مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نگارنده ضمن بررسى «ماهیت جامعه» از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامى معتقد است جامعه به لحاظ ماهوى فى الجمله اصالت دارد، یعنى گرچه متفکران اسلامى اصالت به مفهوم «دورکیمى» را قبول ندارند ولى در مورد جبرهاى اجتماعى به مفهوم «گورویچى» اتفاق نظر دارند. با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندى‏هاى ویژه‏اى خواهد داشت که منحصر به فرد و جداى از قانونمندى‏هاى افراد است. این قانونمندى‏ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است؛ قرآن دو روش «تطبیقى» و «تحلیلى» را براى شناخت جامعه راهنمایى مى‏کند که در واقع به شیوه جامعه شناختى مهر صحت مى‏گذارد. روش تحلیلى مبتنى بر روش تطبیقى است. با مقایسه جوامع مى‏توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل‏هاى به دست آمده از روش تطبیقى، مى‏توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوى روش تطبیقى، همزمان، در زمان و ترکیبى، نمونه‏هایى در قرآن دارند که سومى به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوى مناسبى از روش تحلیلى در قرآن مى‏باشد.

تعمق و ژرف‏نگرى در متون و کتب آسمانى به منظور دستیابى به قوانین زمینى از دیر باز مناقشات فکرى متعارضى را بر انگیخته است. این مناقشه در اسلام بین عقلگرایان و نقلگرایان رخ نموده است. گروهى (نقلگرایان) مدعى‏اند توجه و خطاب قرآن صرفا متوجه پیامبر صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله و ائمه اطهار علیهم ‏السلام است، از این رو عقول غیرمعصوم، توان استنباط احکام از قرآن را ندارند. از سوى دیگر گروهى (عقلگرایان) معتقدند قرآن براى راهنمایى بشر نازل شده است، از این رو فقها و متخصصان قادرند احکام فردى و اجتماعى را از آن استنباط کنند.

در نوشتار حاضر دیدگاه‏هاى سیاسى علامه محمد باقر مجلسى، درباره «ولایت فقیه» به عنوان مهم‏ترین موضوع و مسأله فقه سیاسى شیعه مورد مطالعه و بررسى قرار گرفته است و نیز به مبانى نظرى، شرایط و صفات حاکم اسلامى و شؤون ولایت فقیه در عصر غیبت پرداخته شده است. این مقاله در صدد است نظریّه «سلطنت مشروعه» که برخى از نویسندگان به مرحوم مجلسى نسبت داده‏اند را مورد نقد و چالش قرار دهد.

شناخت قرآن و مقاصد آن، همان‏گونه که براى مؤمنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته ‏هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى‏شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان‏شناس، اقتصاد دان، حقوق‏دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى‏ شناسد تا از تأثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعىِ معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مؤمن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى ‏اطلاع یا کم اطلاع هستند.

شناخت عمیق طالقانى از استبداد باعث شد که ایشان در سیر تکاملى نظریه حکومتى خود، مدل شوراها را به منظور تأمین حقوق مردم و مشارکت سیاسى آنها ارائه دهد. مبانى دینى مدل ایشان در شوراها ـ اعم از شوراى روستاها، استان‏ها و مجلس شوراى اسلامى ـ آیات قرآن و سیره نبوى و علوى است که به مردم حق مى ‏دهد با حضور در شوراها به اهداف متعالى انسانى و اجتماعى برسند. طالقانى در مقایسه میان مدل شوراها و مدل پارلمان، معتقد است در پارلمان حکومت به دست گروه‏ هاى قدرتمند است، در حالى که شوراها حضور عامه مردم و مشارکت آنان در قدرت سیاسى را تضمین مى ‏کند.

