مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در زمینه مسائل سیاسى در حد بیان کلیات و چارچوب‏هاى کلان سیاست خارجى بسنده کرده‏است، این کلیات را اصول سیاست خارجى نامیدیم و تحت چهار عنوان «اصل نفى سبیل»، «اصل دعوت یا جهاد»، «اصل عزت دینى» و «اصل پاى‏بندى به معاهدات بین المللى» درباره آنها به بحث پرداختیم. یاد آور شدیم این اصول چارچوب کلان سیاست‏گذارى خارجى دولت اسلامى را سامان مى‏دهند و دولت اسلامى نمى‏تواند در سیاست خویش آنها را ندیده انگارد.

اهمیّت این تحقیق، از آن روست که یکى از مبادى شناخت و سنجش فرهنگ سیاسى قرآن به شمار مى‏رود. در نظر حجه‏الاسلام والمسلمین کورانى، اصطلاح سیاسى در قرآن کریم، کلمه یا عبارتى است که بُعد سیاسى در آن غالب یا آشکار باشد. بنابراین واژه‏هاى «ابرار و فجّار» اصطلاح سیاسى نیستند، امّا «اصحاب الیمین» و «اصحاب الشمال» سیاسى است. در پژوهش حاضر، بعد از بیان روش تحقیق در فرهنگ و اصطلاحات سیاسى قرآن، چند اصطلاح با توجه به آیات الهى تبیین و تحلیل شده است.

دولت در جامعه اسلامى، همانند دیگر جوامع بشرى، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ‏اى از نهادهاست، بلکه حاکى از وجود نگرش‏ها و شیوه‏ هاى خاصى از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامى خوانده مى‏ شود؛ اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه ‏هاى کلانى است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است. هر یک از آنها طرحى هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا مى ‏کنند و احتمالاً نیز طریقى براى عمل تجویز مى‏ کنند. در این راستا مجموعه ‏اى به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه ‏هاى مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوى «تحلیل سیستمى» مى ‏پردازد، که بخش نخست آن، به سیماى عمومى و مختصات کلى نظام سیاسى در اسلام اختصاص یافته است.

پژوهش حاضر با تکیه بر قرآن به دنبال پاسخ به این پرسش‏ها است که آیا قرآن براى طبقات اجتماعى در جامعه مشروعیت قائل است؟ این طبقات چه ویژگى و چه تأثیرى در جامعه دارد؟ این پژوهش، ضمن تعریف از طبقات اجتماعى و ارائه دسته‏بندى‏هاى مختلف معتقد است که قرآن نه تنها در صدد آن نیست که وجود طبقات اجتماعى و برخورداران از مزایاى مادى را مشروعیت بخشد، بلکه در صدد بى‏ارزش نشان دادن تنعمات صرف مادى و بیان ثبوت ارزش براى تقرب به خدا و برخوردارى از رحمت الهى است.

تجربه دو پدیده انقلاب و اصلاحات در ایران پس از پیروزى انقلاب اسلامى موضوع قابل پژوهش از ابعاد مختلف است. این نوشتار در پى‏بررسى گونه‏شناسى مفهوم و کاربرد واژه اصلاح در قرآن کریم، روش‏ها و تاکتیک‏هاى اصلاح فرد و جامعه از منظر وحیانى، و نیز بررسى رابطه اصلاح و انقلاب است. از منظر قرآن کریم، اصلاح، شالوده حرکت سالم سازى فضاى زیست آدمى است و در جریان اصلاحى پیامبران ریشه دارد. اصلاح با دو مفهوم آشتى دادن و رفع موانع و مفاسد، به طور مطلق در قرآن به کار رفته و کاربرد روش‏هاى متنوع فرهنگى و غیرفرهنگى، بسته به میزان، نوع و درجات فساد و مفسدین، براى رفع مفاسد و تبدیل نقاط ضعف و کاستى‏ها به نقاط قوت و کمال در ابعاد مختلف اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى توصیه شده است و سرانجام این که اصلاح نه یک شیوه تحول در برابر انقلاب است، بلکه انقلاب یکى از روش‏هاى ایجاد اصلاح است.

