آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهامروزه در فضای فلسفی معاصر غرب از فیزیکالیسم بیشتر صحبت به میان می‌آید تا ماتریالیسم (مادی‌گرایی) و آن را می‌توان نسل و شق جدیدی از مادی‌گرایی دانست. فیزیکالیسم در واقع ایده‌ایست که بر اساس آن همه‌ی چیزهایی که در این جهان وجود دارند، فیزیک‌اند و هیچ چیز ورای و یا بیش از امور فیزیکی وجود ندارد. پیامدی که چنین نگرش وجود‌شناختی (در واقع فیزیکالیسم از این اصل معرفت‌شناختی که فیزیک کاملترین علم است، این نتیجه وجود‌شناختی را می‌گیرد) به بار آورده، طرد و انکار ماوراءالطبیعه است. در فیزیکالیسم تعبیر فیزیکی جایگزین تعبیر مادی شده است و این به این دلیل که بشر به نتایج و نظریه‌هایی در باب ماده دست یافته، که با تعریفی که از ماده در گذشته کرده‌اند، سازگار نیست و انسان امروزی و فیزیک را با چالش و ابهام روبرو کرده به گونه‌ای که نتواستند به تعریف درستی از ماده برسد، چیزی که همواره به دنبال آن بوده‌اند؛ و این در حالی است که متفکران اسلامی، به خصوص ملاصدرا تعریف واقعی از ماده و بویژه ماده اولیه که شکل‌دهنده تمامی مراتب وجودات مادی است ارائه کرده که در واقع همان گمشده فیزیکالیست‌ها و دانشمندان فیزیک می‌باشد و بشر با توسل به این آراء و مبانی می‌تواند به تبیین درستی از هستی و ماده دست یابد و لذا ما در این مجال ضمن تعریف فیزیکالیسم و مسائل آن و نیز ماده و مسائل مربوطه به چگونگی تعریف و پرداختن به ماده در فیزیک قدیم (طبیعیات) و نیز در ادامه به جایگاه ماده در فیزیک جدید و اینکه بشر امورزی به چه نتایجی از حقیقت ماده دست یافته است پرداخته و فیزیکالیسم برای توجیه برخی اموری که برای آنها دشوار است و فیزیک امروز جوابگو نیست آن را به فیزیک آینده موکول کرده‌اند البته، فیزیکالیسم اگر بر مبنای فیزیک آینده بنا شود چه بسا بتواند ماوراءالطبیعه را تأیید و توجیه کند ولی فیزیکالیسم امروز از این قضیه برداشت پوزیتیویستی داشته و براساس تعصبات پوزیتیوستی برداشتی جز طرد ماوراء و توجه صرف به فیزیک نداشت، و بعد به سراغ مبانی صدرایی و جایگاه ماده در فلسفه وی می‌رویم و در آخر هم به تفاوت نگرش در فلسفه صدرایی و فیزیکالیسم در باب شناخت و تعریف ماده اشاره خواهیم کرد و اینکه بشر با تکیه بر آراء و مبانی صدرایی می‌تواند به گمشده خود در این عرصه دست یابد.

