آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اصطلاح تجسم اعمال، اساس مذهبى دارد، که شرایع و مذاهب در باب اصول عقاید، مطرح کرده‏اند و خواسته‏اند، مسأله چگونگى لذت و الم اخروى و عذاب قبر و میزان و حساب و نشر صحف را در روز قیامت، که شرایع بدان نازل شده‏اند بدانند. این مسأله از نظر علماى علم کلام، جورى مورد بحث قرار گرفته و از نظر متعبدین به مذاهب، طورى دیگر و بالأخره فلاسفه اسلامى نیز سعى کرده‏اند مسأله را طورى حل کنندکه، با اصول و قواعد عقلى وفق داده و منافات نداشته باشد. تجسم اعمال تبیینی است، از چگونگی تاثیر اعمال دنیوی انسان درحیات اخروی اووتحلیلی ازنحوه ارتباط میان اعمال وملکات دنیوی، با جزای اخروی است و تعبیری که، به عینه در آیات و احادیث دیده نشده، ولى بى‏گمان، خاستگاه آن، آیات کریمه قرآن و احادیث‏شریفه صادره، از اهل بیت (ع)است. در این رساله این نظریه ازدیدگاه شیخ مفیدبه عنوان یکی ازمتکلمین بزرگ شیعه، وملاصدرا به عنوان موسس حکمت متعالیه،مورد بحث وبررسی است. حاصل این پژوهش، تحقیقی تخصصی پیرامون تفاوت دیدگاه این دوعالم شیعه درمورد تجسم اعمال و شناسایی دلایل اختلاف آراءایشان در مسأله مورد نظراست که باروشی توصیفی- تحلیلی، به انجام رسیده است.اهم نتایج این پژوهش بدین شرح است: شیخ مفیدنظریه تجسم اعمال را با تمسک به دو اشکال،که اعمال انسان پس از صدور ومرگ معدوم می شود واینکه تجسم اعمال از قبیل تبدیل عرض به جوهراست،امری محال می باشد،انکار می کندیا حداقل در پذیرش آن از خود تردید جدی ابراز کرده است. ملاصدرا از طرفداران نظریه تجسم اعمال بوده،به توسط دلائلی چون،تجرد نفس وتاثیرپذیری آن از خارج، تجرد قوه خیال، حرکت جوهری، اتحاد عاقل ومعقول آن را اثبات نموده و به تبیین آن پرداخته است. حاصل تطبیق نظرات شیخ مفید وملا صدرا، در زمینه کیفر وپاداش اخروی این شد که، شیخ مفید با توجه به ظاهر آیات وروایات، معذب یا متنعم بودن انسان را خارج از نفس او می داند، اما ملاصدرا، درشرایط معرفتی مستقل بر آیات وروایات وبرهان وشهود به تبیین فلسفی تجسم اعمال می پردازد وکیفر وپاداش، اخروی را چیزی جز ظهور افعال و صور اعمال و آثار ملکات و نیات و اعتقادات انسان نمی داند.

نوشتار حاضر با رویکردی فلسفی عرفانی به بررسی نگرگاه هستی شناختی ابن سینا در مسألة عشق می پردازد. در این دیدگاه شیخ به نحو تشکیکی بالاترین و نفیس ترین مرتبۀ عشق را مربوط به پروردگار همۀ عوالم هستی می داند، که بیان ایشان عمدتاً در تفکر فلسفی ایشان ناظر به همین مرتبه است. اما آن چه نظر عرفانی ایشان را معطوف به خود داشته است و سبب هستی شمولی عشق در دیدگاه پورسینا گشته، علاوه بر عشق ذاتی حق به خویش، مراتب خلقت از بالاترین تا پست ترین آن است؛ به این معنا که رتبۀ بعد مربوط به جواهر عقلی قدسی است که مبتهج به ذات حق و عاشق خیر مطلق اند. سومین مرتبۀ تشکیکی عشق از آن نفوس ناطق فلکی و سپس نفوس کامل انسانی است. چهارمین و پنجمین مرتبه مربوط به نفوس ناطق متوسط و ناقص است و مراتب بعد مشتمل بر سایر موجودات عالم هستی یعنی نفوس حیوانی، نباتی و جمادات است که شیخ این عشق غریزی و نهفته در ذات مخلوقات را عشق آن ها به کمال خود می داند و این گونه با بیان سریان عشق در گسترۀ هستی به دیدگاه عرفا نزدیک می گردد.

