آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه دین در یک اصطلاح، معادل تلاش عقلانی برای تبیین، توجیه، اثبات و دفاع از مفاهیم و آموزه‌های دینی یا بنیان نهادن دعاوی دینی بر عقل نظری است. اصطلاح دوم برای فلسفه دین عبارت است از دانشی که اغلب با ابزارهای معرفت بشری (عقل و تجریه درونی و برونی) به تبیین و بررسی مبادی تصوری و تصدیقی دین و آموزه‌های بنیادین آن می‌پردازد. درفلسفه دین چه از نگاه غربی‌چه با رویکرد اسلامی، روش این علم در میزان سطح معرفت دین‌پژوهان تأثیر بسزایی دارد، ولی متأسفانه درحوزه روش‌شناسی فلسفه دین، پژوهش مستقلی یا انجام نشده یا حقیربا توجه به تحقیقات، کار مسقلی پیدا نکردم. روش بررسی در این رساله، تحلیلی و کتابخانه‌ای است. از ارزیابی ‌روش‌های متفکران اسلامی و غربی‌در فلسفه دین نظر به برخی اشتراکات روشی ایشان وتمایزات برخی روش‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که روش متفکران اسلامی در فلسفه دین جامع‌تر و کارآمد‌تر از روش متفکران غربی‌است.

شناخت نفس یکی از مهمترین و در عین حال دشوار ترین مباحث فلسفه است که در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز بر آن تاکید فراوان شده است واز آن به عنوان پلی برای شناخت خداوند تعبیر شده است‌.اختلاف اقوال وآراء درباره حقیقت نفس بسیار است تا به حدی که مناوی در شرح قصیده عینیه شیخ الرئیس می‌گوید که به صد قول رسیده است‌. ابن سینادر نفس شفا در حدود پانزده رای از قدما در مورد نفس نقل کرده است‌. از آنجایی که معرفت و شناخت نفسارتباط مستقیم با معرفت و شناختخداوند دارد، لذا یکی از دغدغه های اصلی از نوشتن این رساله بررسی و تبین حقیقت نفس و ارتباط آن با خدا شناسی است‌.در این نوشتار سعی شده استتا حقیقت نفس را از دیدگاه دو فیلسوف بزرگ افلاطون و سهروردی مورد کنکاش قرار دهیم‌‌. لذا برای این منظور ابتدا نفس را تعریف کرده چه به لحاظ لغوی وچه به لحاظ اصطلاحی و حتی از دیدگاه سایر فلاسفهچون بدون تعریف نفس و شناخت آن بحث بی فایده خواهد بود‌. افلاطون می‌گوید نفس گوهری است که مبداء همه جنبش‌ها و حرکت-هاست و سهروردی می‌گوید نفس ناطقه جوهری است عقلانی وحدانی که نوری از انوار حق-تعالی است . از آنجایی که دیدگاه این دو فیلسوف (افلاطون وسهروردی) در موردنفس و بویژه حدوث وقِدم نفس مقابل هم هستند،چرا که افلاطون قائل به ِقدم نفس است و سهروردی هم عقیده افلاطون را قبول ندارد و معتقد به حدوث آن است نشان دهنده اختلاف ساختاری و اختلاف مشی و رای این دو فیلسوف در این زمینه است وبا ترجیح دادن دیدگاه سهروردی در مورد حدوث نفس بر قِدم نفس افلاطون این مبحث با محوریت دیدگاه سهروردی به پایان رسیده است.اگر چه هر دو فیلسوف عقاید مشترک هم دارند از جمله عدم ارتباط نفس و بدن قبل از تعلق نفس به بدن ، هبوط نفس، بقای نفس .واژگان کلیدی:نفس،‌‌‌حقیقت نفس،‌ حدوث نفس، قدم نفس ،افلاطون ،سهروردی .

بحث در این رساله بدین صورت است که ابتدا بحث از عقل در قوس نزول مطرح شده است ، بدین معنی که فلاسفه در بحث صدور کثرت از واحد قائل هستند که عقل اول "اول ماخلق الله" می‌باشد و براساس همین صدور کثرت از واحد را در قوس نزول به سبکهای مختلف توجیه کرده تا نوبت به خلق عالم ماده می‌رسد. وجود در سیر استکمالی و صعودی خویش از عالم ماده به عالم ماوراء به مرحله‌ای می‌رسد که مظهر آن نفس ناطقه انسانی می‌گردد، باز خود نفس با حرکت جوهری و استکمالی و اشتدادی خویش و فعلیت بخشیدن به قوای ظاهره و باطنه‌اش که از جمله آنها مراتب مختلفه عقل نظری و عقل عملی می‌باشد به مرحله‌ای می‌رسد که باب‌الابواب برای صعود وجوه از نشاه مادی به عوالم بالا و در نهایت بازگشت به اصل خویش اعنی حقتعالی می‌شود "انالله و انالیه راجعون" بدین نحو که نفس ناطقه از طریق اتحاد با مدرکات علمیه و عملیه خویش به مرحله عقد مستفاد و اتحاد با عقل فعال و حتی از آن بالاتر، به نحوی که مقام بالاتر از مقام عقل اول در قوس نزول، را در قوس صعود تحصیل می‌کند.