امپراتورى عثمانى آخرین خلافت اسلامى محسوب مى ‏شد که بر مناطق ترکیه امروزى، بخش وسیعى از بالکان در اروپا، بخش عربى خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله سرزمین فلسطین استیلا داشت. خلافت عثمانى‏ ها در دنیاى اسلام (اهل سنت) حدود پنج قرن به طول انجامید (از سال 1299 - 1918 م). ظهور عثمانى ‏ها سبب انتقال خلافت از اعراب به ترکان عثمانى شد. وجود رقابت‏هاى استعمارى بین دولت‏هاى روس، انگلیس و فرانسه و نقش استراتژیک عثمانى سبب شد تا سرزمین ‏هاى این امپراتورى مورد طمع قدرت‏هاى اروپایى قرار گیرد. ورود اندیشه ‏هاى ناسیونالیستى به امپراتورى عثمانى و تحریک اعراب به دست قدرت‏هاى اروپایى و از سویى پوسیدگى درونى عثمانى و ظهور ترکان جوان، بستر مناسبى براى فرو پاشى خلافت اسلامى فراهم ساخت و با تلنگر جنگ اول جهانى، «بیمار اروپا» از پا در آمد.

مقاله حاضر به تبیین دیدگاه قرآن درباره اراده و اختیار و آزادى انسان مى‏پردازد و موضوعات «انسانِ‏آزاد، محور خلقت»، «احترام به آزادى انسان مهم‏ترین مبناى عمل پیامبر صلى ‏الله‏ علیه ‏و‏آله براى دعوت به اسلام»، «آزادى سیاسى، اساس تشکیل جامعه سیاسى» و... را بررسى مى‏کند. در این جا با بهره ‏گیرى از آیات قرآن و دیدگاه‏هاى دانشمندان اسلامى، این نکات مطالعه شده که وابستگى ‏هاى روحى انسان، عامل تحدید آزادى انسان است، ولى انسان با اختیار و آزادى امانت الهى را پذیرفته است، زیرا اراده انسان در ارتباط با آزادى و اختیار معنا پیدا مى‏کند و در این راستا به مبناى عمل پیامبر اسلام صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله استناد شده است.

اندیشه سیاسى وى، آمیختگى اخلاق و سیاست است. او از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مى‏نگرد؛ از این رو سیاست در نظر او علم قدرت و کسب قدرت نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنها به سوى سعادت دنیوى و اُخروى است. آرا و اندیشه‏هاى غزالى را مى‏توان در دو بخش خلافت و سلطنت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.

نگارنده ضمن بررسى «ماهیت جامعه» از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامى معتقد است جامعه به لحاظ ماهوى فى الجمله اصالت دارد، یعنى گرچه متفکران اسلامى اصالت به مفهوم «دورکیمى» را قبول ندارند ولى در مورد جبرهاى اجتماعى به مفهوم «گورویچى» اتفاق نظر دارند. با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندى‏هاى ویژه‏اى خواهد داشت که منحصر به فرد و جداى از قانونمندى‏هاى افراد است. این قانونمندى‏ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است؛ قرآن دو روش «تطبیقى» و «تحلیلى» را براى شناخت جامعه راهنمایى مى‏کند که در واقع به شیوه جامعه شناختى مهر صحت مى‏گذارد. روش تحلیلى مبتنى بر روش تطبیقى است. با مقایسه جوامع مى‏توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل‏هاى به دست آمده از روش تطبیقى، مى‏توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوى روش تطبیقى، همزمان، در زمان و ترکیبى، نمونه‏هایى در قرآن دارند که سومى به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوى مناسبى از روش تحلیلى در قرآن مى‏باشد.