باوجوداتفاق نظرمتکلمان وفیلسوفان مسلمان،فرق فلسفی و کلامی برسر اتصاف خداوند به صفت تکلم درکیفیت این اتصاف اختلاف نظرهایی مشاهده می شود.رساله حاضر با عنوان بررسی تطبیقی کلام الهی با تاکید برآرای ابوالحسن اشعری و صدرالمتالهین نگارش یافته است و در صدد است تا در محور معنا ومفهوم، چیستی کلام الهی ،احکام کلام الهی را ازدیدگاه ابوالحسن اشعری وملاصدرا مورد بررسی قرار داده و به وجوه اشتراک وافتراق آنها دست یابد. لزوم شناخت اندیشه های این دو اندیشمند به عنوان شخصیت تاثیرگذاران درجهان اسلام ضروری می باشد.واینکه چه تفاوتها و چه شباهت هایی درمولفه های میان این دو اندیشمند وجود دارد؟ پرسش پایه این جستار این است که کلام الهی ازمنظر ابوالحسن اشعری وملاصدرا چیست؟ ابوالحسن اشعری به سبک کلامی؛کلام الهی رانفسی می داند که ناشی ازقائم به ذات بودن،قدیم بودن،واحد بودن کلام الهی است. ملاصدرا به سبک فلسفی بااین تلقی که کلام انشاء چیزی است که بردرون متکلم دلالت می کند، براین اساس می گوید کلام الهی شامل تمام موجودات وافعال خداوند است وخداوند به این اعتبار متکلم است.و فایده آفرینش آنها،اعلام واظهار غیب است. ملاصدرا بابیان مراتب سه گانهءکلام الهی،معتقد است کلام اعلی عالم امر کلام اوسط عالم نفس وکلام انزل یا ادنی کلام تشریعی است. نتیجه بدست آمده این است که از نظرابوالحسن اشعری و ملاصدرا خداوند متکلم است ،هردو اندیشمند به اثبات صفت تکلم الهی ازطریق نقل وعقل پرداخته اند،کلام الهی را منحصر در کلام ملفوظ ندانستند و توسعه دادند.ابوالحسن اشعری حقیقت کلام رانفسی خوانده است وحال آنکه ملاصدراکلام الهی راموجودات سراسر جهان هستی خوانده است.ابو الحسن اشعری تلاوت وکتابت کلام الهی را حادث ومجازی دانسته است ملاصدرا کلام وکتاب را اعتباری ودو چهره یک حقیقت دانسته اند. روش گردآوری مطالب این پژوهش به روش توصیفی وتحلیلی می باشد.وضرورت این پژوهش به جهت اهمیت دستیابی به حقیقت کلام الهی می باشد.

غزالی در دوره ای از تاریخ فکر و اندیشۀ اسلامی زندگی می کند که بسیاری از متفکران در رویکرد کلامی خود، داد و ستد های گونه گونی با فلسفه به نمایش می گذارند. در این ایام بیشتر متکلمان با بهره گیری از واژگان، مفاهیم و برخی روش های فلسفی تلاش می کنند پندار و باور های کلامی خویش را به کرسی اثبات نشانند؛ اما از آن سو هم توجه دارند در اخذ مبانی تا سرحد امکان، فاصلۀ خود را با فلسفه حفظ کنند. غزالی نیز همچون معاصران خویش همین رفتار را از خود نشان می دهد. او بر خلاف اشعریان پیش از خود که اعتقادی به تجرد روح ندارند، به تجرد نفس باورمند است. در گام نخست این پژوهش نشان داده شده است که فلاسفه و متکلمان اشعری پیش از غزالی، چه باوری نسبت به تجرد روح و نفس داشتند و برای این پندار خویش چه ادبیات و استدلال هایی را اقامه می نمودند و در ادامه از این همانی مفاهیم و روش شناسی به کار گرفته شده از سوی غزالی با فلاسفه ای چون ابن سینا و فارابی، سخن گفته شده است تا نشان داده شود غزالی تا چه اندازه در اعتقاد ورزی به تجرد نفس، مرهون فلاسفۀ پیش از خود است.

