندین پرسش ، ناقص و آکنده از ابهام بودن دیدگاه مؤلف را دربارۀ انگیزه‌های گرایش امامیه به این دو نظریه اثبات نموده است. سپس در بخشی مستقل ، نشان داده که نگرش مؤلّف به این مسئله مبتنی بر نادیده گرفتن شرایط و حوادث سیاسی و اجتماعی شیعه و در سه قرن نخست حیات خود و مقتضیات آن بویژه مسئله تقیه- می‌باشد در پایان با استناد به مدارک تاریخی ، احتمالی جدید را برای چرایی و چگونگی طرح گسترده‌تر اندیشة دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در منابع قرن چهارم هجری مطرح نموده است.

نظریه شیعه امامیه در باره امامت بتدریج در قرن نخست اسلامی مطرح شد و در نیمه قرن 2 ق/8 م از سوی هشام بن حکم صورتی معین و تعریف شده یافت. به نظر نمی رسد تا حدود صد سال بعد یعنی تا رحلت امام یازدهم امام حسن عسگری علیه السلام در 260 ق/874 م، تغییر قابل ملاحظه ای دراین نظریه رخ داده باشد. تنها در نیمه قرن 4ق/ 10 م است که نکاتی عمده براین نظریه افزوده می شود؛ به این شرح که: دوازده امام وجود دارند و آخرین آنها تا ظهور نهایی خود به نام وعنوان مهدی یا قائم، در غیبت به سر می برد.