آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ماجرای فکر فلسفی در جهان به واقع یکی داستان است پرآب چشم. در درازنای تاریخ این حوزه فرهنگی عموما به فلسفه و اندیشه فلسفی ظنین بوده‌اند و به انحاء و طرق گوناگون با آن به مخالفت برخاسته‌اند. در روزگار ما مخالفت با فلسفه و تفکر فلسفی به صورت‌های نوینی ظهور و بروز پیدا کرده است. یکی از جلوه‌های آشکار این مخالفت را درنگاه اصحاب مکتب تفکیک می‌توان یافت. مکتبی که به تعبیرسیدحسن اسلامی‌اردکانی «کارش را با نقادی فلسفه و بی‌اعتبارسازی آن آغاز کرد. اما سرانجام کوشید از طریق آن کسب اعتبا رکند. میزان مخالفت این گروه با فلسفه تا جایی است که به نظراین پژوهشگر «شاید در متون دینی معاصر، حمله‌ای تندتر و بی‌رحمانه‌تراز نقدهای مکتب تفکیک به فلسفه اسلامی نتوان یافت». امااین تفکیکی‌ها چه کسانی هستند؟ حرف حساب‌شان چیست؟ مبنا و استدلال‌شان برای مخالفت با فلسفه چیست؟ آیا دلایل‌شان برای نفی فلسفه‌ورزی پذیرفتنی است؟ واکنش‌شان در مقابل نقدها و انتقادها چگونه است؟

روز دوشنبه، بیست‌ و دوم مرداد ۱۳۹۷ چهارمین نشست از نشست‌های اندیشه‌ورزی مباحثات، در دفتر سایت مباحثات گردید. موضوع این جلسه، معرفی و نقد کتاب «سودای تفکیک» بود و ارائه دهنده‌ی این نشست، نویسنده‌ی کتاب، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن اسلامی بود. در ادامه، گزارش از این نشست را می‌خوانید.

جامعه برای بقای خود به نهاد اخلاق نیازمند است، اما چرا باید «من» اخلاقی باشم؟ چه اشکالی دارد که همه اخلاقی رفتار کنند و من تظاهر به اخلاقی بودن کنم، بی آنکه به واقع پایبند به اخلاق باشم. این پرسش از سوی گلاوکن فراروی سقراط نهاده شد و تا امروز کسانی کوشیده اند به آن پاسخی درخور دهند. افزون بر پاسخ سقراطی به این مسئله، ما شاهد پاسخ اگزیستانسیالیستی و پاسخ دوراندیشانه که نوعی خودگروی پیچیده است، هستیم. در کنار این پاسخ ها که هر یک قوت و ضعفی دارد، می توان پاسخی دینی به این مسئله داد. پاسخ دینی به چرایی اخلاقی زیستن در معرض برخی نقدها و اشکالات قرار گرفته است که زاده تقریرهای خاص آن است. در این مقاله، نگارنده با مرور تاریخی این مسئله و تفکیک دو پرسش اساسی از هم، چهار پاسخ را طرح و بررسی می کند و سرانجام از پاسخ اسلامی به دلیل قوت تبیینی بالای آن دفاع می کند و تقریری از مسئله پاداش و کیفر به دست می دهد که پاسخ گوی انتقادات رایج باشد.

احادیث متعددی که بر تفکیک بین شخص گوینده و گفتارش تاکید می کنند، بیان کننده فهم اصل سخن و ارزیابی آن بدون توجه به گوینده است. در مقابل این احادیث، روایات دیگری وجود دارد که به توجه به گوینده و شناخت دقیق او دلالت می کند؛ به این معنا که هر سخنی را از هر کسی نپذیریم. نویسنده در این مقاله می کوشد به بررسی این دو دسته احادیث پرداخته و آن را در سه حوزه مختلف، تقسیم و تحلیل و استنتاج کند. نتیجه این بررسی آن است که هر گروه از این احادیث بر بعد خاصی تاکید دارند که از مجموع آنها می توان به سه بعد اشاره کرد: 1. بعد معرفت شناختی 2. بعد روان شناختی 3. بعد رفتارشناختی

