آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین دلایل مادّی نبودن نفس با بهره گیری از آیات و دلایل عقلی است. پژوهش حاضر در شش بخش تدوین شده است. بخش اول شامل، چیستی نفس، هوای نفس، چیستی تجرّد و مادیت و مبنای تقسیم ادلة تجرد نفس است. نویسنده در بخش دوم تا پنجم به بیان دلایل تجرد نفس پرداخته و انواع ادله را در چهار نوع دسته بندی کرده است. نوع اول: ادلة نقلی قرآنی که شامل آیات دال بر نحوه خلقت، مانند نفخ روح و...، آیات دال بر ویژگی های انسان در دنیا مانند رؤیا یا الهام بدی ها و خوبی ها به قلب بشر، آیات دالّ بر نحوة مرگ و آیات دالّ بر امور برزخی و پس از مرگ. نوع دوم: ادلة وجدانی و شهودی (عرفا) است. که رسیدن به شهود «نفس مجرد» در طی حرکت و در مرحله ای از مراحل سیر و سلوک انجام می پذیرد. نوع سوم: ادلة حسی و تجربی است که با توجه به ویژگی های جسمانی بدن، ده نوع از ادله یادآوری شده است مانند: نقش زمان و مکان، تغییر بدن، تعامل قوا، منفعل بودن جسم، که هر کدام به نوعی بر مجرد بودن نفس دلالت دارند. نوع چهارم: ادلة عقلی تجرد نفس است که شامل پانزده دلیل است مانند: ثبات نفس، درک دائمی خود، علم به ذات، استقلال، وحدت نفس، درک کلی مجرد.

از باورهای قطعی و حتمی که در منابع دینی اسلامی که تأکیدات فراوانی به آن شده است، مسئله برپایی قیامت و حسابرسی اعمال دینوی انسان‌هاست؛ یکی از مباحث کلامی که از دیرباز تا به امروز مورد توجه قرار گرفته است، مسئله نجات و رستگاری انسان‌های روی زمین است؛ لذا عده‌ای از علمای برخی ادیان، بر این باورند که نجات و رستگاری منحصر به آیین خویش بوده و سایر افراد، مستحق عذاب الهی خواهند شد؛ در مقابل عده‌ای یک نوع کثرت‌گرایی نجات را در پیش گرفته‌ و نجات را برای تمامی افراد یکسان می‌داند؛ اما در این میان عده‌ای از علمای دین اسلام، راه اعتدال را اختیار نموده، و نجات را براساس قواعد اصولی دین اسلام تفسیر کرده و سایر افراد غیر مسلمان را یا شرایطی اهل نجات می‌داند. در این بین افرادی هستند که نسبت به مسائل اعتقادی و کلامی دین اسلام، به دلایلی گوناگونی ناآگاه و بی‌اطلاع هستند؛ افرادی که این بی‌اطلاعی و ناآگاهی آنان، نه از روی لجاجت و عناد است بلکه به واسطه قصوری است که به دلایلی دچار آن‌ها شده اند. حال پرسشی که مطرح می‌شود این است که این دسته افراد دارای چه ویژگی‌های هستند که به آنان جاهل قاصر اطلاق شود؟ و اگر شخصی در زمره جاهلان قاصر وارد شد، چه ادله‌ی عقلی و نقلی برای نجات شخص جاهل قاصر ارائه خواهد شد؟ جاهل قاصر، کسی است که به هر دلیلی امکان دسترسی به حق را نداشته و تشخیص حقیقت برایش میسّر نبوده است و این شخص به دلیل معذوریت عقلی که از پیشگاه خداوند متعال دارد، و براساس نص آیات و روایات، اهل نجات خواهد بود.

