آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

موقعیت آیت­الله جوادی­آملی در ایران بعد از انقلاب بسیار شبیه به جایگاه فیلون­ یهودی در اسکندریه قرن اول میلادی می­باشد؛ به­نحوی که می­توان و باید ریشه­ی بسیاری از عقاید کلان هر دو فیلسوف را در شرایط اجتماعی­شان جست­وجو نمود؛ چراکه نوعِ اندیشه­ورزی یک شخص نمی­تواند بی­ارتباط با شرایط اجتماعی­اش بوده باشد. اما در این میان، اسکندریه به دلیل سبقت زمانی و چیدمان متنوع فرهنگی­اش، خاستگاه نخستین بارقه­های تاریخی در پرسش از نسبت دین و فلسفه بوده است؛ و باز در این بین، جایگاه فیلون اسکندرانی بسیار شاخص و مهم بوده است. علاقه­ی توأمان فیلون به فرهنگ و فلسفه­ی یونانی از سویی، و انتساب او به سنّت عبرانی و دین یهودی از سوی دیگر، او را بر آن داشت تا درصدد ارائه­ی طرحی برای تأسیس فلسفه­ای دینی نماید؛ مؤلفه­های طرح فیلونی، هنوز هم مدنظر فلاسفه­ی دینی است؛ به نحوی که شخصیتی همچون جوادی­آملی که فاصله­ای دوهزار ساله با فیلون دارد نیز آن­ها را در طرح تجمیعی خویش به کار گرفته است؛ خلاصه­ی هر دو طرح این است: همه معارف در گسترده­ترین معنای کلمه - که به ویژه شامل آموزه­های فلسفی می­شود - یا مستقیماً برآمده از وحی و تعالیم انبیاء(ع) هستند یا به آن­ ارجاع می­یابند؛ به­نحوی که باید گفت فلاسفه­ای همچون سقراط، افلاطون و ارسطو، جیره­خواران پیامبران بزرگی مانند ابراهیم(ع) و موسی(ع) می­باشند.

دانشمندان اسلامی تقریرهای مختلفی از علم دینی کرده‌اند. یکی از دیدگاه‌های ابتکاری در بحث علم دینی، دیدگاه عبدالله جوادی آملی است. وی که از موافقان علم دینی است، معتقد است علم اگر علم باشد (نه وهم و خیال)، حتماً دینی خواهد بود و اساساً علم، غیردینی نیست و هر علمی دینی است. برای اطلاق علم دینی به همۀ علوم، البته صحیح بودن و روشمندانه ‌‎بودن، شرط علمیت یک گزاره است. علم صائب، تفسیر خلقت و فعل الهی است و تبیین کار خدا، حتماً اسلامی است، گرچه فهمنده، این حقیقت را درنیابد و خلقت خدا را طبیعت بپندارد. این دیدگاه مبانی و پیش‌فرض‌هایی دارد که در این پژوهش با رجوع به آثار مکتوب ایشان و تحلیل آن مبانی به آن‌ها اشاره می‌شود. در پایان نیز نقدهای وارد بر این دیدگاه را بیان خواهیم کرد. این نظریه در عرصۀ علم دینی، باوجود نظام‌مند بودن آن، اشکالات فراوانی دارد ازجمله؛ خلط مفاهیم الهی، دینی و اسلامی؛ ناسازگاری درونی؛ نقص روشی نظریه؛ ناروایی جایگزینی «خلقت» به‌جای «طبیعت»؛ خدشه‌پذیر بودن لوازم دینی دانستن همۀ علوم؛ ناظر بودن نظریه به مقام ثبوت نه اثبات و...که مانع کارآمدی آن می‌شود.

در نوشتار حاضر سعی بر این است که توضیح دهیم اگرچه رنسانس یک نوزایی و تحولی بود که مطلوب نظر کلیسا نبوده و نیست، اما مقدمات این تحول به‌صورت تدریجی دست‌کم از قرن سیزدهم میلادی در درون خود مجموعه کلیسا فراهم آمده است. در این میان مسلمات خود کلیسا از قبیل اعتقاد به تثلیث، عصمت پاپ، برداشت ارسطویی از دین، قرائت‌های گوناگون، که در رأس همه آن‌ها، ظهور مارتین لوتر، که منجر به تأسیس کلیسای پروتستان شد، ترجمه‌هایی که از فرهنگ اسلامی با محوریت ابن‌سینا و ابن رشد به زبان لاتین صورت گرفت و در خود مجموعه کلیسا نیز تدریس شد موردنظر است. پیامدهای این تحولات در قرون منتهی به رنسانس از قبیل انسان محوری، اصالت عقل، مناقشه در حقانیت کلیسا و سکولاریسم، دقیقاً در مقابل جهان‌بینی قرون‌وسطایی قرار می‌گیرند. آنچه در رنسانس در تقابل با سنت فلسفی_اسکولاستیکی قرار گرفت در خود الهی‌دانان و فلاسفه قرون‌وسطایی کاشته و پروریده شد و در رنسانس، در زمینه‌های مختلف که بعد فلسفی‌اش را در این نوشتار برجسته کرده ایم، به ثمر نشست. بسترسازی طبیعت‌گرایی در الهیات توسط کلیسای کاتولیک تنها یک نمونه از این موارد است. سایر موارد را سعی کرده‌ایم در مقاله حاضر به‌اختصار توضیح دهیم. در آخر ریشه برخی مؤلفه‌های مدرنیته را باید در خود همان مجموعه کاملاً درهم‌تنیده الهیاتی ـ فلسفی در سنت مدرسی جست‌وجو نمود.

