آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

قرن پنجم روزگار اوج گیری مباحث کلامی بویژه در شهر بغداد بوده و صاحبنظران فرقه های مختلف هر کدام بر اساس پیش فرض ها و مبانی تئوریک خویش آراء کلامی خویش را ابراز می‌کردند. تفسیر تبیان که وجه غالب آن، جنبه های کلامی آن است با توجه به ویژگی‌ها و جریانات همین عصر، و در دفاع از عقاید شیعی به رشته تحریر در آمده است و با لحاظ همین جنبه اساسی است که بر تفاسیر بعدی مانند مجمع البیان و تفسیر رو ض الجنان تأثیر گذار بوده است. آنچه در این رساله به آن پرداخته شده بررسی دیدگاه شیخ طوسی در قبال طرح مباحث گسترده کلامی از سوی صاحبنظران غیر امامی است. ارائه نظام دسته‌بندی شده آراء غیر امامیان در قالب مواجهه شیخ طوسی و نقد و بررسی و دفع شبهات و ایرادات آنها رهاورد این پژوهش است .طرح عالمانه دید گاه های تفسیری مخالفین در تفسیر تبیان بر اساس سنت قرآنی جدال احسن ونقد آراء به جای نقد اشخاص ، جدی گرفته شده است.شیخ طوسی در این رویاروی ها، گاهی با معتزله، مواجهه هایی نقادانه و بلکه مستقلی داشته است. این موضع گیری ها، سیمای کاملاَ مستقل کلام شیعی را در قبال دیگر آراء دانشمندان غیر امامی تشکیل می دهد. هویت اصلی کلام وعقاید شیعی درمبانی وروش، مبتنی بر پشتوانه های قرآنی، حدیثی وعقلی است. آنچه که بر اساس جریانات عصری مربوط به حوزه تفسیری غیر خردگرایان است، موضع تفسیری شیخ طوسی موضعی یکسر نقادانه و به گونه ای است که وی آنها را مردود شمرده است.

تفسیری که شیخ طوسی در قرن پنج هجری و در بغداد نوشته، ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد که آن را از تفاسیر شیعیْ متفاوت، و به تفاسیر اهل سنت شبیه‌تر کرده است؛ تا جایی که به سبب بعضی از این ویژگی‌ها انتقاد فیض کاشانی را متوجه خود ساخته و برخی دیگر را به این نتیجه رسانده که شیخ طوسی در نگارش تفسیر خود شیوه‌ای مبتنی بر تقیه را پیش گرفته است؛ چنان‌که در دوران معاصر نیز بعضی از مستشرقان این تفسیر را تفسیری معتزلی دانسته‌اند. حال آنکه با ملاحظۀ مجددِ آرای تفسیری شیخ طوسی و روش او در بیان این آرا و همچنین با آگاهی از برخی نظرات موجود در دورۀ تالیف، این نتیجه به دست می‌آید که شیخ طوسی تفسیر خود را بر مَبنای جدال أحسن و عمدتاً برای مخاطب عامّه نوشته است. این مقاله بر آن است، با ذکر شواهد و قرائن موجود در تفسیر تبیان، به اثبات این مدّعا بپردازد.