در آستانه عبور از فلسفه مدرسی، با یک دوره انتقال به نام رنسانس[1] مواجه می‌شویم. اگرچه کمتر به این دوره تاریخی در حیات فلسفی غرب پرداخته شده است، نقش فلاسفه مسلمان به ویژه ابن سینا و ابن رشد در تفکرات فلسفیِ این دوره، نقشی مهم و تأثیرگذار بوده است. تأثیر فلاسفه مسلمان بر حیات فلسفی غرب از بستر ترجمه‌ها و برداشت‌های فلاسفه و مدرسان مدرسی صورت پذیرفته است. در نتیجه گاهی اوقات سوءبرداشت‌هایی صورت گرفته است. نمونه‌ای از این سوءبرداشت‌ها را مشخصاً می‌توان در معانی حقیقت مضاعف[2] یافت. در این نوشتار با تحلیل معانی حقیقت مضاعف (تضاعف در عمل، معرفت، گفتار، نفس‌الامر)، به بررسی سه نفر از ابن رشدیان لاتین که تأثیر بیشتری بر فضای فکری زمان خود داشتند، می‌پردازیم. سپس پیامدهای ابن رشدیان لاتینی را در آستانه رنسانس بررسی خواهیم کرد.

یکیاز مباحث مهم ، در فلسفه اسلامی، بحث غایتمندی جهان است . درعصر ما گروهی از اندیشمندان مسلمانکه پیروان مکتب تفکیک نامیده می شوند ، مسأله علیت را ، آن گونه کهفیلسوفان تحلیل می کنند، نمی پذیرند. این رساله در صدد آن است که مسأله غایتمندی جهان از نظر شارحان صدرایی و پیروان مکتب تفکیک را بررسی نماید . اهمیت موضوع به این خاطر است که نوع نگرش به اصل غایتمندی نقش مهمی در مبانی فکری و رفتاری انسان دارد. شارحان صدرایی و پیروان مکتب تفکیک هر دو ،اصل غایتمندی و حاکمیت علت غایی را بر کل جهان هستی پذیرفته اند . ولی در عین حالبا هم اختلاف نظر دارند .

نظریه مُثل یکی از مهم‌ترین نظریات فلسفی است و جایگاه ویژه‌ای در معرفت‌شناسی افلاطون، سهروردی و ملاصدرا دارد. هر سه فیلسوف، معرفت حقیقی را تنها در عالم مُثل و رب‌النوع می‌دانند اما باهم تفاوت‌هایی در این مورد دارند، افلاطون معرفت را تذکر و یادآوری از مُثل می‌داند و روش او برای رسیدن به معرفت، دیالکتیک است. اما سهروردی و ملاصدرا معرفتی که از رب‌النوع کسب می‌شود را تذکر و یادآوری نمی‌دانند. همچنین سهروردی و ملاصدرا علاوه بر اینکه ادراک عقلی را از رب‌النوع می‌دانند، ادراک حسی و خیالی را نیز از رب‌النوع می‌دانند اما افلاطون فقط ادراک عقلی را از مُثل می‌داند. افلاطون معرفتی که از طریق ادراک حسی به دست بیاید را منکر می‌شود و معتقد است ادراک حسی وقتی معرفت بخش است که انسان را به یاد مُثلی بیندازد که قبل‌تر در آن زندگی می‌کرده است وگرنه خود ادراک حسی معرفت بخش نیست، برخلاف افلاطون، سهروردی و ملاصدرا ادراک حسی و همچنین ادراک خیالی را نیز درجه‌ای از معرفت می‌دانند هرچند همانند افلاطون آن‌ها را معرفت حقیقی نمی‌دانند. سهروردی در چگونگی رسیدن به رب‌النوع و کسب معارف با افلاطون اختلاف‌نظر دارد، سهروردی معتقد است برای رسیدن به رب‌النوع باید حجاب، که تعلق و تدبیر نفس به بدن است را به‌وسیله ریاضت‌های علمی و عملی کم کرد و به رب‌النوع متصل شد تا به معرفت حقیقی دست‌یافت. ملاصدرا نظرش نزدیک به نظر سهروردی است، او هم معرفت حقیقی را تنها در رب‌النوع می‌داند، اما ملاصدرا معتقد است برای رسیدن به رب‌النوع باید نفس انسان در قوه نظری و قوه عملی قوی شود تا بتواند اتصال و اتحاد با رب‌النوع برقرار کند و به معرفت حقیقی دست یابد.

