آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ، متفکران مسلمان براساس مبانی مقبول خود تلاش کرده اند تا سازگاری اختیار انسان با توحید افعالی را تبیین کنند. ملاصدرا براساس مبانی عرفانی خود تلاش می کند که توحید افعالی و اختیار انسانی را تبیین کند. براساس تمایز احاطی که از لوازم تشکیک در مظاهر است، تمام مراتب مافوق بعینه در مرتبه مادون حاضر است. حضرت حق نیز که فوق تمام تعینات است، بعینه در تمام مراتب مادون خود حاضر است. از سوی دیگر، مرتبه مادون، با لحاظ تعینش در مرتبه مافوق حاضر نیست. براین اساس، انسان جسمانی که از بالاترین مرتبه تعینات نازل شده است، تمام مراتب مافوق را در خود دارد. همچنین، هر نشئه نیز گرایش های خاص خود را به همراه دارد. درنتیجه، انسان که از بالاترین مرتبه نازل شده، برخلاف سایر موجودات، تمام گرایش های الهی و عقلی و حیوانی را دارا می باشد و بالطبع چنین موجودی مضطر به اختیار است.

طبق مبانی حکمت متعالیه، نفس انسانی بعد از حدوث در این عالم، بنابر استعدادی که دارد، آن به آن از فعلیتی خارج می شود و فعلیتی جدید می یابد و در این سیر به تجرد می رسد تا آنگاه که بدن را رها می کند و مسیر تکاملی خود را بدون بدن عنصری (دنیوی) ادامه می دهد. تلقی ابتدایی این است که طبق این مبانی، بازگشت نفس به بدن دنیوی در دار دنیا امری ناممکن است، و مهم ترین دلیل آن نیز قاعده امتناع تراجع است. اما وقتی در نظر آوریم که عموم مسلمانان، به ویژه شیعیان، بر اساس برخی آیات قرآن کریم و روایات معتقدند که تاکنون، در مواردی مردگان زنده شده اند و در دوره آخرالزمان نیز برخی زنده می شوند و رجعت می کنند، عویصه و مشکلی خاص در این باره ظاهر می شود، چرا که اعتقاد به رجعت یا احیای مردگان، به منزله بازگشت نفس به بدن دنیوی در دار دنیاست.بر این اساس، عموم فلاسفه و به ویژه صدرائیان باید به گونه ای رجعت و احیای مردگان را به صورت عقلانی تبیین کنند که به نفی قاعده امتناع تراجع نینجامد، زیرا ابطال تناسخ را بر مبنای همین قاعده پذیرفته اند. سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، از معدود اندیشمندانی است که در این باره سخن گفته و ضمن پذیرش این قاعده، رجعت و بازگشت نفوس به بدن دنیوی را از مصادیق این قاعده نمی داند. او، با دست نکشیدن از مبانی صدرایی، تلاش کرده است تا از طریق قاعده «القسر لایدوم» و نیز «اثر وجودی لازم البروز خاص هر موجود»، تبیینی عقلانی از بازگشت برخی نفوس به زندگی دنیوی به دست دهد، و از رجعت مورد اعتقاد شیعه دفاع کند و تفاوت آن را با تناسخ توضیح دهد.

پیوند هستی و معرفت به روشنی در مسئله ارتباط علم و عمل صورت گرفته است. پژوهش حاضر به دنبال تبیین نسبت آن دو بر اساس آراء ارسطو و ابن‌سینا و بیان تأثیرات آن در فلسفه ایشان است. ارسطو و ابن‌سینا بر اساس عقل عملی و آراء جزئی حاصل از آن، که باعث انگیزش و شوق به عمل می‌گردد، نسبت علم و عمل در انسان را تبیین می‌نمایند؛ ارتباط میان قوای مدرکه و محرّکه در انسان، به وسیله همین عقل توصیف گشته است. کاربرد متفاوت اصطلاح «عقل»، دیدگاه ارسطو و ابن‌سینا را درباره خداوند، عقول و افلاک متمایز می‌سازد. تأثیرپذیری شیخ از فلسفه یونان و نواندیشی وی در توضیح پیدایش خلقت نسبتی نو میان علم و عمل ایجاد کرده است که این نوشتار به تحلیل آن نیز پرداخته است.