چکیده: مساله ای که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است این است که آیا می توان اخلاق را به دین وابسته دانست؟ اگر جواب مثبت است دقیقا این گزاره چه معنایی دارد و اخلاق در چه محورهایی وابسته به دین است؟ چه دلایل قانع کننده ای برای این وابستگی در هر یک از این محورها وجود دارد؟ برای پاسخ به این مسأله پس از طرح مقدمات لازم که به بحث از معانی دین، اخلاق، وابستگی و پیش فرض های مساله می پردازد مساله در چهار محور مجزا مورد بررسی واقع می شود. در محور اول که درباره وابستگی زبان شناختی بحث شده این نتیجه حاصل شده که گرچه بنیان زبان اخلاق بر دین استوار نیست ولی در عین حال دین می تواند با تحولی که در موضوعات گزاره های اخلاقی ایجاد می کند به تحول اخلاق یاری رساند این مدعا در قالب برخی از مفاهیم دینی نشان داده شده است. در محور بعدی، وابستگی ثبوتی و وجودی اخلاق به دین مورد تحقیق قرار گرفته و این مساله مورد کنکاش قرار گرفته که آیا ثبوت ارزش های اخلاقی برای افعال گوناگون امری ذاتی است و نیاز به جاعل و شارع ندارد و یا اینکه باز در اینجا این دین و اراده تشریعی خداوند است که برای امور مختلف ارزش آفرینی می کند. تحقیق در این باب نیز نشانگر عدم وابستگی ثبوتی اخلاق به دین است و چنین وابستگی با اشکالات متعددی روبرو می گردد. مساله ای که در محور سوم مورد تحقیق قرار گرفته، مساله وابستگی معرفت شناختی اخلاق به دین است. در این محور برخلاف اندیشه سکولار که اخلاق را از نظر معرفتی کاملا مستقل از دین می داند، مدعای وابستگی معتدل و غیر افراطی مورد تصدیق قرار گرفته است و نیاز انسان به دین در شناخت برخی از گزاره های اخلاقی که بخشی از آنها در کتب فقهی نیز بیان شده مورد توجه واقع شده و به اشکالاتی که بر این وابستگی وارد شده پاسخ لازم داده شده است. آخرین مساله ای که مورد بررسی قرار گرفته و محور چهارم این نوشتار را به خود اختصاص داده است مساله وابستگی روانشناختی اخلاق به دین و تاثیر آموزه های دینی در روی آوردن مردم به سمت انجام آموزه های اخلاقی است. در این بخش نیز ابتدا قرائت افراطی و وابستگی حداکثری مطرح شده و مورد نفی قرار گرفته و سپس با ادله کافی به اثبات وابستگی معتدل اخلاق به دین در این عرصه پرداخته شده است. با توجه به دستاورد بحث در محورهای فوق این نتیجه به دست می آید که اخلاق در برخی از عرصه ها به دین نیازمند است که مهمترین آن همان عرصه معرفت شناختی است و این نشان دهنده این است که مدعای تقدم مطلق اخلاق بر دین ادعای درستی نیست بلکه برای شناخت ارزش های اخلاقی ما باید علاوه بر عقل و وجدان درونی به متون دینی نیز مراجعه کنیم و در پرتو معارف حاصل از عقل و نقل به سوی اخلاق واقعی گام برداریم.

این نوشتار بحثی است تطبیقی در مورد حدوث نفس، بین فلسقه اسلامی و آیات و روایات. چون بنظر می‌رسد بسیاری از مشکلات این مسئله ناشی از خلط معانی مفردات این بحث است نویسنده نخست مفردات بحث را بررسی می‌کند و سپس با تفحص در کتب ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا، به بررسی حدوث نفس در فلسفه می‌پردازد و از بین دو قول معروف یعنی حدوث جسمانی و حدوث روحانی نفس، اولی را بر می‌گزیند و آن را دیدگاه فلسفه اسلامی در مسئله حدوث نفس قرار می‌دهد. سپس به بررسی حدوث نفس در آیات و روایات می‌پردازد و در این کار از روش تفسیری آیه به آیه و روایت به روایت استفاده می‌کند که حاصل آن تفسیری نو از آیات و روایات دال بر حدوث یا قدم نفس است و که عبارت باشد از تفاوت روح مورد بحث در آیات و روایات دال بر قدم با روح مورد بحث در آیات و روایات دال بر حدوث و در نهایت به بررسی نشآت وجودی نفس در حکمت صدرا و آیات و روایات می‌پردازد و با ذکر آیات و روایات دال بر حدوث جسمانی نفس، به تطبیق بین فلسفه و آیات روایات در حدوث جسمانی می‌پردازد که نتیجه آن توافق فلسفه و منابع دینی در پذیرش حدوث جسمانی نفس است.