وجود ذهنی در فلسف? صدرائی جایگاه ویژه‌ای دارد و چنان‌چه خود صدرالمتألهین اعتقاد دارد، فهم درست و صحیح از این مسأله سهم به‌سزایی در تحقیق معاد جسمانی و روحانی دارد. مسأله وجود ذهنی در فلسفه و حکمت متعالیه فارق از ارتباط آن با معاد دارای اهمیت است؛ زیرا مربوط می‌شود به علم ما به ماهیات اشیاء و هم‌چنین تطبیق عین و ذهن، که این موضوع خود بسیار مهم است. امّا آن‌چه که این موضوع را دارای جایگاه ویژه و حساسی می‌کند، ارتباط آن با معاد و حیات أخروی نفس ناطقه انسانی است؛ زیرا معاد در اسلام و دیگر ادیان الهی دارای اهمیت بسیاری است و جزء اصول ادیان ابراهیمی حساب می‌شود و این مسأله می‌تواند در فهم معاد و حیات أخروی کارگشا باشد. امّا هدف از این تحقیق، تبیین و توضیح و چگونگی ارتباط وجود ذهنی با حیات أخروی انسان است و پی بردن به این که چگونه می‌تواند امور ذهنی‌ای که ما در عالم خیال خود ایجاد و خلق می‌کنیم، می‌تواند زندگی ابدی ما را تحت تأثیر قرار دهد، و حق و الهی بودن یا باطل و شیطانی بودن امور ذهنی، چه به عمل خارجی منجر شود و چه نشود، می‌تواند در بهشتییا دوزخی بودن انسان اثر گذار باشد . برای رسیدن به این هدف، ابتدا وجود ذهنی و مقصود و منظور از آن در دیدگاه حکمای صدارئی توضیح داده شده و بعد از آن عوالم و مراتب نفس و جایگاه وجود ذهنی در این مراتب بیان شده و هم‌چنین نوع نگاه حکمای متأله به معاد و زندگی پس از مرگ تبیین شده و در آخر با تطبیق بین آن‌ها این نتیجه حاصل شد که، همان‌طور که جناب صدرالمتألهین قائل است، بین وجود ذهنی و حیات أخروی رابط? ناگسستنی وجود دارد و درک این رابطه می‌تواند کمک شایانی به تعالی انسان در فهم حقایق دینی و موضوعات فلسفه اسلامی و کاربرد آن در جامعه داشته باشد و این تعالی در نهایت منجر به رشد و تعالی جامعه اسلامی و پیشرفت روزافزون معنوی آن بشود.

اصالت وجود یکی از مهم‌ترین مبانی فلسفه اسلامی و بیت الغزل حکمت صدرایی می‌باشد. اما این اصل، چنانکه باید تأثیرش بر اصول فلسفی و دیگر لایه‌های معرفتی بشر روشن نگشته ‌است. لذا ما در این تحقیق درصدد آنیم که تأثیر این اصل را بر جواب مهم‌ترین پرسش بشر که پیرامون مبدأ هستی است روشن نماییم. بنابراین در این تحقیق ضمن تبیین اصالت وجود و بررسی فروع آن، به بررسی تأثیر این اصل به عنوان یکی از اصول موضوعه تحقیق بر شناخت خداوند پرداخته شده و بیان گردیده ‌‌‌‌است که این اصل اصیل و فروع آن چه تأثیر شگرفی بر شناخت ذات و صفات الهی و قرابت خداشناسی فلسفی به معارف دینی و عرفانی دارد. در این تحقیق بر مبنای اصالت وجود بیان گردیده ‌است که خداوند حقیقت وجود است. ازاین‌رو در اثبات خداوند نیازی به وساطت اموری نظیر نظم آفرینش، حدوث زمانی عالم، امکان ماهوی و... نبوده و خداوند به ضرورت ازلیه موجود است. بر همین مبنا ذات بسیط خداوند که حقیقت وجود است دارای وحدت غیر عددی بوده و فرض ثانی برای خداوند محال است. در بحث صفات الهی نیز بیان گردیده است که بر مبنای اصالت وجود جمیع صفات کمالی موجودات به نحو حمل حقیقه و رقیقه برای خداوند ثابت است و با توجه به اثبات قاعده «بسیط الحقیقه کل الأشیاء و لیس بشیء منها» بر مبنای اصالت وجود خداوند به نحو ضرورت ازلیه و عینیت دارای جمیع صفات کمالی بوده و بسیاری از مشکلات علم الهی در تبیین صفات خداوند مرتفع می‌گردد. همچنین بر پایه همین اصالت وجود، مسائل بسیار غامض و شبهات فروانی که در علم خداشناسی تا زمان ملاصدرا لاینحل مانده بود مانند مسئله علم الهی، مسئله ربط حادث به قدیم، شبهه ابن کمونه و ... روشن گردید. در این تحقیق به چگونگی حل این مسائل مهم برمبنای اصالت وجود پرداخته شده است و از طرف دیگر بیان گردیده است که پای‌بند بودن به اصالت ماهیت دارای چه تبعاتی در شناخت خداوند است.