کیفرهای ترذیلی یکی از موضوعات دامنه‌دار و پرمناقشه در مباحث حقوقی و اخلاقی است که آوردگاه دیدگاه‌های صاحب‌نظران مختلف از سده‌های پیشین تاکنون بوده و متعاقباً در بسیاری از اسناد و کنوانسیون‌های بین‌المللی بر ممنوعیت آنها پای فشرده شده است. از مهم‌ترین مصادیق این کیفرها می‌توان به کیفرهای بدنی، قطع عضو و سنگسار اشاره کرد. در تحقیق حاضر به بررسی این کیفرها از منظر اخلاق پرداخته شده و مهم‌ترین دلایل اخلاقی مخالفان و موافقان آنها مورد بررسی قرار گرفته است. آثاری که در این‌باره نگاشته شده، مجموعاً بر اساس دو رویکرد کلان «سزاگرا» و «فایده‌گرا» به تحلیل این کیفرها پرداخته‌اند. در رویکرد نخست، مجازات، صرف نظر از پیامدهای آن و عموماً بر اساس استحقاق مجرم تحلیل می‌گردد؛ در حالی که در رویکرد دوّم پیامدها و آثار فردی و اجتماعی مجازات مبنای داوری قرار می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل مخالفت سزاگرایان با این نوع مجازات‌ها، مغایرت آنها با «کرامت ذاتی» انسان است. متعاقباً دلایل دیگری چون «ترادف این مجازات‌ها با شکنجه» و «بی‌رحمانه بودن» آنها نیز بیان گردیده است. عمده دلایل مخالفت فایده‌گرایان نیز ناظر به عدم بازدارندگی خصوصی و عمومی این کیفرهاست. امّا علی‌رغم موج مخالفت با این کیفرها، برخی صاحب‌نظران دلایل قابل اعتنایی در دفاع از آنها، به ویژه کیفرهای بدنی، اقامه نموده‌اند که این دلایل نیز ذیل دو رویکرد سزاگرا و فایده‌گرا ارائه شده‌اند. بررسی‌های صورت‌گرفته، حاکی از آن است که ارزش‌داوری درباره این کیفرها در چارچوب رویکرد دینی و سکولار وضعیت کاملاً متفاوتی دارد. بر مبنای رویکرد سکولار، نمی‌توان یک داوری کلی درباره تمام انواع کیفرهای ترذیلی مورد مطالعه داشت. بر این اساس، در حالی که دلایل موافقان کیفرهای بدنی و قصاص عضو از قوت بیشتری برخوردار است، دلایل مطرح برای دفاع از کیفر قطع عضو سارقان و سنگسار بسیار مناقشه برانگیزند. به ویژه آن‌که عمده‌ترین دلایل مدافعان این کیفرها دلایل فایده‌گرایانه هستند. این دلایل عموماً فاقد پشتوانه مطالعات آماری بوده و مهم‌تر آن‌که، اثبات انحصار آثار مورد ادعا در مجازات‌های مذکور دشوار است. این در حالی است که در رویکرد اسلامی به پشتوانه اصول هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن، قابلیت بالایی جهت دفاع اخلاقی از کیفرهای ترذیلی وجود دارد. بر این اساس، همه کیفرهای مورد اشاره به دلایلی چون قابلیت تطهیر مجرم و تأثیر آنها بر تخفیف مجازات‌های اخروی اخلاقی به شمار می‌روند.

علم‌آموزی و فراگیری دانش یکی از مناسبات انسانی است که نقش مهمی ‌در سعادت آدمی‌ دارد و می‌تواند از منظر اخلاقی محل توجه واقع شود. در فرآیند علم‌آموزی افعالی از انسان صادر می‌شود که می‌توان در باب حسن و قبح یا درستی و نادرستی آنها سخن گفت. عالمان اخلاق و فلاسفه مسلمان و غیرمسلمان هر کدام دیدگاه‌های مختلفی در باب ملاک حسن و قبح و تشخیص نیک از بد ارائه کرده‌اند؛ ملاک‌هایی همچون سود و منفعت، لذت، وظیفه و تکلیف و فضیلت. از دیدگاه اسلام، آنچه یکی از اصلی‌ترین معیارهای اخلاقی بودن افعال و رفتار انسان را شکل می‌دهد نیت و انگیزه انسان است. نیت و انگیزه باید با فطرت و عقل هم‌سو باشد؛ چراکه عقل انسان می‌تواند حسن و قبح را تشخیص دهد و دین و شرع نیز راه را برای شناخت عقل روشن کرده، یافته‌های صحیح و درست آن را تأیید می‌کند. اخلاقی بودن، همه شئون و مناسبات انسانی را شامل می‌شود و پهنه اخلاق به وسعت وجود انسان، گسترش می‌یابد. علم‌آموزی و فراگیری دانش نیز می‌تواند از منظر اخلاقی بررسی شود. در این رساله می‌کوشیم معیارها و اصولی را که در اخلاقی شدن فرآیند دانش‌اندوزی نقش دارند از خلال سخنان گهربار اهل بیت علیهم السلام واکاوی کنیم. البته تأکید این پژوهش بر سه ویژگی زهد عالمانه، تواضع و ترویج علم است. بدین‌منظور پس از تبیین مفاهیم و طرح مقدمات، اخلاق دانشوری را تعریف می‌کنیم و در کنار آن به بایدها و نبایدهای اخلاقی عالمان و متعلمان می‌پردازیم. زهد عالمانه، تواضع عالمانه و نشر علم سه مولفه اساسی در شکل گرفتن زندگی عالمانه و اخلاق دانشوری است.

