آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

جمال يا عزالدين حسن بن سليمان بن محمد بن خالد عاملي حلي شاگرد شهيد يكم و زنده در 757 و 802 در اين دفتر مسئله رجعت و بازگشت مردگان را در همين جهان آن چنانكه در خبرهاي شيعي آمده است روشن نموده حديثهائي از نگارشهاي پيشينيان از ياران خويش كه بدانها ميتوان ارج نهاد (اصحابنا المعول عليها) در آن آورده است. در آغاز اين دفتر حديثهائي آمده كه بايستي در برابر پيشوايان ديني خاموش ماند و سخنان آنها را پذيرفت و آنچه از گفته هاي آنان دشوار و گران مي نمايد بخود آنها برگرداند نه اينكه در آنها شك كرد. نام حلي در حاشيه هاي نسخه ما (گ 1ب و 46ب) برده شده است. افندي نگارنده رياض العلماء چنانكه در اعيان الشيعه (21/439) و ذريعه (1/91 و 3/124) آمده است عبارتي را از اين دفتر دانسته و در آن آورد كه مايه اشتباه شده است با اينكه در اين دفتر نيست و در منتخب البصائر حلي است كه از آن گفتگو خواهد شد. نسخه اي از «الرجعه و الرد علي اهل البدعه» چنانكه در ذريعه بنام همين حلي ياد شده در مدرسه فاضل خان مشهد هست و بتاريخ 1085 ميباشد مگر اينكه آن جز اين نسخه ما است (فهرست آنجا ص 65) (محمد تقي دانش پژوه) پدر ابن بابويه يكي از بزرگان حديث و اخبار است كه ابن باويه بسيار از او نقل مي كند اين مرد كتابي در رجعة نگاشت و مؤلف اين كتاب از آن كتاب و كسان ديگر كه درين زمينه صاحبنظر بودند مطالب كتاب خود را فراهم آورد درين كتاب ابتداء مسأله روح القدس مي آيد و اينكه روح القدس با رسول خدا و ائمه اطهار همراه است (بنقل هاي متعدد از ائمه دين) بعد مسدله رجعة در زمان قائم عليه السلام طرح ميشود كه رجوع افرادي چند بزمان آنحضرت است و سپس مسائل چند مذهبي مي آيد. (عبدالله انوار) كتاب، در اثبات رجعت و مختصري نيز در خلقت و رد قدريه است. احاديث آن منقول است از كتاب «مختصر البصائر»، تأليف سعد بن عبدالله قمي و كتاب «خرائج و جرائح» راوندي و كتاب ابن بطريق و «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار و غررالحكم آمدي و كتاب أبو جعفر محمد بن علي شلمغاني و كتاب المشيخه تأليف حسن بن محبوب و كتاب «تأويل ما نزل من القرآن»، تأليف ابن حجام محمد بن عباس بن مروان و كتاب «غيبت نعماني» و كتاب «التنزيل و التحريف» علي بن فضال كوفي و «احتجاج» طبرسي و كتاب «الغارات» تأليفي ابو ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفي و كتاب «بشاره» رضي الدين بن طاووس و «علل الشرايع» و «امالي» طوسي و تفسير علي بن ابراهيم قمي. علامه مجلسي در «بحار الانوار» از اين كتاب نقل نموده است. (مهدي ولايي) آغاز كتاب: والحمدلله رب العالمين نقلت من كتاب مختصر البصائر تأليف سعيد بن عبدالله بن ابي خلف القمي رحمه الله عن محمد بن خالد البرقي عن محمد بن سنان او غيره عن بشير الدهان عن حمران بن اعين عن جعيد الهمداني و كان جعيد ممن خرج مع الحسين بن علي عليهما السلم فقتل بكر بلا قال قلت للحسين بن علي عليهما السلم انجام كتاب: فهذه الامور هي من الفواحش داخلة في جملتها و لكنها اعظم الفواحش لانه ذكرها باسمائها و الحمدلله رب العالمين [الذريعة 10/163؛ مرعشي 4/282 و 12/323؛ 17/232 و 13/362؛ مدرسه فيضيه 2/79؛ كتابخانه ملي 9/444 و 12/530؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1530؛ مجلس شورا 9/378 و 14/96و 16/330و 1/564/29؛ دانشگاه تهران 5/1318 و 8/598؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 277؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1084؛ دانشگاه 5/1318؛ كشف الحجب 263؛ فهرست آستان قدس 5/252؛ مرعشي 2/138؛ ملي 10/549؛ دانشگاه تهران 5/1055؛ موسسه آية الله بروجردي 2/325؛ كتابخانه ملك 8/453؛ آستان قدس 26/275؛ نشريه 11/226؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/501؛ اهدائي رهبر 2 اخبار/1 18؛ عكسي دائرة المعارف 2/135؛ اعلام 1/553 حسن حلي؛ طبقات 9/33به تفصيل؛ مرعشي - اشكوري 2/138 ش 533؛ اعيان الشيعه 21/439؛ عكسي دائرة المعارف 2/135؛ رايانه آستان قدس؛ الثراث العربي المخطوط 6/73-74؛ مجلس 16/330، ش5424؛ ذريعه 10/163؛ ملك 8/453؛ (ناشناخته) دانشگاه تهران 5/1055 (در آن جا نسخه اي از اين كتاب به اشتباه تأليف حسن بن سليمان حلي دانسته شده است. آغاز و انجام و محتويات درج شده در آن فهرست دقيقاً مطابق است با نسخه اي ش 5424 مجلس و نسخه حاضر و همچنين نسخه اي كه در 1318-1319 همان جلد 5فهرست دانشكاه معرفي شده) و ج8، ص598؛ آستان قدس، ج26. ص275-276؛ فهرستگان حديث 4/84-85. ]