این پایان نامه در موضوع علم رجال نوشته شده است و پایان نامه حاضر ترجمه ای از کتاب به نام "کلیات فی علم الرجال" است. و این کتاب را حضرت آیت الله العظمی شیخ جعفر سبحانی "مد ظله العالی" به زبان عربی نگاشته است. کتاب مذکور مشتمل بر هشت فصل و یک خاتمه است. ما پنج فصل ابتدائی این کتاب را به زبان اردو ترجمه نموده ایم که خلاصه آن به این قرار است: فصل اول: در این فصل مبادی تصوریة علم رجال، یعنی تعریف علم رجال، موضوع آن، مسائل آن، بین علم تراجم و علم رجال چه تفاوتهای موجود است؟ تفاوت بین علم رجال و علم درایه چیست؟ محور بحث در علم رجال چیست؟ همه این مطالب مطرح و به خوبی بررسی شده است. فصل دوم: این فصل دربارة نیاز به علم رجال است و مطالبی مانند ادله طرفداران علم رجال و ادله منکرین علم رجال مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. یعنی این فصل به دو بخش تقسیم می شود. در بخش اول طرفداران علم رجال پنج دلیل را بیان کرده اند: دلیل اول: در مورد حجیت قول ثقه است و توضیح این دلیل به نحو احسن بیان شده است. دلیل دوم: دستور رجوع به صفات راوی در اخبار علاجیه است واین مطلب را توضیح داده اند. دلیل سوم: افراد جاعل و تدلیس کننده درمیان راویان وجود دارند این مطلب را هم بسیار خوب توضیح داده اند. دلیل چهارم: اشخاص عامی (اهل سنت) در سند روایات وجود دارد. دلیل پنجم: اجماع علماء علم رجال بر ضرورت علم رجال موجود است. در بخش دوم، منکرین علم رجال هشت ادله را بیان کرده اند: دلیل اول: روایات کتب اربعه قطعی الصدور هستند. دلیل دوم: عمل مشهور ضعف سند را جبران می کند. دلیل سوم: راهی برای اثبات عدالت راوی وجود ندارد. دلیل چهارم: اختلاف نظر در معنای عدالت و فسق وجود دارد. دلیل پنجم: با علم رجال مردم رسوا می شوند. دلیل ششم: گفتار رجالی و شرایط شهادت وی چیست؟ دلیل هفتم: توثیق اجمالی چیست؟. دلیل هشتم: شهادت مشایخ ثلاثه چه حكمی دارد؟. فصل سوم: مصنف کتاب منابع اولیه علم رجال را در دو بخش توضیح داده است. در بخش اول، اصول هشتگانه رجالی را کاملاً توضیح داده اند. 1: رجال كشی و چگونه این کتاب تدوین شده است، این را بیان کرده اند. 2: فهرست نجاشی. 3: رجال شیخ طوسی. 3: فهرست شیخ طوسی. 5: رجال برقی. 6: رسالة ابی غالب زراری. 7: مشیخة شیخ صدوق. 8: مشیخة شیخ طوسی در دو كتاب "تهذیب" و "استبصار" ذکر شده است. پس از ذکر این اصول هشتگانه، ادامة كتاب نویسی در علم رجال را متذکر شده اند. تفاوت کتاب رجال و فهرست را هم بیان کرده اند. در بخش دوم، دربارة کتاب ابن غضائری تحت این عنوان: الف: شرح حال غضائری. ب: شرح حال ابن غضائری. ج: چگونگی اطلاع علماء از کتاب الضعفاء. د: آیا مؤلف آن غضائری است یا فرزند او. ه: چهارمین کتاب او کتاب ضعفاء است. د: اعتبار علمی این کتاب ضعفاء چیست؟. علمای رجال نظریات مختلفی را در مورد این کتاب ابراز کرده اند. فصل چهارم: در این فصل منابع ثانوی رجال را تحت چهار عنوان توضیح داده اند. عنوان اول: در این عنوان اصول چهار گانة رجالی را شرح می دهند. 1: فهرست شیخ منتجب الدین. 2: معالم العلماء. 3: رجال ابن داود. مشخصات رجال ابن داود چیست؟ مشایخ ابن داود. شاگردان او، کتابهای او و زمان وفات او را بیان کرده اند. 4: خلاصة الاقوال فی علم الرجال. و تفاوتهای رجال علامه حلی و ابن داود را توضیح داده شده است. مجهول در اصطلاح علامه حلی و ابن داود چه تفاوت وجود دارد به این نکته هم اشاره شده است. عنوان دوم: جوامع رجالی را در زمان های بعدی را شرح می دهد و این جوامع پنج تاست. 1: مجمع الرجال. 2: منهج المقال. 3: جامع الرواة.4: نقد الرجال. 5: منتهی المقال فی احوال الرجال. عنوان سوم: جوامع رجالی تدوین یافته بر اسلوب قدماء، و این سه جوامع است.1: بهجةالآمال فی شرح زبدة المقال فی علم الرجال۔ 2: تنقیح المقال فی معرفة علم الرجال۔ 3: قاموس الرجال. عنوان چهارم: تکامل نگارش جوامع رجالی است و ظهور روش ویژه در تألیف علم رجال وجود دارد و کتاب ها با این روش نوشته شده اند و چهار مورد از آنها وجود دارد. 1: جامع الرواة۔ 2: طرائف المقال۔ 3: مرتب اسانید الکتب الاربعة۔ 4: معجم رجال الحدیث. فصل پنجم: در این فصل توثیق های ویژه را بیان فرمودند و این توثیق راه هایی دارند که ما آنها را بیان می کنیم: راه اول: تصریح یکی از معصومین (ع). راه دوم: تصریح یکی از دانشمندان و اعلام گذشته. راه سوم: تصریح یکی از دانشمندان و علمای متأخر. راه چهارم: ادعای اجماع از طرف پیشینیان. راه پنجم: مدحی که کاشف از حسن ظاهر است. راه ششم: تلاش مجتهد در جمع قرائن. سپس این بحث را مطرح کردند که آیا تزکیة یک نفر عادل، كفایت می کند؟

بررسی « مباحث مهدوی » با توجه به مهمترین کتاب شیخ طوسی در موضوع مهدویت یعنی کتاب« الغیبه» علاوه بر ایجاد آشنایی با أبعاد دیگری از شخصیت علمی ایشان زمینه های جدیدی رادرتحقیقات مهدوی و ترویجوارتقاءفرهنگ مهدوی فراهم می آورد.در این رساله بعد از أخذ و استخراج نظرات شیخ طوسی و عنوان‌دهی به نکات استخراج شده به چینش منطقی مباحث پرداخته شده و بر همین اساس پایان‌نامه از فصول پنج گانه تشکیل شده است.اولین و مهمترین مسأله در این مباحث اثبات تولد آن حضرت می باشد که با به بوته نقد کشاندن دو شبهه مهم دراین رابطه یعنی شبهه در اصل مهدی باوری و شبهه در تولد آن حضرت، جواب‌های مختلفی با استناد به ادله عقلی ونقلی مختلف بر بطلان این شبهه‌ استخراج گردیده است .همچنین شبهه عمر طولانی حضرت نیز از راه ادلّه نقلی، اثبات قدرت خداوند و وجود افراد با عمرهای طولانی در طول تاریخ، به نقد کشانده شده است.همچنان که برخی از ویژگی‌های حضرت و یارانش با استفاده از روایات، جمع آوری گردیده است.نظر به اهمیت بحث از « نائبان و مدعیان» به برخی از مهمترین وظایف نائبان خاص مانند پنهان نگاه داشتن نام و مکان حضرت ، رفع شک و تردید درباره آن حضرت، گرفتن اموال متعلق به امام و توزیع آن در موارد لازم، مبارزه با مدعیان دروغین نیابت، جلوگیری از فرقه‌گرایی و اختلاف بین شیعیان و... پرداخته شده است. همچنین برخی از ویژگی‌های نائبان خاص مانند راسخ‌ترین در دین، عاقل‌ترین، پرتلاش در انجام وظیفه، عالم به علوم آل محمد (9) و... إستقراء و در مورد علت نداشتن اطلاعات کامل در مورد زندگی آنها به اموری همچون زندگی ناشناسانه، التزام به رعایت تقیه، سرّ نگه‌داری نواب و از بین رفتن منابع تاریخی توجه داده شده است.در بحث مدعیان نیابت نیز بعد ذکر برخی از این مدعیان ، عوامل پیدایش مدعیان در سه دسته عوامل زمینه ساز ، تسهیل کننده وشتاب زا ؛ بر اساس مکتوبات شیخ تنظیم و به شیوه‌های برخورد با مدعیان (مانند: آوردن خبرهای غیبی، آوردن توقیعات علیه آنان، تبریّ از آنان و روشنگری برای مردم ) و تبیین ضرورت عقلی و نقلی نیابت در این عصر پرداخته شده است.در قسمتی دیگر بعد از اثبات استمرار حجت‌های الهی تا روز قیامت و بقاء تکلیف توسط مردی از خاندان رسول خدا (9) به دو دیدگاه موجود در مورد غیبت حضرت یعنی «دیده نشدن» و « ناشناس بودن» امام (عج) اشاره و دیدگاه دوم به شیخ طوسی استناد داده شده است.در ادامه، به برخی پیامدهای غیبت در جامعه شیعی مانند فرقه‌گرایی، تلاش در توجیه امر غیبت، تبیین امامت و... اشاره گردیده و ضمن ذکر برخی علل غیبت (مانند عدم آمادگی مردم، نبود جانشین، بیم از کشته شدن، امتحان مردم و...) و برخی آثار حضور امام (مانند واسطه فیض بودن، امید بخشی و...) به ضرورت انتظار سازنده و برخی آثار آن مانند صبر و پایداری، اصلاح و خودسازی خود و دیگران و... اشاره شده است.در قسمت پایانی نیز بعد از ذکر چهار ویژگی‌ ظهور حضرت ( حتمی بودن، مخفی بودن، پدیدار شدن در ایام نومیدی، پدیدار شدن بعد از فراموشی) به تبیین تفاوت علایم و شرایط و برخی از علایم و شرایط ظهور همچون ندای آسمانی، امتحانات فراوان، فراگیری ظلم و... اشاره گردیده است.همچنین به برخی از ویژگی‌های حکومت آن حضرت همانند پذیرش همگانی، حکومت مستضعفان، حکومت صالحان، جهانی بودن اشاره شده است.

در چند آیۀ قرآن کریم از رؤیت خداوند و نیز از نظر کردن در قیامت به خدا سخن به میان آمده است. مجسِّمه و مشبِّهه خداوند را همچون آدمیان دارای جسم و اعضا و جوارح می‌پنداشتند و تعابیری نظیر «وجه الله» و «ید الله» را که در برخی آیات قرآن دربارۀ خدا به کار رفته است، به معنای ظاهری آنها حمل می کردند. در مقابل، معتزله و امامیه بر آن بودند که ذات باری نه جسم و جهت دارد و نه دیده می‌شود. در این مقاله، رؤیت الهی با روش تطبیقی دیدگاه دو مفسر و متکلم یعنی شیخ طوسی (ت460ق) صاحب تفسیر التیبان و ابومنصور ماتریدی (ت333ق) بنیادگذار فرقۀ ماتریدیه و مؤلف «تأویلات اهل السنة» بررسی شده است. شیخ طوسی همچون دیگر علمای شیعه و به تبعیت از احادیث و ارشادات ائمه معصومین(ع) رؤیت خداوند را چه در دنیا و چه در آخرت نپذیرفته و آن را منافی با توحید دانسته و استدلال‌هایی نیز برای آن آورده است. در مقابل، ماتریدی اگرچه در مباحث توحیدی تنزیه‌گراست، اما در زمینۀ رؤیت الهی به ظاهر برخی آیات و روایات تمسک کرده و رؤیت خداوند در قیامت را پذیرفته و معتقد است که مؤمنان، خدا را در قیامت رؤیت خواهند کرد. البته به نظر او،کیفیت این رؤیت مشخص نیست و اصطلاحاً این رؤیت بلا کیف است. آنچه ماتریدی نفی کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رؤیت الهی.