ضرورت پرداختن به مسائل معرفت شناسی و پاسخ به شبهه های مربوط به آن، پیش از هرگونه «هستی شناسی» قطعی است و این کار مهم، تلاش های گوناگونی را می طلبد از جمله این تلاش ها، نگاهی تاریخی به معرفت شناسی و بررسی سیر تطوّر آن به منظور دستیابی به انواع شبهات و معضلات و گونه های مختلف جواب و راه حل های آن برای رسیدن به واقع است. بررسی سیر این مبحث در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی ضرورت دارد; ولی هر کدام نوشتاری مستقل را می طلبد و دقّت و موشکافی خاصّ خود را اقتضا میکند. به لحاظ این که در فلسفه اسلامی، تاکنون کار مستقلّی در این زمینه صورت نگرفته، این بحث را در فلسفه اسلامی مطالعه و بررسی کرده و برای بریده نبودن این سیر از زمینه های پیشین خود، نگاهی مختصر و گذرا به معرفت شناسی در غرب افکنده، و بخش اوّل این رساله به معرفت شناسی در فلسفه غرب اختصاص داده ایم. از آن جا که مورّخان فلسفه، ابتدای فلسفه را از شش قرن پیش از میلاد می دانند و سوفسطائیان را نخستین متفکّران در این زمینه به شمار می آورند، این بخش سیر مختصر خود را از آن جا آغاز می کند. در فصل اوّل، نظریات پارمیندس، گزنوناس از یونان باستان و سپس سوفسطائیان و ادلّه آن ها بررسی، و پس از آن، سقراط، دموکرتیس، افلاطون، ارسطو، رواقیان، اپیکور و شکّاکان و شبهات دهگانه آن ها و نوافلاطونیان نقد شده است.در فصل دوم، معرفت شناسی در قرون وسطا (در فلسفه مسیحی) را مورد بحث قرار داده و نظریّات اگوستین، بویس، روسلان، آبلار، راجر بیکن، اکویناس، و اکام را گزارش کرده ایم.در فصل سوم، معرفت شناسی در فلسفه جدید بررسی، و نظریّات دکارت، اسپینوزا، لایب نیتز، فیلسوفان تجربی (لاک، بارکلی، هیوم) نقد شده اند. و سرانجام به نظریّات کانت پرداخته ایم. بخش دوم به معرفت شناسی در جهان اسلام اختصاص یافته، و از کندی، فارابی، ابن سینا، غزالی، فخر رازی، شیخ اشراق، خواجه نصیرالدّین طوسی و ملاّصدرا سخن رفته و آرای ایشان در باب معرفت شناسی مورد دقّت و ارزیابی قرار گرفته است. در بخش سوم، فیلسوفان پس از ملاّصدرا مورد توجّه هستند و نظریّات علاّمه طباطبایی(رحمه الله)، استاد مطهری و استاد مصباح در باب علم و معنای آن، انواع مفاهیم، بدیهیات، اصل علّیت و ارزش شناخت تحلیل و بررسی شده اند و سرانجام، سیر معرفت شناسی در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی بیان شده است و نتیجه گرفته ایم که فلسفه غرب در مجموع به سمت عدم امکان مطابقت ذهن با واقع و در نهایت، تبیین به عدم امکان آن (در فلسفه کانت) پیش رفته است; امّا در فلسفه اسلامی، حلّ مشکلات شناخت در رسیدن به واقع و تبیین توان عقل در رسیدن به واقع اتقان کافی دارد.

---

درباره مفاد بايد و نبايدهای مطلق و بايد و نبايدهای اخلاقی، نظرياتی عرضه شده كه چهار نظريه مهمتر است: 1 (مفاد بايد، ضرورت بالغير برآمـده از اراده فاعـل اسـت؛ 2 (مفـاد بايـد، ضـرورت ادعائی و جعلی است؛ 3 (مفاد بايد، ضرورت بالقياس اسـت ؛ 4 (مفـاد بايـد، ضـرورت بالقيـاس و بالغير است يا به عبارت دقيقتر، ضرورت بالقياسِ بـالغير اسـت . نظريـه چهـارم مـورد قبـول نوشـتار حاضر است؛ زيرا ديدگاه نخست ضرورت قبل از اراده را پاسخ نداده ونظريه دوم دچـار لغويـت است وديدگاه سوم به رابطه ميان فاعل وفعل توجه نكرده است.