حسن بن سلیمان حلی از جمله شخصیت های حدیث گرای مدرسه کلامی حله محسوب می‌شود که در حقیقت ادامه دهنده منهج حدیثی ـ کلامی مدرسه قم بوده است. اگرچه روش کلامی وی نقل روایات ائمه بوده و در کتب او تعداد بسیار زیادی از احادیث ائمه نقل شده است؛ اما با توجه به آثار و تألیفات او متوجه می‌شویم که ابن‌حلی صرفاً نقل کننده روایات نیست؛ بلکه با چینش خاص روایات و همچنین نقل هدفمند آنها و توضیحاتی که وی ذیل برخی از روایات ارائه می‌دهد، دیدگاه‌ها و نظرات کلامی خود را مطرح نموده است. او در آثار و نوشته‌های خود با عقل گرایی‌های افراطی متکلمان مخالفت کرده و برخی از نظرات متکلمان امامیه از جمله شیخ مفید را مورد نقد قرار داده است و به تأویلات و توجیهات آنها نسبت به روایات ائمه ایراد می‌گیرد. وی در بحث معرفت فطری در تقابل با متکلمان، قائل به معرفت اضطراری است و موطن اعطاء این معرفت را عالم ذرّ می‌داند و تأویلات متکلمان امامیه نسبت به آیات و روایات عالم میثاق را نمی‌پذیرد. همچنین وی از جمله کسانی است که عقل را در کسب معارف نیازمند وحی دانسته و با تاویل یا کنار گذاشتن احادیث به صرف نفهمیدن و عدم درک عقلی مخالفت زیادی کرده است. حسن بن سلیمان حلی به تبعیت از محدث ـ متکلمان اراده الهی را یکی از مقدمات فعل الهی دانسته است و برای آن معنای مصدری قائل است. همچنین او تمام امور عالم اعم از خیر و شر را تحت اراده خداوند دانسته و برخلاف متکلمان که اراده الهی را فقط شامل طاعات می‌دانستند، معتقد است که معاصی و گناهان نیز تحت اراده الهی قرار می‌گیرند؛ اما خداوند نسبت به وقوع آنها راضی نیست ولی از انجام آنها ممانعت نمی‌کند. ابن‌حلی برخلاف متکلمان که علم الهی نسبت به همه امور را لازمه امامت نمی دانستند، با نقل روایاتی ثابت می‌کند که علم ائمه منحصر به شریعت و احکام دین نیست؛ بلکه جهات مختلفی را دربر می-گیرد. وی در کتاب المحتضر تأویلات شیخ مفید در موضوع حضور جسمانی معصومین بر بالین محتضر و رؤیت ایشان توسط محتضر را نقد کرده و با ذکر دلایل متعددی ثابت می‌کند که حضور معصومین در هنگام مرگ محال عقلی نیست و محتضر با چشم خود آنها را مشاهده می‌کند. همچنین او در کتاب تفضیل الائمه به اثبات برتری و فضیلت ائمه نسبت به جمیع پیامبران(غیر از پیامبر خاتم) پرداخته است و با رد نظریه شیخ مفید و شیخ طوسی، ملاک‌های متعددی در در بحث برتری ائمه بر انبیاء مطرح نموده است.