با وجود به اینکه موضوع تحقیق، تحلیل و نقد فلسفی جسمانی بودن بدن مثالی از دیدگاه ملاصدراست ولی بیان این نکته لازم است که اصل بدن مثالی از دیدگاه حکما و عرفا و متکلمان (مگر عده قلیلی از آنها) پذیرفته شده است ولی در نحوه وجود آن اختلاف دارند. از دیدگاه حکمت متعالیه و صدرالمتالهین بدن با تمام انحاء وجودی آن ظل نفس می‌باشد، به تبع آن بدن مثالی ظهور و نمود نفس است. از دیدگاه ملاصدرا بدن مثالی بدنی است مجرده از ماده ولی واجد بعضی از عوارض ماده است و بمراتب لطیف‌تر از بدن مادیست و میزان درک و شعور آن بسیار بالاست، بلکه عین درک و شعور است. ملاصدرا جسمانی بودن نشئه ثانی رابه صورت اعم و بدن مثالی را بصورت اخص با ارائه 7 اصل اساسی در آثار خود (که از جهت کمیت با هم اختلاف دارند) اثبات کرده است. اصل حرکت جوهری و اصل تجرد قوه خیال دو اصل اساسی و تاسیسی هستند که آخوند بواسطه آنها دیدگاه خود را تبیین کرده است. از بیان ایشان فهمیده می‌شود که حیثیت و اقتضاء بدن مثالی با عالم مثال یکی است. در ضمن برخی ازآیات و روایاتی که بدن مثال را تبیین می‌کند، بررسی شده. انتقاد و اشکال عده‌ای از حکما، مبنی بر روحانی بودن بدن مثالی و اخروی ملاصدرا آورده شده و جواب آنها هم ذکر شده، به این صورت که با توجه به اصولی که ملاصدرا در آثار خود تبیین کرده است، جسمانی بودن بدن مثالی و اخروی، نتیجه طبیعی آن اصول است و فهم درست آن انسان را به جسمانی بودن نشئه ثانی بصورت عمومی راهنمایی می‌کند.

این تحقیق با نقل آراء متعدد پیرامون مسئله ی« هدایت» در طول تاریخ اندیشه فلسفه و کلام اسلامی خصوصاً حکیمان صدرایی دوره ی معاصر درصدد تبیین و تشریح معانی و تفاسیر مختلف هدایت و جایگاه هر کدام با توجه به آیات قرآن کریم در این موضوع می باشد. با روشن شدن این موضوع مسائل متعددی همچون چگونگی حرکت و هدایت جهان هستی که با قوانین حاکم بر آن که توسط خداوند وضع و به اجرا در می آید و فلسفه ی هدایت انسان که لاجرم در مسیر هدایت الهی و ربوبیت او قرار دارد، فلسفه ی گمراهی و چگونگی قانون گمراهی یا ضلالت و عوامل مؤثر و دخیل در حرکت صعودی ِجهان هستی همچون عشق و شوق و در هدایت انسان مثل اشتیاق و پاسخ الهی؛روشن و تبیین می شود.رابطه ای وثیق و ناگسستنی میان هدایت تکوینی و هدایت تشریعی وجود دارد که میتوانآن را از نوع رابطه میان ظاهر و باطن یک امر واحد دانست.در حقیقت هدایت تشریعی ظهور و تجلی هدایت تکوینی محسوب میشود.دو معنای مختلف هدایت یعنی ارائه طریق و ایصال به مطلوب نیزبا نظر دقیق و ظریف چنین رابطه ای دارد.ربوبیت تامه و کامل و مطلق حق متعال در جهان هستی باعثایجاد همه هدایت ها و حرکت ها است که همه آنها از فیض منبسط او صادر شده و به سوی او انتها مییابد.که این نزول، (رحمانیت) و صعود آنها (رحیمیت) ظهور و تحققِ این دو صفتِخداوند متعال است که هر دو آنها در همه لحظات، همه هستی را فرا گرفته اند.

