آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با وجود اینکه ابوبکر محمد بخاری کلابادی (حدود 385ه.ق) صوفی و فقیه حنفی قرن چهارم شخصیتی صوفیانه دارد، اما در کتاب «التعرف لمذهب اهل التصوف» ضمن پرداختن به مباحث تصوف، نگاهی ویژه به طرح مباحث کلامی و اعتقادی داشته است؛ به عنوان نمونه مباحثی همچون رؤیت خداوند و قضا و قدر را همسو با ابوالقاسم حکیم، سردمدار مکتب اهل سنت و جماعت، مباحث مربوط به ایمان را متأثر از مکتب عرفانی عراق و جنید بغدادی، و مباحث مربوط به اثبات قدرت و اراده خداوند را همسو با مکتب اشعری و ماتریدی بیان کرده است. پای‌گیری مکاتب کلامی در عصر کلابادی باعث شد تا التعرف به نوبۀ خود تحت تأثیر هر یک از آن‌ها باشد که شخصیت چندوجهی کلابادی نیز در هضم و پذیرش نگاه‌های گوناگون فکری در این راستا اثرگذار بوده است. به هر تقدیر، این اثرگذاری ضمن پردازش به اصول اساسی تصوف، باعث به وجود آمدن نظامی جدید از مفاهیم کلامی و اعتقادی در این کتاب شده است. نگارندگان این مقاله کوشیده‌اند تا ضمن شناسایی جریان‌های کلامی موجود در جهان اسلام؛ که عبارت‌اند از: طیف‌های گوناگون مکتب اهل سنت و جماعت (ماتریدی و ابوالقاسم حکیم سمرقندی)، مکتب اشعری، مکتب عراق و جنید بغدادی، ردّ پای هر یک از تفکرات کلامی و اعتقادی آن‌ها را در باب‌های گوناگون التعرف نشان دهند.

در قرآن کریم و در عرف متکلمان مسلمان آنچه به‌ عنوان جایگزین نام الله یا در وصف او به‌ کار می‌رود، اسم (جمع آن اسماء) الله نامیده می‌شود. این که آیا می‌توان خداوند را با نام‌ها و اوصافی خطاب کرد که در قرآن، سنت و اجماع نیامده و یا آنکه اسماءالله توقیفی است؛ یعنی مقید به ذکر آنها در منابع مذکور است، از جمله موارد اختلاف مهم اندیشمندان عالم اسلام، به‌ویژه متکلمان و فلاسفه مسلمان بوده است. اختلاف دیگر آنان این بوده که آیا آنچه به‌عنوان اسماء الله اطلاق کرده‌اند، با مسمایشان عینیت دارد یا به‌کلی بیگانه است؟ از فرق عمده کلامی و غالب اهل سنت حنبلی و اشعری بر توقیفیت اطلاق اسما و به عینیت آنها با مسمایشان باور داشته‌اند، در هر دو مورد معتزله و شیعه در موضع مخالف ایستاده‌اند، ولی ماتریدیه با وجود عدم قبول توقیفیت اسمای خداوند، گرچه به عینیت این اسما با مسمایشان اعتقاد راسخ ندارند، لزوما منکر عینیت اسما با ذات و صفات حق نیست.جلال‌الدین محمد مولوی (متوفای 672)، از سویی، در آثارش خداوند را با نام‌های بی‌شماری از قبیل: خورشید، آفتاب، دریا، دوست، معشوق، یار، دلبر، خلیفه، شاه، مادر، عروس، صید، صیاد و ... خوانده، اما به منصوص بودن آنها مقید نبوده است و از سوی دیگر، توصیف و اسم شایسته حضرت حق، را چون شب قدر، گم‌شده در اینها می‌داند، اما در هر دو مورد اشعری نیست و موضعی ماتریدی دارد. با توجه به نظری که در باب گوهر ایمان و سابق دانستن رحمت الهی دارد، نیت گوینده را بر اقوال او مقدم و مایه نجات می‌شمارد.