در این پایان نامه پس از بیان اجمالی سابقه دیرینه بحث علیت و با تبیین گستره وسیع موضوعات مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی که در حیطه چالشی متقابل با این موضوع قرار می گیرند، به جایگاه علمی فیلسوف، فقیه و اصولی بارز شهید سید محمدباقر صدر می پردازد تا در پرتو این بیان، چرایی تاکید بر آرای این دانشمند سترگ روشن شود. این قلم سپس در فصل چهارم آرای وی را در سه کتاب "فلسفتنا"، "بحوث فی علم الاصول" و "الاسس المنطقیه للاستقراء" می پردازد. شهید صدر در کتاب فلسفتنا، با پذیرش بداهت این اصل، آن را اثبات پذیر نمی داند.وی در کتاب بحوث فی علم الاصول رابطه میان اراده و فعل انسان را از باب ضرورت نمی داند زیرا که به جبر منتهی خواهد شد؛ وی این رابطه را با نظریه بدیع خویش یعنی سلطنت، توضیح می دهد. او در کتاب الاسس المنطقیه در تلاش است تا بر خلاف عقلگرایان که آن را اثبات پذیر نمی دانستند و بر خلاف تجربه گرایانی چون هیوم که آن را قابل اثبات تجربی نمی پنداشتند، آن را بر پایه استقرا اثبات کند. استقرا در نظر وی که بر مبنای علم اجمالی استوار است قابلیت آن را دارد که مسائل گوناگون از جمله علیت را اثبات کند.این قلم در نهایت به این نتیجه می رسد که:اولا علیت امری بدیهی، یعنی اثبات ناپذیر است؛ثانیا در علل طبیعی به هیچ عنوان نمی توان به یقین منطقی و ریاضی رسید؛ثانیا تلاش شهید صدر گرچه نمی تواند مدعای ایشان یعنی اثبات علیت از طریق استقرا را ثابت نماید، لکن می تواند چگونگی دستیابی به یقین موضوعی (که همان هدف شهید صدر است) یا همان اطمینان منطقی، از طریق استقرا را روشن تر نماید.

شناخت نفس انسان اهمیتی شگرف در تعیین مسیر زندگی فردی و اجتماعی دارد تا ما ندانیم که کیستیم و چرا هستیم و حقیقت ما چیست نمی‌توانیم مسیر زندگی خویش را پیدا کنیم از این روی در این نوشته خواهان بررسی معرفت نفس از نگاه شیخ بهایی هستیم. البته از آنجا که معرفت نفس رابطه بسیار نزدیکی با خداشناسی داشته و شیخ بهایی عقیده متمایز از حکماء را در خداشناسی مطرح کرده است، ما نیز بر آن شدیم تا علاوه بر معرفت نفس، اشاره‌ای به خداشناسی ایشان داشته باشیم. لازم به ذکر است برای بیان کردن نظرات شیخ بهایی در معرفت نفس، ابتدا باید معنای کلی نفس مطرح شود و عقیده حکماء اسلامی ‌نیز بیان شود تا به کلیتی درباب معرفت نفس برسیم و بتوانیم معرفت نفس را از نگاه شیخ بهایی مورد ارزیابی و نقد قرار دهیم. از آنجا که میان حکماء اسلام، سه تن از شخصیت‌های معروف که هر کدام دارای نظرات مخصوص به خود بوده و حکمت‌های مختلفی را ابداع کرده‌اند، ابتدا نفس را از منظر آنها بررسی کرده و بعد به آراء شیخ بهایی می‌پردازیم. ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا بی‌شک سه تن از افراد شاخص در فلسفه اسلامی بوده‌اند و تأثیرات بسیار بزرگی در سیر تحولات فکری فلاسفه و متفکران داشته‌اند. بیان خلاصه‌ای از دیدگاه آنها، ما را در شناخت کلی نفس و نقد نگاه شیخ بهایی بسیار کمک می‌کند. شیخ بهایی در باب معرفت نفس با نگاهی متفاوت از حکماء به شناخت نفس پرداخته و عنوان می‌کند انسان توانایی شناخت خود را نداشته و بالطبع از شناخت خداوند نیز عاجز است. در باب معرفت نفس نظرات گوناگونی وجود دارد و یکی از آنها عدم شناخت نفس می‌باشد و شیخ بهایی این نظر را پذیرفته است زیرا نفس موجودی الهی بوده و انسان توان شناخت آن را ندارد. در باب معرفت رب نیز شیخ بهایی می‌گوید اگر بتوان خدا را شناخت فقط از راه الهیات تنزهی بوده و صفات خداوند را فقط از راه سلب می‌شناسیم. به این صورت که هر آنچه انسان در خود می‌یابد، به خداوند نسبت می‌دهد با این تفاوت که تمام نقص و عیب‌ها را از آن سلب می‌کند. این نظر کاملاً متغایر با نظر حکماء مسلمان بوده که آنها قائل به الهیات ایجابی هستند نه سلبی.