کتاب «تفضیل الائمة علیهم السلام علی الانبیاء و الملائکة» تألیف حسن بن سلیمان بن خالد حلی، صاحب کتاب «مختصر بصائر الدرجات »، محدث و دانشمند امامی با گرايش اخباری و حديث گرای حله در سده هشتم قمری که از شاگردان درجه دوم شهيد اول بوده است، می باشد. علامه مجلسی (ره) در بحارالانوار از این کتاب نقل کرده است. میرزا عبدالله افندی اصفهانی گوید: «او در این کتاب با سخن شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات و با کلام شیخ طوسی در المسائل الحائریه به مناقشه پرداخته است».

المجموعة الحديثية ، معروف به «مختصر بصائر الدرجات» تألیف ابومحمد حسن بن سلیمان حلی (زنده در 802ق)، از جمله آثار ارزشمند حدیثی است. «بصائر الدرجات» نوشته سعد بن عبدالله اشعری قمی (متوفی 299/ 301ق) است. در این اثر همچنین «رسالة الرجعة و الرد علی أهل البدعة» و «رسالة أحاديث الذر» نیز آمده است. تحقیق کتاب به قلم مشتاق صالح مظفر نوشته شده است. کتاب مشتمل بر مقدمه ناشر، مقدمه محقق و دو بخش است. در بخش اول در ضمن ابواب مختلفی فضائل اهل‎بیت(ع) از بصائر انتخاب شده است. در باب دوم نیز احادیث مختلفی از منابع مختلف گزینش شده و با ذکر عنوان و گاه بدون ذکر عنوان ارائه شده‎ است. پس از آن، دو رساله مذکور آمده است. احادیث این اثر از منابع شیعه مانند: «بصائر الدرجات» اشعری و صفار، کافی، کمال‎الدین، خصال، توحید، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، من لا‌يحضره الفقيه و مانند آن گردآوری شده است

سعد بن عبدالله اشعری قمی بیش از ۳۶ عنوان کتاب در موضوعات مختلف (فقه، کلام، تفسیر، رجال و...) نوشته که تعداد‌ اندکی از این آثار در لابلای کتاب‌های روایی و حدیثی موجود است. از جمله «بصائر الدرجات» گویا سعد این کتاب را به پیروی از کتاب بصائر الدرجات تالیف محمد بن حسن صفار قمی معاصر خود تالیف کرد و موضوع آن هم فضائل و مناقب ائمه اطهار (علیه‌السّلام) است. اصل کتاب در دسترس نیست و آنچه که اکنون موجود است، مختصری از آن است که توسط شیخ حسن بن سلیمان حلی، شاگرد شهید اول انتخاب شده است. ذکر این نکته ضروری است که «بصائر الدرجات» مذکور غیر از آن کتابی است که مرحوم علامه مجلسی در «بحار» از آن نقل می‌کند زیرا منظور از آن کتاب که علامه با رمز (یر) نشان می‌دهد، بصائر الدرجات تالیف محمد بن حسن صفار قمی است.