بحث از رویت خدا و چگونگی آن از مهمترین بحث های کلامی در میان فرق اسلامی از جمله اشاعره است. متقدمان اشعری بنا بر دلایل نقلی اعتقاد دارند که خداوند، قابل رویت است و مومنان در آخرت می توانند خدا را با چشم سر ببینند. این نظر اشاعره در روند تاریخی با تغییراتی رو به رو شد؛ به طوری که در دوره ای استدلال های عقلی و در زمانی رویکرد عرفانی در میان آنها قوت گرفت. فخر رازی از جمله اندیشمندان اشعری است که در این باره سخن گفته و نظریه او به جهت شرایط روحی و تاریخی اش با اشاعره پیش از خود متفاوت است. ایشان پس از بررسی نظرهای مختلف معتقد شد که رویت خدا با دلایل عقلی قابل اثبات نیست و مقوله ای است که جز با نقل و سمع نمی توان به آن دست یافت. او در پایان، رویت خدا در آخرت را نوعی کشف دانست و به این ترتیب دیدگاهی را پذیرفت که قرن ها قبل امامیه در پرتو تعالیم اهل بیت علیهم السلام به آن دست یافته بود.

‫اين پژوهش به معرفي آراي کلامي ابومنصور ماتريدي و علامه طباطبايي در مقوله خداشناسي، به عنوان نمايندگان کلام ماتريديه و شيعه اماميه مي‌پردازد. نويسنده در دو بخش ضمن معرفي مکتب فکري علامه طباطبايي و ابومنصور ماتريدي، مباحث خداشناسي را از منظر اين دو دانشمند مسلمان مطرح و با يکديگر مقايسه کرده است. وي در بخش اول ابتدا به معرفي اجمالي علامه طباطبايي و آثار وي در علوم اسلامي مي‌پردازد؛ سپس با مروري در احوال شاگردان علامه طباطبايي و آثار قلمي و فعاليت‌هاي وي در عرصه‌هاي فلسفه، کلام و تفسير قرآن، روش علمي علامه طباطبايي در ارايه مباحث فلسفي و تفسيري را تجزيه و تحليل مي‌کند. آن گاه ضمن معرفي ابومنصور ماتريدي، استادان، شاگردان، تأليفات و آثار علمي او، ديدگاه صاحب نظران علم کلام را درباره شخصيت علمي و کلامي وي منعکس ساخته و ادوار مکتب کلامي ماتريديه را از لحاظ تاريخي بررسي کرده است. نگارنده در بخش دوم از نوشتار خويش مباحث مربوط به خداشناسي را از منظر علامه طباطبايي و ابومنصور ماتريدي مطرح کرده و برهان هاي اثبات خداوند، دليل بر حدوث عالم و ادله عقلي مربوط به آن و برهان هاي فلسفي و عقلي اثبات وجود خداوند، مانند برهان شر و برهان صديقين را از منظر اين دو متفکر ارائه مي‌نمايد. او در ادامه به اثبات توحيد الهي از ديدگاه آنان پرداخته و ضمن تعريف توحيد و اقسام وحدت و توحيد، ديدگاه‌ها و برهان هاي ابومنصور ماتريدي و علامه طباطبايي را در مقوله توحيد و اسماي الهي و صفات خداوند شرح مي‌دهد. راه اثبات اسماي الهي، مراتب اسماي الهي، تعداد اسماي الهي، اسم اعظم خداوند، توفيقي بودن اسماي الهي، اقسام صفات خداوند، صفات فعليه خدا، ارتباط ذات و صفات خداوند، مشکل معنا شناختي صفات الهي، صفات خبري، تفصيل صفات الهي و مقايسه ديدگاه‌هاي کلامي و فلسفي علامه طباطبايي و ابومنصور ماتريدي درباره اسما و صفات خداوند و ويژگي‌هاي آن ها، از مهم ترين مندرجات اين نوشتار در بخش دوم محسوب مي‌شود.