علمای هر دینی پیوسته حقانیت آن دین را در نظر داشته‌اند و درصدد اثبات برتری دین خود برمابقی ادیان بوده‌اند. آنان نه‌تنها برای اثبات حقانیت دین خود، بلکه برای بطلان و نقصان ادیان دیگر هم ادله و مدعیات متعدد و متنوعی اظهار کرده‌اند؛ چراکه بر این گمان بوده‌اند که نمی‌شود دو دین در عرض یکدیگر مُحق و مطابق با واقع باشند و به همین دلیل نوعاً به انحصارگرایی ادیان روی آورده‌اند. نظریه پلورالیسم دینی با محوریت جان هیک، ادعای حقانیت جمیع ادیان را مطرح نمود و قائل به کثرت‌گرایی دینی شد؛ نظریه‌ای که می‌توان رد پای آن را در نظرات ملاصدرای شیرازی و فریتهیف شوآن مشاهده کرد. شوآن از الهیون مسلمانی است که در مکتب سنت‌گرایی، با تفکیک ادیان به گوهر و صدف دین، به اتحاد گوهر همه ادیان قائل بود و ملاصدرا از حکمای شیعی است که با طرح نظریه نجات فراگیر خود، مقوله سعادت و نجات را امری تشکیکی و فراگیر در همه ادیان برمی‌شمرد. ملاصدرا و شوآن با اثرپذیری از مبانی عرفانی ابن‌عربی و ارائه ادله متعدد، همه ادیان را محق و مطابق با واقع می‌دانند. این نوشتار با تحلیل تطبیقی به بسط و مقایسه نظرات این دو حکیم مسلمان می‌پردازد و به این نتیجه می‌رسد که ملاصدرا، که به نجات همه انسان‌ها معتقد است، یک شمول‌گرای فراگیر است و شوآن، که درصدد پاشیدن گرد حقانیت بر همه تفکرات حوزه دین است، کثرت‌گرایی افراطی است.

اعتقاد به حرکت جوهری اشتدادی در عالم ماده یکی از مبانی بنیادی ملاصدرا در تفکر فلسفی است که بر اساس آن تمام موجودات عالم ماده، از جمله نفس انسان، در ذات و جوهر خود متحرک‌اند و حرکت نحوه وجود سیال و لازمه جدانشدنی آنها است. صدرا با توجه به اعتقاد به وجود اراده در نفس انسانی و امکان انجام‌دادن حرکات و افعال وی بر اساس اراده مبتنی بر عقل عملی، چگونگی حرکت اشتدادی نفس انسانی در مرحله انسانیت را تبیین می‌کند و با تبیین غایت‌مندی افعال ارادی انسان، غایت حقیقی اشتداد و تکامل نفس انسانی را، اتحاد با عقل فعال می‌داند. در نظر وی، هرچند بسیاری از انسان‌ها با سوء اراده خویش از نیل به این غایت باز می‌مانند اما به هر حال اشتداد نفس در خصوص آنها نیز منتفی نیست و چنین انسانی با اراده و انتخاب‌های نادرست خویش به تحصل و شدت وجودی یکی از قوایش اقدام می‌ورزد.