نظریه ولایت فقیه مهم‏ترین دستاورد اندیشه سیاسى مکتب شیعه است که در عصر غیبت، فقها درباره آن نظریه پردازى کرده‏اند. آیة اللّه‏ سیدعبدالحسین ‏لارى در ضمن حاشیه‏اى بر مکاسب شیخ انصارى، رساله «ولایة الفقیه» را نگاشته و در آن به بحث درباره ولایت فقیه پرداخته است. سید لارى معتقد است فقیه علاوه بر ولایت و قدرت تصرف عمومى، داراى مناصب متعددى است که همه آنها، ریشه در مناصب ائمه علیهم ‏السلام دارند. مهم‏ترین مناصب فقیه از نظر سید عبارتند از: دخالت در امور حسبیه، حق اجتهاد و استنباط احکام الهى در زمینه افعال مکلفان، منصب قضا، ریاست، خلافت و حکومت بر مردم.

در مقاله حاضر نمونه‏هایى از ارتباط و همکارى فقیهان با حاکمان جور در قالب پذیرش نقابت و ولایت از جانب آنان مورد بحث قرار گرفته است. به نظر نگارنده این همکارى‏ها برپایه‏هاى نظرى و مبانى فقهى این علما استوار بوده است. از امعان نظر در سخنان و آثار فقهى علماى این دوره، روشن مى‏شود که مبناى اصلى همکارى و پذیرش ولایت از حاکمان جائر، اصل ولایت فقیه بوده است.

شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامى قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه‏اى جامع و هادى، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنّت به عنوان نخستین مبناى فقه سیاسى، براى سامان دهى و راهبرد ملى امت وارد عرصه زندگى سیاسى مسلمانان شده است. گرایش فقهى سیاسى شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد. این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنى ائمه هدى علیهم ‏السلام و به خصوص امام باقر علیه‏ السلام و بالاخص امام صادق علیه ‏السلام پروردگى لازم و غناى کافى را یافته و با ویژگى ‏هاى خاصى شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.

گروه پژوهشى «فقه سیاسى» یکى از سه گروه اصلى پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم است. پژوهشکده در سال 1373 به منظور باز پژوهى، تبیین، نظریه پردازى و تدوین اندیشه سیاسى اسلام راه اندازى شد و در نظر دارد با بررسى اندیشه سیاسى اسلام، زوایاى پنهان آن را آشکار کند و کارآمدى آن را در حوزه‏هاى نظرى و عملى نشان دهد. مهم‏ترین اهداف و ضرورت‏هاى تأسیس پژوهشکده عبارتند از: 1. تبیین بنیان‏هاى نظرى اندیشه سیاسى اسلام؛ 2. باز پژوهى و نقد و ارائه زوایاى تاریک تاریخ اندیشه سیاسى اسلام به‏ویژه شیعه؛ 3. فراهم کردن منابع لازم براى پى‏ریزى اندیشه سیاسى قابل ارائه در سطح جهانى با توجه به منابع اصیل اسلامى؛ 4. زمینه سازى فکرى در جهت تحقق کامل حکومت اسلامى؛ 5. نشان دادن قدرت تحلیل و اجتهاد سیاسى علماى مسلمان؛ 6. معرفى مکتب حیات بخش اسلام از نظر غناى سیاسى؛ 7. نظریه‏پردازى در حوزه‏هاى فلسفى، کلامى و فقهى اندیشه سیاسى اسلام؛ 8. مطالعه تطبیقى اندیشه سیاسى اسلام با سایر مکاتب سیاسى.

سیاست و حکومت در قرآن کریم از موضوعاتى است که بسیارى از صاحب نظران و قرآن پژوهان را به دیدگاه‏هاى متفاوت و گاه متعارض کشانده است. این مسأله از جمله بحث‏هاى مهم «رابطه دین و دولت» است که در کتب آسمانى و ادیان الهى مورد توجه قرار گرفته است. مقاله حاضر ضمن اشاره به دیدگاه ‏هاى عمده درباره رابطه میان «رسالت و زمامدارى» آیات قرآنى در باب سیاست و حکومت را طبقه بندى مى‏ کند و نمونه ‏هایى از حکومت‏هاى الهى را در قرآن کریم نشان مى‏دهد و به ویژگى‏ هاى آنها اشاره مى‏کند.