ملاصدرا نفس را به عنوان امری مجرد اثبات می‌کند. اما این‌گونه نیست که امری متمایز از بدن باشد و دوگانه انگاری جوهری لازم بیاید. یعنی اثبات نفس و یا قوای نفس مانند خیال، هویت انسان را دوگانه نمی‌کند. بلکه حتی فرض تجرد نفس با وحدت نفس و بدن هم سازگار خواهد بود. ملاصدرا حقیقت انسان را این‌گونه نیز نمی‌بیند که جوهری مادی است که از دو ویژگی حالات ذهنی و حالات بدن برخوردار است. حال این پرسش مطرح می‌گردد که با توجه به نظریات فلسفه ذهن، نظریه‌ی ملاصدرا در باب نفس، دوگانه انگاری جوهری است یا این‌همانی نفس و بدن یا دوگانه انگاری ویژگی‌ها؟ اساساً آیا می‌توان آن را در این نظریات موجود گنجاند و چه نسبتی با این نظریات دارد؟ ملاصدرا نفس را جوهری واحد می‌داند که در مرتبۀ نازل‌تر ظاهر شده است و در این مرتبۀ نازل همان قوا است. واکاوی نفس‌شناسی صدرایی جایگاه نظریۀ وی در میان نظریات فلسفۀ ذهن و تمایز آن را با نظریات مشابه مانند نظریۀ دوگانه‌انگاری جوهری، دوگانه‌انگاری ویژگی و تئوری این همانی ذهن و بدن، روشن می‌سازد. از نظریۀ ملاصدرا می‌توان با عنوان دوگانه‌انگاری مرتبه‌ای تعبیر کرد. در این مقاله این نوع دوگانه‌انگاری تبیین و تمایزش از تقریرهای گوناگون دوگانه‌انگاری جوهری و دوگانه‌انگاری ویژگی و این همانی ذهن و بدن مشخص شده است تا جایگاهش در میان نظریات موجود در خصوص نفس روشن گردد.

عنوان: بررسی و تحلیل دیدگاههای فلسفی شیخ الرئیس و صدرالمتالهین در چهار مساله اساسی فلسفه اولی (وجوه، قوه و فعل، عقل (علم)، ابداع و خلق)این رساله مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. هر بخش شامل چهار فصل است و هر فصل به یکی از مباحث مذکور در عنوان اختصاص دارد. در بخش اول همه مسائلی که در حیطه هریک از مباحث فوق تا عصر ملاصدرا در فلسفه اسلامی مطرح شده است مورد بحث قرار گرفته است. بخش دوم رساله به مسائلی اختصاص دارد که ملاصدرا در آنها مدعی ابتکار است. نگارنده معتقد است که حکمت متعالیه ملاصدرا نه در نام و نه در روش تحقیق، نه در مقام گردآوری و نه در مقام داوری، ابتکاری نبوده، بلکه سابقه ای طولانی دارد. اما ادعای ابتکاری بودن فلسفه ملاصدرا منحصر به موارد فوق نیست و می توان از زوایای دیگر به صحت و سقم این ادعا نگریست. بعضی از این زوایا عبارتند از:1- تولید مسائل جدید فلسفی که در کتب پیشینیان حتی طرح هم نشده بوده است. 2- ارائه راه جدید برای برخی مسایل فلسفی متنازع فیه در تاریخ اندیشه اسلامی3- ارائه تفکیکها و تقسیمهای جدید برای تحلیل دقیق تر مسایل فلسفی4- برهانی کردن برخی مسایل که در کتب پیشینان مطرح بوده است و بر آن برهان اقامه نشده بوده است یا افزودن برهان یا براهین جدید بر براهین پیشینیان5- ارائه بیان و تقریری نو از مسایل فلسفی مطرح در آثار پیشینیان و رمزگشایی از کلمان آنان6- نقد برخی از بیانها یا براهین ارائه شده توسط حکیمان و عارفان پیشین7- داوری میان دو یا چند تن از متفکران گذشته و دفاع از یکی در برابر دیگری.آنچه را فی الجمله می توان پذیرفت موارد دوم تا هفتم است. زیرا هرکس آثار ملاصدرا را با آثار متفکران پیش از وی مقایسه کند در می یابد که هر چند وی بطور گسترده از آثار ایشان بهره برده است، اما در موارد مذکور به نحوی دارای ابتکار می باشد. اگرچه بر سر مصادیق هریک می توان اختلاف رای داشت و شاید بتوان رد پای بیانها، برنها، اشکالها، تکفیکها، راه حلها و داوریهای وی را در آثار گذشتگان دید. اما آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است زاویه اول است. یعنی باید تحقیق کرد که آیا مسئله ای یا مسائلی در فلسفه ملاصدرا مورد بحث قرار گرفته است که هیچ پیشینه ای در تاریخ فلسفه نداشته باشد و از بنیان ابتکار اوست. آنچه نگارنده رساله در پی آن است بیشتر همین مورد است، هر چند موارد دیگر را نیز از نظر دور نداشته است. مبنای اسلامی رساله حاضر تنها ریشه یابی مدعیات ابتکاری ملاصدرا را در محدوده چهار مبحث فلسفی در آثار شیخ فلاسفه اسلام، ابن سینا است. اما به مناسبت از وجود آن ریشه ها در کتب فلسفی، عرفانی و کلامی دیگر نیز سخن به میان آمده است. در این رساله دو نکته مورد توجه نگارنده نیست:1- صحت و سقم آرای فلسفی ملاصدرا و دیگر فیلسوفان2- نشان دادن ماخذ عبارات ملاصدرا که در آنها ادعای ابتکار ندارد.باید توجه داشت که جست و جو برای یافتن نشانه هایی از ابتکارات ملاصدرا در آثار ابن سینا و دیگر متفکران پیش از وی، به هیچ وجه به معنی قدح مقام علمی، فلسفی و عرفانی مرحوم صدرا نیست.