مساله سعادت یکی از مسایل قدیمی و بنیادین علم اخلاق و فلسفه اخلاق است. ابن سینا سعادت را به مطلوب بالذات و غایت لذاته تعریف می کند و روش های متعددی از قبیل آشنایی با فضایل و رذایل، تکمیل قوه نظری و عملی نفس، رعایت نظریه حد وسط، ترک تعلقات دنیوی، نیت خالص داشتن، اعراض از ماسوی الله، ذکر الاهی، سبک نشمردن نماز، موافقت فعل انسان با فعل ملک، غلبه قوای روحانی انسان بر سایر قوایش و مطابقت اعتقادات و افعال با امر الاهی پیشنهاد می دهد. او در زمینه های استناد به آیات قرآنی، تامل در استعمال واژه لذت، پذیرش معاد جسمانی از طریق شرع و عدم امکان دستیابی به سعادت برتر در دنیا، از شریعت اسلام متاثر است. دیدگاه او از جهت عدم توجه شایسته به کتاب و سنت و بحث ایمان در مساله سعادت مورد نقد است

همزمان با بنيان گذاری اشاعره، ابومنصور ماتريدی سمرقندی ( متوفای 333 ق) مذهب كلامی ماتريديه را تأسيس كرد. او نظريه های متفاوت، ولی نزديك به مذهب كلامی اشعری ارائه داد. يكی از اين نظريه ها، مسئله معرفت به خداست. يكی از شارحان برجسته انديشه های ابومنصور ماتريدی، ابومعين نسفی است. نقد تعريف های متكلمان از علم و معرفت، يكی از فعاليت های اوست. مسئله اصلی او شناخت تمايز مفهومی ميان دو اصطلاح علم و معرفت و راه های دستيابی به آنهاست. نسفی می كوشد ديدگاه متفاوتی ارائه دهد و ميان ايمان و معرفت نيز رابط های استوار و عقلانی ترسيم كند. برخی از نظريه های ابومعين درخور توجه است؛ ولی درنهايت نتوانسته دستگاه استوار و نظريه بديلی برای علم و معرفت به خدا ارائه دهد كه متمايز از ديدگاه های نظريه پردازان بزرگ اشعری و معتزلی باشد؛ ازاينرو تعاريف آنها را با اندكی تغيير می پذيرد. به رغم وجود ديدگاه هایی قابل دفاع، مهمترين نقدهای جدی در بررسی آرای ابومعين، استفاده هماهنگ و منطقی نكردن از تعريف واژگانی علم و معرفت،تعريف دوری علم و معرفت، تكيه خلل پذير بر« علم محدث استدلالی » و « علم محدث ضروری»، مخالفت جدی با الهام و شهود به عنوان راه رسيدن به معرفت، نداشتن دلايل موجه برای نفی شهود، اضطراب در تعريف ايمان و عدول از تعريف معرفت در قول به وجود معارف فراعقلی است.

غزالی در مکتوبات مختلف خویش، تعاریف متعددی برای سعادت ارائه داده است. در نظام فکری غزالی، یکی از واژه های قریب به معنای سعادت، واژه کمال است، که به ما در دریافت چیستی سعادت مدد می رساند. غزالی کمال را از یک جهت به کمال بالذات و بالعرض و از حیث دیگر به حقیقی و وهمی تقسیم می کند و دستیابی به کمال حقیقی را سعادت معرفی می کند. او سعادت را به اقسام مختلفی ـ مطلقه و مقیده، دنیوی (مجازی) اخروی (حقیقی) ـ تقسیم می کند و بر این باور است که سعادت امری ذومراتب است. بر همین مبنا است، که او اگرچه ایمان را به تقلیدی و کشفی تقسیم می کند و هر دو دسته را اهل نجات و بهره مند از سعادت معرفی می کند، اما سعادت مؤمنانی که ایمان آنها از نوع کشفی است، برتر از سعادت افرادی معرفی می کند، که ایمان آنها از نوع ایمان تقلیدی است.

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این‌رو پژوهش حاضر در پی دست‌یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده‌های این جستار عبارت‌اند از: فخر برخلاف ابن‌سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می‌کند و در الهیات به آن نظم می‌بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری‌هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان‌که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب‌بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض‌های مطرح‌شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به‌ گونه اشتراک لفظی به‌ کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می‌رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.