معرفت‌شناسی اخلاق به عنوان یکی از مسائل فرا اخلاق و نوعی از معرفت‌شناسی مقید یا مضاف با نگاهی عقلی و از بیرون، مفاهیم و قضایای اخلاقی را مورد بررسی معرفت‌شناختی قرار می‌دهد. مسائل معرفت‌شناختی متعددی از قضایای اخلاقی می‌توان ارائه کرد که مهم‌ترین آنها توجیه یا معیار اثباتی صدق آنهاست. این رساله که نظریه بداهت قضایای اخلاقی را دنبال نموده است، با روشی کاملاً عقلی و معرفت‌شناختی ابتدا عقلی بودن و سپس یقینی بودن قضایای اخلاقی را اثبات کرده و در نهایت برخی از قضایای اخلاقی را از بدیهیات شمرده است. با فحص نسبتاً کاملی که در آثار و آراء حکمای اسلامی به ویژه قائلان به بداهت انجام گرفت، این نتیجه به دست آمد که دو قضیه «عدل حسن است» و «ظلم قبیح است» از سنخ اوّلیات است که بر اساس نظریه «مبناگرایی»، همه معرفت‌های نظری اخلاق به این دو قضیه پایه مبتنی می‌گردند. همچنین انسان برخی مصادیق این دو قضیه را به طور حضوری در خود می‌یابد. از این رو، برخی قضایای اخلاقی از قبیل وجدانیات نیز به شمار می‌روند. این قضایا در هر دو صورت خودْ موجّه و دارای صدق ذاتی است و نیاز به اثبات ندارد. با تقریر خاصی که از نظریه بداهت ارائه شده، می‌توان به خوبی از این نظریه دفاع کرد و به دیدگاه‌های مخالفان آن؛ یعنی قائلان به شرعی بودن، مشهوری بودن و نظری بودن قضایای اخلاقی پاسخ داد. همچنین برخی قضایای اخلاقی تحت هر شرایطی ثابت و مطلق هستند. لکنبرخی دیگر متناسب با تغییر شرایط، تغییر می‌کنند اما چون این شرایطْ واقعی‌ هستند از این رو موجب نسبیت‌گرایی نمی‌شود.

بخشی از اوصافی که خداوند درباره مؤمنان در قرآن بیان داشته، ناظر به محبّت و ولایت است و به طور صریح بیان می‌کند که ایمان به خدا با محبّت به دشمن خدا قابل جمع نیست. در آیات متعددی مؤمنان از دوستی با اهل کتاب، مشرکان و کفّار نهی شده‌اند. در این نوشتار پس از تبیین ارتباط ایمان و محبّت به خدا، چرایی تعارض آنها با محبّت غیرمؤمنان از منظر نفس‌شناسی ملاصدرا تبیین می‌گردد. ملاصدرا در برخی آثار خود به ایمان و آثار آن پرداخته و در مواضعی دیگر مباحث هستی‏شناختی محبّت را به میان آورده است. در این پژوهش با کمک تبیین نقش قلب به عنوان مرتبه‌ای از وجود انسان که محل شناخت، ایمان و محبّت است، نحوه تأثیر و تأثّر ایمان و محبّت از یکدیگر را برای تبیین چرایی بایسته‌های محبت در قرآن بررسی می‌کنیم. از آنجا که نفس انسان امری مجرد و بسیط است، موطن امیال او از شناخت‌های او منقطع نیست. محبّت‌ها و امیال انسان شناخت‌های او را تحت تأثیر قرارمی‌دهد، تا آنجا که می‌تواند چشم بصیر مؤمن را از ادراک حقیقت ناتوان ‌کرده، او را به کفر بکشاند

علم تفصیلی حضرت حق به همه حقایق (ماسوی‏‌الله با همه ویژگی‌ها و تفاصیل و همه اعدام و محالات) مورد قبول و تأکید همه اندیشمندان مسلمان است. آنچه مورد اختلاف یا تفاسیر گوناگون قرار گرفته، تبیین این علم است؛ به‏‌گونه‌ای‏‌که موجب کثرت در ذات نگردد و تغییر و حرکت را به ذات حق راه ندهد. دراین‌‏میان، قاعده «بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لیس بشیء منها» از جمله مبانی و اصولی است که ملاصدرا و پیروان حکمت متعالیه برای این تبیین بدان متوسل شده‌اند و یک علم حضوری قبل از فعل (در مرتبه ذات) را به‏وسیله آن شرح و تفسیر کرده‌اند. اما قید «و لیس بشیء منها» مانع تفسیر آن به نحوی است که مورد ادعای اندیشمندان موافق با قاعده است. این مانع مورد نظر مقاله می‌باشد؛ یعنی تبیین مانع و پاسخ‌های آن و نارسایی‌های این پاسخ‌ها. به نظر می‌رسد پاسخ صحیح این مشکل و تفسیر صحیح این نحوه علم با قاعده اتحاد عقل و عاقل و معقول ممکن است که خود مقاله‌ای جدا می‌طلبد.