بر اساس قواعد فلسفی حکمت متعالیه، به ویژه در باب حرکت جوهری و نفس شناسی، بازگشت به زندگی دنیوی پس از مرگ امری دور از نظر است؛ از این رو، ابطال تناسخ در شبکه مفاهیم صدرایی امری آسان یاب خواهد بود، به ویژه زمانی که قاعده امتناع تراجع را در نظر بگیریم. اما وقتی به نصوص دینی اسلامی رجوع کنیم نوعی از بازگشت به زندگی دنیوی را می بینیم که غیر از تناسخ است و عموم مسلمانان، به ویژه شیعیان به آن معتقدند مانند احیاء مردگان و رجعت دسته ای از نفوس بشری در آخرالزمان که از باورهای شیعه است. در نگاه اول تبیین این اعتقاد بر اساس مبانی صدرایی و تفکیک آن از تناسخ به گونه ای که دلایل ابطال تناسخ شامل این اعتقاد نشود کار بسیار دشواری جلوه می کند اما برخی صدراییان مانند علامه طباطبایی به این مسئله پرداخته اند و به عنوان یک حکیم صدرایی ضمن حفظ مبانی فلسفی حکمت متعالیه می کوشند با تفکیک میان موت طبیعی و موت اخترامی این اعتقاد را تبیین و اشکال های وارد بر آن را رفع کند

بر آشنایان با فلسفه‌اسلامی، بحث لبس بعد از لبس یا حرکت در جوهر، بحثی بسیار آشناست. ریشه‌های این بحث - بنابر نظر حکیم صدرالمتألهین - در کلمات حکیمان پیش از سقراط بوده است. ملاصدرا، قهرمان این نظریه، در مبرهن ساختن و پاسخ به اشکالهای این بحث، تلاش بسیار کرد. یکی از اشکالهایی که مانع پذیرش حرکت در مقوله جوهر از سوی شیخ فلاسفه اسلام، ابن‌سینا، شده، نیاز حرکت به موضوع (متحرک) است که به عقیده شیخ، حرکت جوهری فاقد آن است. ملاصدرا و تابعان او، در پاسخ به این اشکال بسیار کوشیده‌اند و چند پاسخ نقضی و حلی ارائه داده‌اند. در این مقاله، نویسنده همه آن پاسخها را بررسی کرده و در پایان پس از فراز و نشیب‌ها و کر و فرهای فراوان، نتیجه گرفته است که هیچ کدام از آن پاسخها، گره فروبسته موضوع در حرکت جوهری را نمی‌گشاید واشکال شیخ رئیس برحرکت در مقوله جوهر، همچنان به قوت خود باقی است. لذا باید برای پاسخ به آن، چاره‌ای دیگر اندیشید یا برای توجیه تغیر و تحولاتی که به نظر ما درعالم خارج واقع می‌شود، نظریه‌ای دیگر پرداخت.