در فلسفه صدرا انسان شناسی از جایگاه رفیعی برخوردار است و در انسان شناسی نیز شناخت ذهن در مرتبه بالایی قرار دارد، ملاصدرا ذهن را مساوی نفس می‌داند و آن را کارخانه انتزاع و مخزنی برای اطلاعات نمی‌داند بلکه ذهن را استعداد نفس برای ادراک صور تعریف می‌کند و به نحوه ادراک جزئیات و کلیات می‌پردازد، وی ذهن را صادر و خالق صور ادراکی می‌داند و معتقد است صور کلی و جزئی قیام صدوری بر ذهن دارند و از ذهن صادر می‌شوند نه اینکه حلولی در ذهن داشته باشند و ذهن محلی برای آنها باشد وی معقتد است حواس ظاهر مُعِّد ادراک جزئیات و ارباب انواع نیز مُعِّد ادراک کلیات هستند؛ ذهن در واقع در قوس نزول رویارویی کاملی با ارباب انواع داشته است و در قوس صعود با مشاهده این اشیاء و موجودات مادی و یا مجرد به یادآوری و خلق صورت های ذهنی می‌پردازد حال هرچه قدر این مشاهده دقیق تر و عمیق تر باشد صور ادراکی خلق شده توسط نفس و یا ذهن دقیق تر و ادراک صحیح تر خواهد بود و نفس هر چقدر از غواشی ماده و تعلقات به عالم ماده مبری تر باشد مشاهده اش از اشیاء مادی و مثل نوریه مجرده دقیق تر خواهد بود.

مساله مثل یکی از اساسی ترین مسایل هستی شناسی است که افلاطون برای اولین بار بحث ماز آن را با رویکرد وجود شناسی و معرفت شناسی، به صورت علمی طرح و از مبانی فلسفه خویش قرار داد، منتها تا به امروز یکی از بغرنج ترین مسایل علوم الهی باقی مانده و هر کس تفسیر خاصی از آن ارایه کرده است. ملاصدرا نیز بر اساس اصالت وجود تفسیر مخصوص خود را ارایه کرده و مانند افلاطون معتقد است که تنها راه رسیدن به مثل، شهود مستقیم آنهاست و برای نیل به این مقصود، ابتدا باید به تهذیب و تزکیه نفس همت گمارد. اما با این حال در اقامه برهان برای اثبات مثل، از هیچ کوششی فروگذار نکرده است. ما بعد از تبیین نظریه مثل افلاطونی و تفسیر ملاصدرا از آن، گفته ایم که تفسیر وی نزدیک ترین تفسیر به عقیده افلاطون درباره مثل است، اما نه تنها هیچ کدام از نقاط مبهم موجود در این نظریه را باز نکرده، بلکه با توجه به تاثیر شدید آموزه های عرفان این دیار بر اندیشه های ملاصدرا، در بعضی جاها، از آن خیلی فاصله گرفته است و همچنین ثابت کرده ایم که دلایل ملاصدرا بر وجود مثل، نارسا، ناتمام و اعم از مدعاست و این مساله قبل از آنکه یک مساله فلسفی باشد یک مساله عرفانی است. بنابراین، بر اساس مبانی فلسفی و استدلال های عقلی، نفیا و اثباتا درباره آن نمی توان قضاوت کرد.