یکی از مسائلی که در طول تاریخ فلسفه اهمیت فراوانی داشته و فیلسوفان مختلفی درباره آن سخن گفته‌اند مسئله خود یا ماهیت شخص است. تحولات معاصر در علم عصب‌شناسی، روان‌شناسی و فلسفه ذهن دیدگاه‌های جدیدی را در این زمینه موجب شد. به طور کلی، برجسته‌ترین نظریه‌های مطرح‌شده در باب ماهیت شخص عبارت است از نظریه خود و نظریه بقچه‌ای. طبق نظریه خود، شخص عبارت است از جوهری غیرمادی که مستقل از بدن است و پس از مرگ بدن به حیات خود می‌تواند ادامه دهد، اما طبق نظریه بقچه‌ای، خود دکارتی وجود ندارد و وحدت آگاهی را بدون اشاره به خود دکارتی می‌توان تبیین کرد. بر اساس این نظریه، شخص عبارت است از بدن و مجموعه‌ای از رخدادهای ذهنی که به طور خاص با هم مرتبط شده‌اند. لذا شخص امری فراتر از تجربه‌های ذهنی‌اش نیست. درک پارفیت در زمره فیلسوفانی است که به تبع هیوم مدافع نظریه بقچه‌ای است. این رساله، به تبیین و تحلیل دیدگاه تقلیل‌گرایانه پارفیت درباره ماهیت شخص و این‌همانی شخصی می‌پردازد و ضمن اشاره به ارتباط میان دیدگاه پارفیت و نظریه نفی خود در آیین بودا، ارتباط میان بحث این‌همانی شخصی و اخلاق را می‌کاود و نشان می‌دهد که این‌همانی شخصی و نظریه نفی خود می‌تواند چه استلزاماتی در فرااخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی داشته باشد. مهم‌ترین استلزامات اخلاقی بحث این‌همانی شخصی را می‌توان در طرح نظریه هنجاری مبتنی بر بیشینه کردن خیر، مسئولیت اخلاقی، تعریف فضیلت و رذیلت، اخلاق جمعیت، سقط جنین و به‌مرگی، توصیه‌های اخلاقی پیش از موعد، خودگرایی و دیگرگرایی و اخلاق ژنتیک پی گرفت.

شاید کنار هم گذاشتن این دو فعالیت بشری، کمی عجیب به نظر برسد؛ فلسفه انتزاعی‌ترین و نظری‌ترین فعالیت ذهنی انسان است، حال آن‌که صخره‌نوردی و کوه‌نوردی عینی‌ترین و شاید زمخت‌ترین فعالیت فیزیکی انسانی قلمداد شوند. به نظر می‌رسد فلاسفه در برج عاج تأملات نظری خود پناه گرفته و در حالی که مانند تالس، از چاله پیش پای خود خبر ندارند، سر در کار آسمان‌ها کرده‌اند. و از آن غریب‌تر، سقراط با افتخار این در چاله‌افتادن را نشان فیلسوفی می‌داند (افلاطون، 1367: 3/1410). برعکس، کوه‌نوردان و سنگ‌نوردان ماجراجویانی هستند که از خزیدن به کنجی و گوشه‌نشینی بیزارند و در پی فتح قله‌های بزرگ و بالارفتن از دیواره‌های صاف و عمودی و گاه با شیب منفی هستند و از چنگ‌زدن و گلاویزشدن با صخره‌ها لذت می‌برند، هرچند این کارها مرگ آنان را در پی داشته باشد. کافی است آمار تلفات صخره‌نوردان را، به هنگام صعود و فرود، و آمار تلفات فلاسفه را، البته به هنگام فلسفه‌ورزی، مقایسه کنیم، تا متوجه تفاوت عمیق میان این دو فعالیت شویم. خطاهای فلاسفه معمولاً مرگ آنان را در پی ندارد، حال آن‌که خطایی کوچک هنگام صعود از دیواره‌ای می‌تواند نتایج مرگ‌بار در پی داشته باشد. حال بگذریم از این‌که فلاسفه‌ای مانند آلوین پلانتینگا، آرنی نایس، فیلسوف نروژی، و هانس کونگ کوه‌نوردان حرفه‌ای هستند، به نظر می‌رسد این دو فعالیت از هم فاصله زیادی دارند.با این حال، کتاب صخره‌نوردی: فلسفه برای همه، چشم‌انداز دیگری بر ما می‌گشاید. در این کتاب نوزده تن، که عمدتاً از استادان شاخه‌های گوناگون فلسفه، از فلسفه سیاسی گرفته تا معرفت‌شناسی هستند و همگی آنان سنگ‌نوردان حرفه‌ای هم هستند و گاه در دل کوهستان و در هنگامه صعود نیز بحث فلسفی را فراموش نمی‌کنند، گرد هم آمده‌اند تا ابعاد فلسفی سنگ‌نوردی و کوه‌نوردی را بازگویند.