کیفیت رابطه ثابت و سیال از جمله مسائل دشوار فلسفی است که فلاسفه از دیرباز به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا نیز بر اساس اثبات حرکت جوهری و لوازم آن پاسخی متفاوت با گذشتگان به این مسئله داده است. لیکن هنوز در تبیین و نحوه جمع‌بندی مبانی او در این مسئله ابهاماتی وجود دارد. از جمله این‌که حرکت جوهری چگونه با ثبات طبایع در عالم دهر که ملاصدرا نیز به آن قائل است قابل جمع است. این مقاله تلاش می‌کند بر اساس مبنایی متفاوت اولا حرکت جوهری را تبیین و ثانیا این ابهامات را رفع کند. این مبنای متفاوت، قائل‌شدن به نقش‌آفرینی علم طبایع مادی در تحقق حرکت جوهری است. لیکن از آن‌جا که حکما به علم در مادیات مناقشات فراوانی وارد کرده‌اند ابتدا به حل و فصل این مناقشات و اثبات علم در طبایع می‌پردازیم و آن‌گاه بر اساس آن، حرکت جوهری را تبیین می‌کنیم. همچنین با بررسی کیفیت نسبت عالم دهر با عالم ماده و تبیین عینیت این دو عالم با یک‌دیگر و نفی رابطه علیت میان آن‌ها، تفاوت اعتباری آن‌ها را روشن کرده و بر اساس آن، نحوه جمع میان حرکت جوهری در عالم ماده و ثبات طبایع در عالم دهر را تبیین می‌کنیم.

این پژوهش تلاش می‌کند تا به سه مسأله ذیل مفهوم باطن‌گرایی بپردازد. هانری کربن و لئو اشتراوس، دو فیلسوفی هستند که آرائشان مبنا و راهنمای مسیر این پایان‌نامه در جهت رسیدن به اهدافش بوده است. مسأله اول، پرسش از رویکردی به فلسفه اسلامی است که در دنیای امروز هم ارزشی فلسفی و اصالی برای آن قائل باشد. مسأله دوم و سوم، پرسش از امر باطنی است. این پرسش در دو قالب مطرح می‌شود. یکی اینکه باطن و حقیقت دین چگونه امری است؟ دیگر اینکه تفسیر باطنی متون (مقدس) چه مبانی و معنایی دارد؟ این پایان‌نامه تلاش می‌کند تا پاسخ پرسش‌هایش را با صورت‌بندی خاصی از مفهوم افلاطون‌گرایی که ترجمه‌ای از مفهوم باطن‌گرایی است، توضیح دهد. بر این اساس و طبق نظر کربن، رویکرد باطنی به فلسفه اسلامی همان رویکرد عرفانی و معنوی به آن است. امر باطنی از نظر او همان امری است که از نظر طولی در سلسله مراتب هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و معنایی بر مراتب مادون خود احاطه دارد و مبنای آنان محسوب می‌شود. طبق نظر اشتراوس، رویکرد باطنی به فلسفه اسلامی همان استفاده از ظرفیت‌های افلاطونی فلسفه سیاسی اسلامی است. او امر باطنی را با نزاع ذاتی شهر و فلسفه توضیح می‌دهد و روش غلبه بر این نزاع را در به کار بستن باطنی‌نویسی می‌داند. تلاش پایانی این پژوهش در ارائه مؤلفه‌هایی از افلاطون‌گرایی یادشده به عنوان قول مختار است. این مؤلفه‌ها در سه دسته فلسفی، تفسیری و سیاسی از منظر متون فیلسوفان اسلامی بررسی می‌شوند تا اینکه ببینیم این قول مختار تا چه میزان قابلیت انتساب به جریان فلسفه اسلامی را دارد.