در میان فیلسوفان غربی بونانتوره، در خداشناسی خود فراوان تاکید کرده که برای شناخت ذات و صفات خدا باید از شناخت انسان بهره گرفت. او برای تکمیل فلسفه خود و حل مشکل الهیات سلبی و تشبیهی معتقد است، که شناخت مخلوقات بهترین راه شناخت خدا است، چون همگی بازتاب فعل و اراده او هستند اما شناخت انسان که برترین مخلوق خداوند است بیشترین نقش را در مسیر شناخت خدا ایفا می‌کند و با شناخت بسیاری از صفات انسان می توان صفات خداوند را شناخت. او خداشناسی انفسی انسان برای خدا را در قالب معرفت در نفس و از نفس ارائه کرده. در این نوشتار به منظور یافتن وجوه اشتراک و افتراق جنبه عقلی و برهانی مثل اعلی بودن انسان، با روشی توصیفی ـ تحلیلی، پس از تبیین مثالیت نفس در اندیشه ملاصدرا و ارائه آن به صورتی سازمان‌یافته و بررسی اشکالات آن، به تبیین الهیات تمثیلی فرانسیسکنی به صورتی منسجم و توضیح شناخت خدا از طریق نفس در آثار او می‌پردازیم و در ادامه نظریه طریقیت نفس را با تأکید بر جنبه‌های هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی به صورتی تطببیقی میان حکمت صدرائی و فلسفه اشراقی ایتالیایی بررسی می‌کنیم. و وجوه اشتراک و افتراق این نظریه در دو مکتب را بیان می‌کنیم که از جمله مهمترین آنها می توان به استفاده هر دو از قانون علیت و فروع آن و نیز ارائه راه حل میانه اشتراک لفظی و اشتراک معنوی به تواطی در خصوص صفات کمالی مشترک بین خلق و حق توسط هر دو فیلسوف اشاره کرد.

نوشتار حاضر بر آن است با تأمل بر رابطه وجودی دو امر متضایف و نحوه پیدایش و تکوّن آنها در عالم خارج به ارائه برهانی نو و بی‏ سابقه در راستای اثبات توحید بپردازد. برای این منظور نخست به نقل و نقد دو نظریه انحصاری و مطرح در این باره یعنی نظریه فخر رازی و نظریه خواجه نصیر پرداخته و سپس در سایه عقلانیت موجود در روایات معصومان علیهم السلام به ارائه نظریه سومی می‌پردازیم که در عین حال متضمن برهانی تازه و بدیع در اثبات توحید نیز خواهد بود؛ بدین نحو که در آغاز مستدل می‌شود که موجودیت خارجی دو امر متضایف، همواره مستند به دور است؛ اما تحقق دور تنها زمانی مستلزم محال است که نتیجه فاعلیتی از سنخ «صنع الشیء من شیء» باشد؛ اما اگر نتیجه فاعلیتی از سنخ «صنع الشیء لامن شیء» بوده باشد، هیچ گونه استحاله‌ای به همراه نخواهد داشت. بدین ترتیب نتیجه خواهیم گرفت که نفس موجودیت خارجی امور متضایف دلالت بر موجودیت فاعلی است که آن فاعل، صانع لامن شیء است. آن‏گاه با پنج قیاس استثنایی مبرهن خواهیم کرد که هر آن کس صانع لامن شیء باشد، احدی خواهد بود و دومی ندارد.