هدف از انجام این تحقیق « بررسی تأثیر پذیری و یا عدم تأثیر پذیری تفسیر تبیان شیخ طوسی از تفسیر جامع البیان طبری » است . / یافته های تحقیق : پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده و هر فصل شامل چندین مبحث است. فصل اوّل : به کلیات اختصاص داده شده است که مشترک بین بیشتر پایان نامه هاست. فصل دوّم : روش تفسیری جامع البیان و تبیان بررسی شده و نیز در این فصل ابعاد و گرایش های تفسیری و نیز آراء ونظریات کلامی دو مفسّر یعنی طبری و شیخ طوسی بررسی و با هم مقایسه شده است. فصل سوم وجوه اشتراک و افتراق در تفسیر جامع البیان طبری و تبیان شیخ طوسی بررسی شده است که در طی آن منابع تفسیری، جایگاه روایت و جایگاه اهل بیت (ع) در این دو تفسیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته، و با هم مقایسه شده است. فصل چهارم: تأثیر پذیری و تأثیرگذاری نام دارد که در طی آن علل تأثیر پذیری و میزان تأثیر پذیری تفسیر تبیان شیخ طوسی از تفسیر جامع البیان طبری ارزیابی شده و نیز تأثیر گذاری این تأثیر پذیری بر سیر تدوین تفاسیر شیعه بررسی شده و همچنین از روش های تأثیر پذیری تفاسیر نقلی متأخر از تفاسیر نقلی متقدم سخن به بیان آمده است. لازم به ذکر است که هر فصلی دارای یک مقدمه و یک نتیجه گیری به طور مجزا می باشد و پس از پایان هر فصل، مطالب جمع بندی و نتیجه گیری شده است. فصل پنجم: شامل جمع بندی مطالب ونتیجه گیری است که در آن یک نتیجه گیری کلی شده و تصریح گردیده که تفسیر تبیان شیخ طوسی از تفسیر جامع البیان طبری تأثیر پذیری داشته است و این تأثیرپذیری در واقع از جنبه روش تفسیری بوده است نه گرایشهای تفسیری . زیرا تفسیر تبیان شیخ طوسی تفسیری است با گرایش کلامی - اجتهادی ولی تفسیر طبری ، تفسیری است با گرایش روایی - اجتهادی و از جهت گرایشهای تفسیری این دو تفسیر کاملاً با هم متفاوت هستند . وجه غالب تفسیری تبیان کلامی است در حالیکه وجه غالب تفسیری جامع البیان روایی است . با توجه به این واقعیت می توان گفت که تفسیر طبری، الگوی روش تفسیری شیخ طوسی در تألیف تفسیر ارزشمند تبیان بوده است. نام طبری در حدود 650 بار در تبیان ذکر شده و در این میان شیخ طوسی بار ها به رأی شخصی طبری و ترجیهی که وی اختیار کرده است ، توجه و آنرا نقل می کند .

شیخ طوسی در تفسیر تبیان به‌مثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجسته‌ای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکته‌ای است غیرقابل‌انکار. بازتاب عقل‌گرایی در تفسیر تبیان به‌ویژه با توجه به پیوند فکری میان مکتب کلامی بغداد - که شیخ طوسی از آن بی‌بهره نبوده است – و مکتب عقلی اعتزال محسوس است. انعکاس چنین مباحثی در تفسیر مجمع‌البیان هم - البته نه به گستردگی تبیان - مشهود است. تحولات فکری قرن پنجم و ششم و مواجهه شیخ طوسی و طبرسی را با آنها می‌توان با توجه به جولان فکری – عقیدی گروه‌های مختلف کلامی در قالب احتجاجات، مناظرات، تبیین عقاید و نقدهای این دو مفسّر به آرای کلامی معتزله جستجو کرد. سه رویکرد تبیینی، تقریب‌گرایانه و نقّادانه با آرای تفسیری معتزله، محورهای اساسی این پژوهش است که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و گزارش و بیان داده‌های تفسیری و همراه با شواهد و قرائنی سامان یافته است. هردو مفسّر از رهگذر این رویارویی‌ها به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته‌اند.

چکیده در فایل پی دی اف می باشد