یکی از تقسیمات اولیه وجود، تقسیم آن به مجرد و مادی است. مراد از مجرد، موجودی است که دارای ویژگی‌های امور مادی نباشد. به‌نظر بیشتر فلاسفه، یکی از ویژگی‌های امور مادی و جسمانی، حرکت است. از این رو عالم ماده آمیخته‌ای از قوه و فعل است و این قوا و استعدادها به ‌تدریج به فعلیت در می‌آیند و شیء مادی تغییر می‌کند. بنابراین، چون موجود مجرد در مقابل موجود مادی است. باور رایج در فلسفه این است که در مجردات هیچ‌گونه حرکتی راه ندارد؛ از این‌رو در تقسیمی دیگر، موجود به ثابت و متغیر تقسیم می‌شود؛ مجرد از ثبات برخوردار است، برخلاف مادی که متغیر است.حال بر اساس مبانی مختلف بحث حرکت در مجردات مورد بررسی قرار میگیرد

موضوع توحيد و شناخت خداوند از مهم‌ترين موضوعات نظام‌هاي فلسفي است و هيچ نظام فلسفي‌اي نيست كه در اين مسئله، نفياً يا اثباتاً، سخني نگفته باشد. در ميان فيلسوفان مسلمان مباحث مربوط به توحيد و خداشناسي به‌طور گسترده بحث و بررسي شده است. قرآن کريم که آخرين و کامل‌ترين کتاب آسماني براي هدايت بشر است، مباحث توحيد را به‌نحوي که براي عموم افراد درک‌پذير باشد، مطرح کرده است. ازآنجاکه هدف از نزول قرآن کريم هدايت عموم بشر است، نحوه تبيين مباحث توحيد در قرآن، به شيوه کتاب‌هاي رايج فلسفي نيست، ولي ژرف‌نگري و تدبّر در آيات قرآن، انسان را به نکاتي درباره مباني فلسفي توحيد در آن رهنمون مي‌شود. ازاين‌رو، مي‌توان نوعي همساني و مطابقت ميان آموزه‌هاي فلسفي با اين کتاب آسماني مشاهده کرد که نشان‌دهنده ارتباط محکم ميان دين الهي و فلسفه الهي است و آيات قرآن الهام‌بخش درک مباني فلسفي توحيدي است. مسائل توحيدي طرح‌شده در نظام فلسفي حکمت متعاليه همچون برهان صديقين، وحدت وجود، وحدت حقّه حقيقيه خداوند، برهان تمانع در اثبات يگانگي خداوند، نحوه معيّت حق و خلق و نحوه عليّت و فاعليّت مخلوقات از آيات قرآن کريم قابل استنباط است.

بحث نفس و معرفت آن کلیدی‌ترین معرفت بشری از آغاز خلقت انسان همواره مطرح بوده است به تعبیری همزاد انسان است اما مسئله‌ی جاودانگی نفس و رابطه‌ی آن با حیات مادی مطلبی است که مورد مناقشه بوده و آراء مختلفی در این زمینه بیان شده است که بهترین توجیه در فلسفه‌ی صدرایی آمده است و ما به دنبال تبیین کاملی از نظر ملاصدرا در این زمینه هستیم. از آنجایی که انسان از طریق زندگی دنیوی، ابدیت خویش را می‌سازد لذا تبیین و توسعه‌ی صدرایی به زبان روز و به مقتضای حال مخاطب و سازماندهی زندگی دنیوی انسان بر اساس تعالیم حکمت متعالیه که برخواسته از قرآن و سنت است، واسطه ا‌ی برای اصلاح زندگی مادی انسان است که در پرتوی آن زندگی ابدی و اخروی او جهت اصلی خود را پیدا می‌کند و سامان می‌یابد و اینجاست که انسان به اهداف عالیه‌ای که برای آن خلق شده است نزدیک و در نهایت نائل می‌گردد. در این رساله سعی شده است که به صورت تبییی و توسعه‌ای-تحلیلی کار شود و بنابر موضوع مذکور به کلمات اصلی همچون نفس ،حیات، جاودانگی و... از جهات مختلف اشاره شده است و هم جهت با روش صدرایی (استفاده از ادله عقلی، نقلی وشهودی) مباحثی بیان و در حد لزومنظرات خاص ایشان(حرکت جوهری، جسمانیه الحدوث بودن نفس و...) بررسی شده است. و در نهایت به دنبال بیان این مطلب هستیم که روشن شود حیات مادی بخشی از حیات ابدی او می‌باشد‌؛ لذا بیان می‌کنیم که ما هم اکنون در ابدیت به سر می بریم، چون مرتبه حیات مادی مرتبه ای از حیات اخروی و ابدی است و این ارتقا و تعالی در قوس صعود برای انسان امکان پذیر است. تا جایی که «رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند».