آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

علم الهی از مسائل مهم فلسفی است که اندیشمندان، همواره به بررسی ابعاد آن پرداخته‌اند. ابن‌سینا بدلیل احتراز از تغییر در ذات الهی، علم خداوند به جزئیات را بر وجه کلی و از طریق علم به علل و مسببات ممکن میداند و به علم اجمالی الهی به موجودات از طریق صور مرتسمه معتقد است. از سویی محقق طوسی، علم واجب را از مقوله اضافه شمرده و معتقد است در علم باری به امور متغیر جزئی، تغییر در اضافه پدید می‌آید و ذات همچنان ثابت است. ازاینرو، برخلاف ابن‌سینا، علم الهی به جزئیات علی وجه جزئی را میپذیرد. او اشکالاتی نیز به ارتسام صور متقرره در ذات واجب بر نظریه ابن‌سینا وارد میسازد. همچنین ابن‌سینا علم ذات الهی به ذات خود و علم ذات به صور مرتسمه که سبب پیدایش موجودات میشود را نیز حضوری و علم به موجودات دیگر بر سبیل تفصیل را حصولی میداند. در نوشتار حاضر ضمن بیان مبانی فلسفی این دو اندیشمند، به بررسی آن میپردازیم.

مرگ و معاد دغدغه همیشگی انسان در طول تاریخ بوده است، اندیشه معاد قدمتی به بلندای زندگی بشر دارد، بحث از معاد و روز رستاخیز از جمله مباحث مهم فلسفی و کلامی است، متفکران درباره معاد آرای مختلفی را ذکر کرده‌اند، مساله اصلی پژوهش حاضر این است که ابن سینا و غزالی بر اساس چه مبانی و ادله-ای معاد روحانی و جسمانی را اثبات می‌کنند؟ نگارنده با روش تحلیل محتوا مبانی و ادله دو متفکر و وجوه تشابه و تفاوت دو شخصیت را در اثبات معاد روحانی و جسمانی آشکار نموده است، دو متفکر معاد روحانی انسان را از طریق تجرد نفس و حدوث روحانی آن اثبات می‌کنند؛ چون که هویت انسان را متعلق به نفس او می‌دانند اما در باب معاد جسمانی ابن سینا و غزالی دو دیدگاه متفاوت را مطرح می‌کنند، ابن سینا در کتاب اضحویه معاد جسمانی را با ادله و براهین عقلی انکار می‌کند، سپس در الهیات شفا و نجات معاد جسمانی را از طریق صادق مصدق می‌پذیرد، غزالی هم در باب معاد جسمانی قائل به دو نظریه برانگیختگی و بدن جدید است،در هر دو نظریه غزالی هویت انسان را نفس او می‌داند، اما مستندانی وجود دارد که غزالی نظریه بدن جدید را پذیرفته است، نتایجی که در بررسی تطبیقی از آراء و اندیشه‌های دو شخصیت بدست می‌آید این است که هر دو متفکر هویت انسان را نفس او می‌دانند و معاد انسان را از طریق ادله عقلی و نقلی اثبات می-کنند، افتراق دیدگاه دو شخصیت در بحث معاد این است که ابن سینا معاد روحانی را از طریق ادله عقلی اثبات می‌کنند، اما غزالی عقل را برای اثبات معاد روحانی کافی نمی‌داند، باور و اعتقاد غزالی بر این است که نقل برای اثبات معاد روحانی باید عقل را یاری کند.

انسان به عنوان اشرف مخلوقات دارای نفس ناطقه است؛ نفس ناطقه ازدو قوه نظری و عملی برخوردار است. ماهیت، مراتب و کارکردهای این دو قوه از دیر باز در اندیشه حکمای مسلمان جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. ابن سینا، قطب الدین رازی و ملاصدرا از جمله فیلسوفان مسلمانی هستند، که به این مسأله پرداخته اند. از آنجا که موضوع اصلی این رساله تحلیل و بررسی آرای این سه حکیم در مورد عقل نظری و عقل عملی است؛ پس از جمع آوری و بررسی آرای آن ها در مورد این مسأله شباهتها و اختلافاتی بین دیدگاه های ایشان در این زمینه به دست می آید. شباهت هایی که در این مجال می توان به آن اشاره کرد، عبارتنداز: هر سه حکیم عقل نظری را قوه عالمه می نامند و آن را ناظر بهرابطه ی نفس و عقل فعال می دانند. در حالیکه عقل عملی را قوه عامله معرفی می کنند؛ که ناظر به رابطه نفس با بدن است. آنها برای عقل نظری مراتب چهارگانه ای در نظر می گیرند؛ که پایین ترین مرتبه آن عقل هیولانی است و نفس در این مرحله قوه محض بوده و پس از گذشتن از مرتبه عقل بالملکه و عقل بالفعل در مرتبه عقل بالمستفاد قرار می گیرد؛ که کمال قوه نظری است. نفس ناطقه از جهت قوای نظری و عملی دارای خصوصیاتی است و هرگاه نفس ازجهت این دوقوه به کمال دست یابد، از این خصوصیات در حد اعلای آن برخوردار است و در چنین شرایطی این خصوصیات را باید معجزه نامید. در دیدگاه این حکیمان در زمینه قوه علمیه و عملیه اختلافاتی نیز مشاهدهمی شود و آن عبارتنداز: ابن سینا و ملاصدرا برای هر دو قوه نقش ادراکی قائلند؛ در حالی که قطب الدین رازی ادراک را به عقل نظری نسبت می دهد و قوه عملی را مبدأ حرکت می داند. از موارد دیگر اختلاف نظر می توان به مراتب عقل عملی اشاره کرد؛ ابن سینا و ملاصدرا مراتب چهارگانه ای برای این قوه در نظر می گیرند. اما ملاقطب برای قوه عامله قائل به هیچ مرتبه ای نیست. تفاوت دیگر در زمینه قوه قدسی است؛ که ابن سینا و ملاصدرا آن را بالا ترین مرتبه قوه نظری می دانند؛ این در حالی است که قطب الدین رازی قوه قدسی را در کنار فکر و حدس یکی از طرق کشف مجهول البته بالاترین مرحله کشف مجهول و برترین مرتبه قوه حدس است؛ معرفی می کند.

درباره ی ماهیت عقل و عشق و تفاوت این دو امر بنیادی سخن بسیار گفته شده ولی هرگز نمی توان ادعا کرد که سخن گفتن در این باب بهپایان رسیده است. چنانچه هیچ عارفی نمی تواند نسبت به عقل بی اعتنا باشد و هیچ فیلسوف خالی از عشق و احساس نیز وجود ندارد. ابن سینا با ذهن نقاد خویش کوشیده است نظام فلسفی استدلالی را ارائه نماید. نظام فلسفی او کاملاً مبتنی بر تفسیری عقلانی از شریعت اسلام است . فلسفه ی اشراق سهروردی نیز تلفیقی است از فلسفه ، عرفان ، عقل و عشق. ابن سینا چهره ی برجسته ی مکتب مشایی است واز تفکر برهانی واستدلال عقلانی بهره می جوید- که از آن به «حکمت بحثی» نیز تعبیر می کنند- نگاه ویژه ای به عقل دارد. وی معتقد است که نفس ناطقه دارای دو قوه است؛ یکی مدرکه ی عالمه ودیگری قوه ی محرّکه یعامله، که در کلمات این فیلسوف عقل نظری و عقل عملی تعابیردیگری از قو ه ی عالمه و قو ی عامله است. به نظر وی کمال واقعی نفس انسان در این است که خودیک عالم عقلانی شود که در آن تمام نظم جهانی ومراتب وجود منعکس است. سهروردی نیز علی رغم روش اشراقی خود- که از آن به «حکمت بحثی ، ذوقی» تعبیر می کنند- عقل را به عنوان مقدمه ای برای ورود به حکمت اشراقی می داند . شیخ اشراق اگر چه عالم را به عالم عقول و نفوس و اجسام تقسیم کرده است و نفوس ناطقه ی انسانی را نتیجه ی تابش نفوس مدبّره ی فلکی و فیض عقل فعال می داند، از اصطلاحات فلسفه ی مشاء استفاده کرده و انسان کامل را کسی می داند که نفس او مراحل اولیه ی هیولانی، بالملکه و بالفعل را گذرانده، به مرحله ی «مستفادی» که بالاترینمرحله ی تکامل نفس است رسیده باشد .در باب عشق نیزبوعلی سینا رساله ای کوتاه وگویا به نام «رساله العشق» بنا به درخواست شاگردش عبدالله فقیه معصومی ، تألیف کرده است که در شش فصل ویک خاتمه به بیان سریان نیروی عشق در همه ی موجودات به ترتیب درجات گوناگون وجودی آن ها وکیفیت این سریان مطابق اصول ومبانی فلسفی پرداخته است.وهمچنین درکتاب اشارات وتنبیهات ، در نمط هشتم ونهم، از عشق انسانی(مجازی وحقیقی) وکیفیت وشرایط آن و نیز ترتیب موجوداتِ صاحب ادراک در عشق حقیقی ، سخن گفته است. پس از او شیخ شهاب الدین سهروردی رساله ای به نام فی حقیقه العشق تألیف کرد که عمده ی نظرات وی درباره ی عشق در این رساله آمده است. سهروردی داستانی رابرگرفته از سوره ی یوسف بیان می کند ومی گوید اول چیزی که حق تعالی آفرید، گوهر تابناک «عقل» بود، خداوند این گوهر را سه صفتبخشید. وی بر این باور است که عشق و حزن ، همواره هم وزن و قرین یکدیگرند، هر جا عشق وجود دارد ، حزن هم وجود دارد، که راه عشق راهی بس هولناک است. سهروردی عشق را در مراتب گوناگون هستی ساری وجاری دانسته ومعتقد است که عشق در هریک از این مراتب از درجات گوناگونی برخوردار است. به نظر وی راز بقا وتکامل در عشق است.اهداف این پژوهش ازاین قرارند: تبیین جوهرعقل و عشق نزدابن سینا ومشخص نمودن جایگاه عقل و عشق در فلسفه ی وی، تبیین جوهرعقل و عشق نزد سهروردی وباز نمودن دیدگاه وی درباره ی عقل وعشق؛ بیان وجوه همانندی وتمایز میان دو دیدگاه. روشی که در این تحقیق به کار برده شده روش کتابخانه ای است، که به بررسی دیدگاه دو فیلسوف درباره ی عقل و عشق می پردازد.

ابن­ سینا و سهروردی هر کدام در آثار مختلف خویش، درباره وضعیت نفوس انسانی پس از مرگ از حیث سعادت و شقاوت به بحث پرداخته­ اند. در مجموع نحوه مواجهه این دو با این مسئله را از جهت صوری می­توان در دو مدل عرضه کرد. آن ها در برخی آثارشان بدون ارائه طبقه بندی منظمی درباره این مسئله بحث کرده اند و در برخی دیگر از آثارشان طبقه­ بندی منظمی ارائه داده اند. ابن سینا در المبدأ و المعاد طبقه ­بندی سه­ گانه و در رساله فی السعاده طبقه ­بندی چهارگانه و در الاشارات و التنبیهات طبقه ­بندی پنج­گانه ­ای از وضعیت این نفوس ارائه داده است. سهروردی نیز در برخی از آثارش بدون ارائه طبقه­ بندی منظم، به بحث درباره این مسئله پرداخته و در برخی دیگر از آثارش طبقه ­بندی دوگانه، برخی طبقه ­بندی سه­ گانه و بعضی تقسیم چهارگانه و پاره ­ای دیگر طبقه ­بندی پنج­گانه و در نهایت طبقه ­بندی شش گانه ­ای ارائه داده است. از این رو مقاله در صدد بررسی وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه ابن سینا و سهروردی در مورد این طبقه بندی است. با تحلیل دیدگاه این دو حکیم درمی­ یابیم که از برخی جهات همچون اصول و مبانی، ارائه نظریه با مدل صوری واحد و توجه به سعادت عقلی، میان این دو حکیم تشابه وجود دارد. بر عکس از جهات ذیل میان دو حکیم تمایز وجود دارد: 1ـ تأکید پررنگ­تر ابن­ سینا بر سعادت عقلی؛ 2ـ به رسمیت شناختن سعادت حسی از سوی ابن­ سینا؛ 3ـ طرح مسئله تعلق نفوس به اجرام فلکی به صورت صریح از سوی شیخ اشراق؛ 4ـ تمایز روش شناختی دو حکیم در حل مسئله.

چکیده :عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان، برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد و برجسته ترین نظریه ی مشایی در مورد عقل فعال در فلسفه ی فارابی و ابن سینا به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد.عقل فعال کار کردی عالی و گستردهدر وجود شناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقه ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات مبدأ صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه، مرکبات و نفوس ( غیر فلکی ) وابسته به افاضه ی صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد.عقل فعال در حیطه معرفت شناسی مشایی نیز جایگاهی برجسته دارد. معرفت انسانی ( ادراک حصولی ) در تمام مراتب خود وابسته به افاضه ی صور کلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است.سهروردی در تبیین صدور کثرات مادی، نظریه عقول عرضیه را مطرح کرد. وی عقول عرضیه را سلسله ای از انوار مجرد قاهره می داند، که هریک رب النوع یک نوع مادی هستند. این عقول کلی اند؛ به این معنا که اصل افراد خویش بوده و همه کمالات مادون را واجد بوده و فیض آنها به مادون علی السویه است. آنها در عرض هم واقع شده اند، به این معنا که فاقد رابطه ی علی و معلولی اند.عقول عرضیه از جهت وجود شناسی و معرفت شناسی نقش بسزایی در فلسفه ی سهروردی دارند؛ بدین صورت که عالم محسوسات، معلول انوار عرضیه ی حاصل از اشراقات است.اجسام عنصری از جهت فقر هر نور عرضی صادر شده اند. مّثّل معلقه، موجوداتی بالاتر از عالم محسوسات و پایین تر از عالم معقول هستند که توسط انوار عرضیه حاصل از مشاهدات، ایجاد شده اند.کلید واژه : عقل فعال، عقول طولیه،وجودشناسی،معرفت شناسی.

مسأله خیر و شر از مسائل مهم کلامی فلسفی است که ذهن فیلسوفان مسلمان از جمله ابن سینا و خواجه را به تکاپو واداشته است. در راستای راه حل آن نظریاتی را مطرح نموده‌اند. هر دو خیر را امری وجودی وشر را عدم دانسته‌اند. برای شر اقسام مختلف، که برای هر یک منشاء جداگانه‌ای درنظر گرفته‌اند. با حصر پنج گانه عقلی شر، ترک خیر کثیر را به دلیل شر قلیل در خلق نظام احسن، شر کثیر دانسته‌اند. شر را لازمه جهان مادی بنا نهاده‌اند و فوایدی برای آن برشمرده‌اند. هر دو شر رابه اقسام بالذات وبالعرض که برای عده‌ای خیر و برای عده‌ای شر است، تقسیم کرده‌اند. گناه را سر منشاءشرور دانسته‌اند. نقش اختیار را در پدید آوردن شر موثر دانسته‌اند. در راه حل مساله شر ابن سینا، با نظام احسن که خدا جهان را با حکمت خود استوار و مبری از فساد آفریده و خواجه بر اصل عوض بندگان مطابق افعال انسانی، تاکید داشته است. هر دو بر عالم مجرد که فاقد هرگونه خلل و سستی است اعتقاد داشته‌اند. عنایت الهی را احاطه کامل ذات به نظام هستی دانسته‌اند. هردو اوصاف الهی مانند توحید، ذات ومنشأء خیر وشر را یکسان می‌دانند. در عدل الهی پاداش را مطابق افعال انسانی دانسته و برخورداری بندگان ازرحمت وخیر خواهی الهی را، قابلیت بودن قابل دانسته‌اند. در قدرت مطلق الهی افعال قادر را بر اساس اراده که نفی آن محال است دانسته‌اند و قدرت را بر فعل و ترک آن می‌دانند. هردو علم مطلق الهی را در نظام احسن موثر دانسته‌اند و در رهیافت جدید پتر سون و سوبین برگ برآن صحه گذاشته‌اند، جان هیک و آکویناس وجود شر را با آن صفات منافی می‌دانند. مکی معتقد است چون خدا قادر به دفع شر نیست خیر خواه نیست.

چيستي لذت موضوعي است که نيازمند بررسي همه‌جانبه و واکاوي دقيق است. اين بررسي از نظر شيخ‌الرئيس بوعلي‌سينا از اهميت ويژه‌‌يي برخوردار بوده است. بخشي از اين واکاوي در موضوع مذکور، به نحوة مواجهه او با آراء پيشينيان بازميگردد. هدف نوشتار حاضر بررسي سير انديشة گذشتگان در موضوع لذت و همچنين بررسي ميزان بهره‏گيري و تأثيرپذيري بوعلي از آراء پيشينيان است که در ضمن آن به چگونگي مواجهه او با آراء گذشتگان پرداخته‌ ميشود. اين پژوهش دربردارندة دو مطلب است: يکي اينکه ابن‌سينا در مواجهة نقادانه نسبت به تعريف زکرياي رازي، تبيين دقيقي از خطاي تعريف او ارائه مينمايد، اما بيشتر از آنکه ثبت اين نقد به وي نسبت داده شود به نام فخررازي شناخته شده است. مطلب ديگر، اينکه شيخ‌الرئيس در مواجهة بعدي خود از بيان کوتاه معلم ثاني در تعريف لذت بهره گرفته و بدين لحاظ وامدار فارابي است. ابن‌سينا با توجه به نقدهاي وارد بر تعريف رازي آن را واميگذارد و با استفاده از نگاه وجودشناختي فارابي در بيان چيستي لذت، ديدگاه وي را براي تعريف خود مبنا قرار ميدهد و آنگاه با مباني فلسفه مشاء و کمال‏محورانه خود به تكميل تعريف در آثارش همت ميگمارد، تا جايي که تعريف وي بعنوان تعبيري پذيرفته‌شده در بيشتر آثار کلامي و فلسفي پس از او مبنا قرار ميگيرد.

فرهنگ مهدوی از مجموعه باورها، ارزش‌ها و نمادها تشکیل شده که در ارتباط با ظهورمنجی از نسل پیامبر( ص ) و فرزند یازدهم حضرت علی ( ع )، شکل گرفته که ریشه اعتقادی آن از آیات و روایات معصومین ( ع ) استخراج می‌شود. فرهنگ مهدوی دارای دو بخش می‌باشد؛ فرهنگ آرمانی و فرهنگ انتظار. مهمترین ویژگی‌های فرهنگ مهدوی و حکومت جهانی حضرت ( عج )، عبارتند از آرمان‌شهری، جهان‌شمولی و دینی بودن آن. آثار این فرهنگ شامل دو بخش آشکار و نهان است که، مهم‌ترین اثر آشکار آن" زمینه‌سازی برای ظهور " است و کارکردهای نهان آن عبارتنداز: ترسیم اهداف زندگی، ایجاد نشاط و خوش‌بینی، پویایی و تحرک و هویت بخشی و انسجام‌آفرینی. همچنین چشم انداز فرهنگ مهدوی در چهار بعد توسعه اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. از طرفی جهانی‌شدن را به عنوان گسترش روابط فوق قلمروگرایی تعریف نموده و بر مبنای آن به بررسی ابعاد، ویژگی‌ها و پیامدهای جهانی‌شدن پرداختیم. بررسی تأثیرات جهانی‌شدن بر فرهنگ مهدوی و حکومت جهانی حضرت ( عج ) در قالب چالش‌ها و فرصت‌ها آمده است. چالش‌ها در درجه اول ناظر به عناصر فرهنگ مهدوی یعنی؛ باورها، ارزش‌ها و هنجارها می‌باشد و همچنین در حوزه ویژگی‌ها و آثار فرهنگ مهدوی است، که البته با آسیب شناسی عملکرد دستگاه‌های فرهنگی درون جامعه و استفاده از فرصت‌هایی که جهانی‌شدن فراروی فرهنگ مهدوی می‌گذارد، کاستی‌های موجود مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و با توجه به گسترش تکنولوژیباید از فرصت‌هایی که جهانی‌شدن ایجاد کرده است نهایت استفاده را برای ترویج فرهنگ مهدوی داشت.

ابن سینا سعادت را به مطلوب بالذات و غایت لذاته تعریف می کند. او سعادت را از یک حیث به دوقسم 1. سعادت در قیاس با قوای مختلفی نفس و 2. سعادت در ارتباط با خود نفس تقسیم می کند. او از جهت دیگر، سعادت را به جسمانی (بدنی) و روحانی (نفسانی) تقسیم می کند و بر این باور است که سعادت روحانی اصل و سعادت جسمانی فرع است. هم چنین از حیث دیگر، سعادت را به مطلق و مقید تقسیم می کند و مدعی است که سعادت و شقاوت مطلق در دنیا قابل حصول نیست. و در نهایت، در پاسخ به پرسش چیستی سعادت قصوی و امکان دستیابی به آن در دنیا، سخن می گوید. گرچه بوعلی در آثار متعددش درباره ملاک دستیابی به سعادت عظمی به گونه ای متفاوت اظهارنظر می کند، اما این وجوه مختلف قابل جمع هستند و در مورد امکان دستیابی به سعادت قصوی در دنیا، بر این باور است که این امر در دنیا دست یافتنی نیست.