وحدت وجود در نظام فکری - معنوی عرفان ، شکل خاصّی از نظریه ی وحدت ، درباره ی عالَم است که در آن ، وجود به طور حقیقی و ذاتی ، جز بر وجودِ حق متعال حمل نمی شود و ذاتِ حق همان وجودِ مطلق ِ واحدی است که تمامی کثرات مشهود ، چیزی جز شئون ، مظاهر و تجلّیاتِ آن وجود غیرِ متناهیِ صمدی تخواهند بود .عرفا بر این باورند که تعبیرات آنان در خصوصِ وحدت وجود ، ریشه در نصوص قرآنی و متون روائی داشته و معارف مطرح شده در کلمات و آثار آنان برگرفته از کتاب و سنّت ، و برخاسته از شریعت محمّدی (ص) است . لذا مطابقت و ارتباط این نظریه ی هستی شناسانه با مضامین توحیدیِ إلقاء شده در قرآن و روایات ، همواره مَطمح نظر علماء و اندیشمندان مسلمان بوده است. در این میان فیلسوف حکیم و عارف فرزانه علامه حسن زاده آملی ، با دقّتی ویژه و تأمّلی زیرکانه بر این مسئله تأکید دارند که وحدت وجود عرفان أصیل ، همان توحید قرآنی - اسلامی و به تعبیر حکیمانه ایشان توحید صمدی قرآنی است که مبانی و نتائج حاصله از این نظریّه تفاسیر أنفسی و رمزگونه ی حقیقت توحید قرآنی و مبیّن أسرار و زوایای پیدا و پنهان آن است .از این رهگذر این پژوهش در پنج فصل در صدد إثبات این مدّعا برآمده است .فصل أوّل با عنوان کلّیات ، شامل مباحث مقدماتی و مفهوم شناسی سه واژه کلیدی ؛« وجود » ، « وحدت » و « صمد » است.در فصل دوّم تاریخچه ی نظریّه وحدت وجود و تقریرات متناسب با آن از دیدگاه فلاسفه مشّاء ، إشراق ، حکمت متعالیه و عرفان تبیین شده است . در فصل سوّم با رویکرد به آثار و کتب علامه حسن زاده آملی ، أنحاء این نظریّه از لسان ایشان مورد بازبینی و بررسی قرار می گیرد و در نهایت تقریر مطلوب و صحیح این نظریّه همراه با مبانی و نتائج حاصله از آن ، از دیدگاه ایشان بیان می گردد. فصل چهارم با عنوان ؛ « مراتب توحید و توحید صمدی » به بررسی مقوله ی توحید و اقسام و مراتب آن در آثار متکلّمان ، فلاسفه و عرفاء می پردازد .وسرانجام در فصل پنجم با تکیه بر آثار علامه حسن زاده ، ارتباط و مطابقت آیات و روایاتِ توحیدی با نظریه وحدت وجود عرفانی و مبانی و نتائج برخاسته از آن بیان می گردد و نهایتاً به این نتیجه رهنمون خواهیم شد که نظریه ی وحدت وجودِ عرفای شامخین، کاملاً ناظر بر توحید اسلامی-قرآنی و به تعبیر شریف علامه بزرگوار حسن زاده آملی ، همان توحید الصمد قرآنی است و با آن همخوانی ، مطابقت و إرتباطی ناگسستنی دارد و از این منظر عرفان ناب و حکمت متعالیه همواره تحت لوای قرآن و عترت بوده و معاضد و مبیّن حقایق آن است.

گرچه اصحاب دانش و بینش در صدد تبیین دقیق توحید برآمده اند لکن در این میان عرفان مقوله ای ممتاز است که تنها با شناختن مفهومی و حصولی سر و کار نداردو این مقوله با توحید عامیانه،عالمانه و فیلسوفانه فرقهای فاحشی دارد چه اینکه توحید عارف یعنی طی طریق کردن و جز خدا هیچ ندیدن .

لاهیجی و سبزواری دو حکیم مطلع از دیدگاههای مطرح شده در مکتب صدرا هستند با این حال در قاعده اتحاد عاقل و معقول دو رویه جدا از هم را پیش گرفته‌اند. این نوشتار مفهوم اتحاد را در این قاعده از دیدگاه این دو حکیم توصیف و پس از آن در پرتو یک قانون کلی تبیین کرده است و با روش مطالعه تطبیقی مواضع وِفاق و خلاف واقعی را بین این دو حکیم نشان داده است. این نوشتار نشان می‌دهد اختلاف واقعی نسبت به این قاعده در مواضع این دو حکیم، نه در استحکام ادله بلکه به تصور این دو از مفهوم اتحاد برگشت دارد. لاهیجی به درستی معتقد است اتحاد ماهیت معقول و ماهیت عاقل نادرست است و سبزواری با اضافه کردن قید وجود به اتحاد عاقل و معقول معتقد است این اتحاد چنانچه به معنای انبساط یا انطواء تفسیر شود قولی شایسته است. این نوشتار نشان می دهد این دو دیدگاه متعارض در پرتو قاعده اصالة وجود یا ماهیت باید خوانش شود.