«مختصر البصائر»، به زبان عربی، تالیف حسن بن سلیمان حلی، عالم شیعی قرن هشتم، گزیده و مختصری از کتاب «بصائر الدرجات» سعد بن عبدالله اشعری قمی، عالم شیعی قرن سوم هجری است و ارتباطی به کتاب «بصائر الدرجات» صفار ندارد. موضوع کتاب، روایاتی درباره مناقب و ویژگی‌ های ائمه و شناخت آنان است. اصل کتاب اشعری اکنون موجود نیست، ولی اثر هم نام آن؛ یعنی «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار قمی، معاصر اشعری وجود دارد که اتفاقا مباحث آن کاملا به آنچه در «مختصر البصائر» آمده شبیه است. به همین دلیل، افندی در «ریاض العلماء» احتمال داده است که اصل «بصائر الدرجات» از صفار بوده که اشعری آن را تلخیص کرده و حسن بن سلیمان بار دیگر آن را تلخیص نموده است. لیکن چنین نظریه‌ ای با توجه به شهرت کتاب «بصائر الدرجات» از اشعری و ذکر آن در منابع فهرستی، پذیرفته نشده، اما احتمال جدی دیگری هست که هم اشعری و هم صفار، کتاب «بصائر الدرجات» را از نسخه اصل دیگری گرفته‌ اند و به همین دلیل مطالب و حتی اسناد آن دو به یک دیگر بسیار نزدیک و مشابه است. بخشی از آنچه در «مختصر البصائر» آمده، افزوده‌ های مؤلف آن، حسن بن سلیمان حلی است که البته وی، در ابتدای باب، تذکر داده است که آنها را از طریق دیگری غیر از اشعری نقل کرده است. پاره‌ ای از مطالب مطرح شده در کتاب: رجعت و کسانی که رجوع خواهند کرد، نشانه‌ های مؤمن، رجال اعراف، فضیلت ائمه و آیاتی از قرآن در مورد آنها، تسلیم در برابر آنچه پیامبر و ائمه فرموده‌ اند، نامه امام صادق علیه‌ السلام به مفضل بن عمر، صفات پیامبر و ائمه و فضیلت‌ هایی که خداوند به آنها عطا فرموده است، کسی که به رد و انکار سخنان پیامبر و ائمه بپردازد، کتمان حدیث و افشای آن، قضاء و قدر و...

«توضیح المراد» تعلیقه سید هاشم حسینی تهرانی بر شرح تجرید الاعتقاد علامه حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، در کلام و اصول اعتقادات شیعه می باشد؛ بیشتر مباحث به روش فلسفی و به زبان عربی نگاشته است. مولف با ذکر مختصری از اصل کتاب و بدون ذکر تمام متن، و با آوردن حروف الخ به جای ذکر تمام متن، تعلیقه خود را که توضیح بیشتر بر مطالب و گره گشایی از مشکلات این شرح می باشد را در ادامه کلام علامه حلی آورده‌ اند. کتاب تجرید العقائد که خواجه نصیر الدین طوسی جهت جلوگیری از حشو و زوائد در اندیشه‌ های فلسفی کلامی و به عنوان دستور نامه‌ ای بر اندیشه درست خداشناسی و جهان شناسی مدون کرده که دانشمندان پس از او متجاوز از صد شرح و تعلیقه بر آن نگاشته‌ اند.

نظریه عدل الهی در اسلام با فرقه کلامی معتزله شناخته می شود. این گروه به همراه فرقه کلامی امامیه به عدلیه نیز معروفند. مهم ترین نظریات این گروه دفاع از اراده آزاد در خدا و انسان، حسن و قبح ذاتی افعال، نفی شر و ظلم از ساحت الهی، نفی اراده گزافی از خداوند، وجوب نظام اصلح و موارد دیگری است که مقدمه اثبات عدل الهی قرار می گیرند. بر طبق نظر معتزله اعلام اینکه خدا عادل است مرادف با این است که بگوئیم او نه بد است و نه بد را انتخاب می کند. تمام اعمال خدا خیر است. خدا باید بهترین حالت ممکن را برای مخلوقاتش فراهم کند. از طرف دیگر لایب نیتس در غرب با کتاب عدل الهی (تئودیسه) به دنبال توجیه عدالت الهی است. نظریات او هم در این قسمت به معتزله بسیار نزدیک است. در مورد اراده آزاد و اختیار او به مشابهت خدا و انسان نظر دارد. عقیده به حسن و قبح ذاتی افعال، نفی اراده گزافی از خدا، بهترین جهان ممکن و نظام خوش بینی از جمله نظراتی است که او در آثار خود بیان می کند. در این مقاله به مقایسه این دو طرز تفکر پرداخته می شود.