پژوهش حاضر به بررسی فهم از خداوند متعال، از دیدگاه ملاصدرا و علمای مکتب تفکیک می‌پردازد و تلاش دارد تا با معیار قرار دادن آیات و روایات غیر متشابه، نظرات مطرح ‌شده توسط آنان را بررسی و نقد کند. اهمیت شناخت صحیح از خداوند متعال به این سبب است که این شناخت در تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان تأثیرگذار است. از نظر ملاصدرا با اینکه ادراک ذات الهی برای انسان‌ها امکان ندارد، اما برهان‌آوری برای خداوند متعال ممکن است. ملاصدرا در معناشناسی صفات الهی قائل به نظریه اشتراک معنوی است، البته از نظر او نحوه‌ی وجود خارجی این صفات به وسیله عقل قابل درک نیست. از نظر علمای مکتب تفکیک خداوند متعال خود را به بندگان معرفی کرده است و اساس شناخت خداوند متعال همین معرفت است. مشکل اساسی برهان‌های فلسفی این است که آنها گرفتار مفاهیم ذهنی هستند و ما را از خدای واقعی دور می‌کنند. از نظر آنان صفات الهی به صورت مشترک لفظی استعمال می‌شوند. نتیجه حاصل‌ شده از این پژوهش این است که در منابع دینی سه نوع شناخت و معرفت نسبت به خداوند متعال بیان ‌شده است: اولین قسم از معرفت به خداوند متعال، معرفت فطری است و این معرفت مورد قبول ملاصدرا و جریان فکری مکتب تفکیک است. معرفت دوم، معرفت شهودی یا دیدن قلبی است و ملاصدرا و علمای تفکیک در مورد آن سخن گفته‌اند. سومین معرفت، معرفت عقلی یا استدلالی است که در مورد گستره و نحوه‌ی آن میان علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا اختلاف وجود دارد و اشکالاتی از سوی علمای مکتب تفکیک به روش استدلالی ارائه ‌شده توسط ملاصدرا و فلاسفه وارد شده است. با مراجعه به آثار روائی ملاصدرا و تبیین آراء او مشخص می-شود که روش استدلالی ملاصدرا استحکام عقلی دارد. در مورد اختلاف موجود در زمینه‌ی فهم صفات الهی در بین علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا نیز مشخص می‌شود که ملاصدرا و جریان فکری تفکیک این مطلب را قبول دارند که در بحث شناخت خداوند متعال و صفات الهی نباید به تشبیه یا تعطیل برسیم، اما تبیین ارائه ‌شده توسط علمای مکتب تفکیک در واقع منجر به تعطیل شناخت خداوند متعال می‌شود.

توجیه نظام هستی مساله بسیار مهمی است که هر گونه اتخاذ موضع در مورد آن، تاثیری سرنوشت‌ساز در هر نظام فکری خواهد داشت. عرفا در توجیه نظام هستی گویند:‌ هنگامی که ذات احدیِ حق تعالی تجلی کرد، بنا بر قاعده‌ی الواحد، ‌تنها تجلی واحدی از او پدید آمد. این تجلی واحد بنا بر موطن‌های متعدد، متکثر شده است. عرفا این تجلی واحد را به دلیل شباهتی که با نفَس انسانی در ایجاد کلمات دارد، و همچنین بدلیل تنفیس کربی که از اسماء ‌و صفات الهی صورت می‌دهد، «نفَس رحمانی» نامیده‌اند. نفَس رحمانی چیزی جز شمول و سریان در تعینات نیست که از تعین اول آغاز و تا عالم طبیعت ادامه می‌یابد. به عبارتی آنچه از مراتب تجلیات از تعین اول تا عالم طبیعت مطرح می‌شود، ‌همگی از تطوّرات نفَس رحمانی است. جناب صدرالدین شیرازی در برخی رسائل خویش، صادر اول را به تبعیت از مشائین ‌عقل اول معرفی نموده و در برخی کتب دیگر که ایشان آراء‌ نهایی خود را به تبعیت از عرفا در آنها منعکس نموده است، وجود منبسط را به عنوان صادر اول معرفی می‌کند. با بررسی و تطبیق آراء‌این دو دانشمند سترگ، می‌توان این‌گونه نتیجه گیری کرد که: در مورد اصل نفَس رحمانی و جایگاه آن در نظام هستی، تفاوتی در بین آراء این دو دانشمند یافت نمی‌شود. حتی در مورد خصوصیاتی که برای این حقیقت شمرده شده نیز تا حدود زیادی مشترک هستند. تنها فرقی که بین این دو دانشمند در بحث نفَس رحمانی مطرح است، ‌بیانهای اضافی است که ابن عربی ارائه نموده است بطوری که نمی‌توان آنها را اختلاف نامید زیرا جاعلِ این اصطلاح، ابن عربی است و بدیهی است که ابن عربی به جزئیات بیشتری از آن پرداخته باشد و صدرالمتالهین در استفاده از این اصطلاح عرفانی بیشتر منفعل بوده و آن را بسط و گسترش نداده و معنای جدیدی را از آن ارائه نکرده است.