بررسی درباره مبحث نبوت، در سنت فکری اندیشمندان مسلمان نه‌تنها موضوعی جدید نیست، بلکه یکی از دغدغه‌های همیشگی این اندیشمندان برای دستیابی به معرفت و باورهای صادق درباره آن بوده است؛ اما سؤال از انگاره نبوت سؤالی جدید است. نبوت حقیقتی یگانه و مفهومی واحد دارد، اما هر متفکر با مباحثی که درباره آن ارائه می‌دهد امکان شکل‌گیری تصویر و نقشی از نبوت را فراهم می‌کند، بنابراین پندارها و انگاشت‌های گوناگونی از آن در اذهان مختلف ترسیم می‌شود. ازاین‌رو پژوهش حاضر با رویکرد انگاره‌یابی در جستجوی پاسخ به این سؤال اصلی که نبوت در تفکر دو اندیشمند مسلمان، ابونصر فارابی و خواجه‌نصیرالدین طوسی، چگونه ترسیم شده است، انجام گرفت. این بررسی نتایجی را در بر داشت که ازاین‌قرارند: 1- انگاره نبوت ازنظر فارابی دارای دو وجه است یک وجه فلسفی که انگاره‌ای موردپذیرش و پایدار است و یک وجه سیاسی - حکومتی که با فارابی شروع شد و با او به پایان رسید. او در وجه فلسفی انگاره استبعاد اتصال انسان با خداوند را به انگاره امکان اتصال تغییر داد و در وجه دیگر دست به انگاره‌سازی زد یعنی بدون استفاده از الفاظ شناخته‌شده دینی برای بیان آراء خود، واژگان به‌کاررفته در کلام پیشینان را در معنایی جدید به کار برد، بنابراین عناصر مرتبط با وحی در آثار او با واژگانی مانند سبب اول، عقل فعال و رئیس اول معرفی شدند. فارابی دیدگاهش را در قالب مدینه فاضله ارائه می‌دهد که در آن یک انگاره اصلی و دو گونه انگاره فرعی برای نبی یافت شد. رئیس اول علی الاطلاق انگاره اصلی و مطابق با دیدگاه فلسفه سیاسی او است. گروهی از انگاره‌های فرعی، شبکه‌ای مفهومی در حمایت و تکمیل معنای انگاره اصلی و گروه دیگر تمثیل‌هایی برای تصویرسازی و ابزاری برای شناخت امر انتزاعی نبوت هستند. 2- انگاره نبوت در دیدگاه خواجه‌نصیرالدین با توجه به رویکردی فلسفی - کلامی او بیشتر از آن‌که انگاره‌ای فلسفی باشد انگاره‌ای کلامی است که در بستر و فضایی اعتقادی همیشه پابرجاست. از مجموع مباحث مطرح‌شده از سوی او لطف‌انگاری نبوت و مکلف‌انگاری نبی برداشت شد که با انگاره‌های استنباط شده از تعاریف نبی - معلم‌انگاری و مأمورانگاری هم‌راستا و هماهنگ است

ملاصدرا به عنوان یکی از حکمیان متأله در سنت فلسفه اسلامی و پلانتینگا به عنوان فیلسوف خداباور در ساحت تفکر فلسفه غربی، هر کدام با مبانی و تئوری­ های خاصی به تحقیق و تدقیق ژرف درباره مسأله بسیار مهم شرور پرداخته ­اند. ملاصدرا با استفاده از مبانی اصالت و خیر بودن وجود، عالم، قادر و حکیم بودن خدا و احسن بودن نظام هستی و راه ­حل­ های عدمی بودن شر و تبیین شر ادراکی و مجعول بودن شرور و غلبه خیرات بر شرور و طرد نگرش اومانیستی در مسأله شر، مشکل شرور را حل می­ کند. پلانتینگا بر اساس معرفت­ شناسی اصلاح شده و برخی مبانی الهیاتی و انسان شناسی مسیحی و با استفاده از توصیف جهان ممکن مورد نظر و نسبت میان اختیار انسان و قدرت مطلق خداوند، اثبات می­ کند که مسأله منطقی شر با وجود خدا تناقض ندارد. و هم­چنین پلانتینگا بر این نکته توافق دارد که قدرت خداوند شامل فرض جی ­ال ­مکی نمی ­شود، این دو متفکر در اصل اعتقاد به خدا، عالم، قادر و خیر بودن خدا و مرید آفریدن انسان مشابهت، اما در نوع مواجهه و تفسیر ذاتی و ناظر بودن پاسخ به شرور اخلاقی یا طبیعی و دفاع از عدل الهی و احسن بودن نظام هستی و غلبه نگاه منطقی با یکدیگر تفاوت دارند.