مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مهدى بازرگان (1286 ـ 1373ش) در واپسین سال‌هاى زندگى خود، به تبلیغ جدایى دیانت از سیاست پرداخت و هفت دلیل به نفع آن بر ساخت. چگونگى این دلیل‌ها، شگفتى ناظران و داوران آگاه را برانگیخت. پرسش اصلى آن است که آیا مطالب مهندس بازرگان، استدلال است یا اعتراض؟ ظاهر عبارات ایشان، فرضیّه اول را تأیید مى‌کند ولى دقّت و ژرف‌نگرى در بحث‌هاى ایشان و قرائن دیگر این فرضیّه را تایید نمى‌کند و به همین جهت چاره‌اى جز پذیرش فرضیّه دوم باقى نمى‌ماند. در نتیجه نمى‌توان بازرگان را از طرفداران سکولاریسم شمرد. او از روى تلخ کامى و در واکنش به وضع اجتماعى موجود و انتقاد به مخالفان، صرفآ اعتراضى سیاسى بیان کرده و تذکّرى اخلاقى داده است.

در حوزه مباحث سیاسى، اجتماعى کشور در دهه اخیر، کمتر کسى است که از رهگذر مطالعه در آثار سیاسى، نامى از دیدگاه «زوال اندیشه سیاسى» نشنیده باشد. خصوصاً آن که این دیدگاه، همچنان در حال ادامهِ ـ ولو به صورت فربه شدن همان پیکره نخستین ـ از جانب صاحب این نظر مى‌باشد. این دیدگاه که در سال 1373 ودر قالب کتاب زوال اندیشه سیاسى در ایران انتشار یافت، جسته وگریخته ومستقیم وغیر مستقیم مورد بررسى ونقد قرار گرفت. برخى با حمله به مدعیات مطرح شده، بر نویسنده آن تاختند وبعض دیگر با «کشف» سازمان این سخن ومبانى این نگاه، آن را ایرانى شده دیدگاه‌هاى غریبان در باب زوال وانحطاط وگرته‌بردارى ناتمام از سخنان آنان دانسته وآن را حرف جدیدى ندانسته‌اند. پاره‌اى از ناقدین نیز ضمن نقدِ پیش‌فرض‌هاى نویسنده زوال اندیشه سیاسى با تأکید بر مفروضات وارداتى غربى آن، ضمن استقبال از این بحث، خواهان پرشتاب‌تر شدن سیر بحث زوال شدند.

مطالب کتاب در دو بخش کلیات و ابعاد امنیت سازمان دهى شد. مباحث بخش اول در سه فصل ارزش امنیت در اسلام، جایگاه امنیت در اندیشه سیاسى امام على 7 و مفهوم امنیت ترتیب یافت و بحث‌هاى بخش دوم در شش فصل امنیت فردى، سیاسى، اقتصادى، قضایى، مرزى و صلح و امنیت جهانى مورد توجه مؤلف قرار گرفت. از مفروضات کتاب این است که نهج البلاغه پس از قرآن کریم از مهم‌ترین منابع اسلامى به شمار مى‌رود و در بردارنده اندیشه امام على 7 است. نهج البلاغه در خصوص امنیت و شقوق آن، داراى مطالب ارزش مندى است، با توجه به این که کار مستقلى در این زمینه تاکنون صورت نگرفته است، مؤلف مى‌کوشد تا بحث امنیت و ابعاد آن را از نگاه امام على 7 در نهج البلاغه پى‌گیرى نماید.

دولت موقت متشکل از نیروهاى ملى (جبهه ملى) وملى ـ مذهبى (نهضت آزادى) بود. به نظر مى‌رسد رفتارهاى سیاسى این دولت از پیشینه‌ها وگرایش‌هاى فکرى ومحفلى آنها نشأت مى‌گرفت. براى تبیین مسأله در این مقاله، ویژگى‌هاى فکرى وعقیقى این دو محفل ومواضع سیاسى آنها در قالب دولت موقت ونیز مقایسه ویژگى‌ها ورفتارهاى سیاسى آنها ارائه شده است.

پیش از آن‌که روش و رویکرد خودم را براى درک این مقوله و ابعاد مختلف آن ارائه دهم و در این باب که این چرخش اخلاقى چه معنایى دارد و پیامدها و تبعاتش براى حوزه‌هاى معرفتى و از جمله علوم اجتماعى چیست، به بحث بپردازم، لازم است متذکر شوم که چرخش اخلاقى چیزى فراتر از تطور و تحول در حوزه معرفت و علوم اجتماعى است؛ یعنى صرفاً ناظر به یک تحول روش شناسانه و معرفت شناسانه در حوزه‌هاى معرفت نیست.) چرخش به سوى مقوله‌هاى اخلاقى یا توجه به اخلاق و ارزش‌ها به طور کلى یکى از این طریق ابعاد چرخش اخلاقى را مشخص مى‌کند؛ یعنى این چرخش هم شامل چرخش‌هاى صورى و هم شامل چرخش‌هاى محتوایى و اخلاقى است. اخیراً مقاله‌اى را در باب چرخش اخلاقى در اقتصاد مى‌خواندم، تمرکز و توجه نویسنده مقاله نیز همین بود؛ یعنى جنبه معرفت شناسانه وروش شناسانه نداشت و بحث او این نبود که به لحاظ روشى اهتمام و توجه به اخلاق و اخلاقیات چه تبعاتى دارد و چه روش‌شناسى اقتصادى جدیدى براى ما ایجاد مى‌کند، بلکه مسئله اصلى در این زمینه توجه و حساسیتى بود که اهل اقتصاد و اهل تجارت در اعمال‌شان به اخلاقیات نشان مى‌دهند.

نوشتار حاضر قسمت دوم مصاحبه با استاد مصطفى ملکیان در باب روش‌شناسى در علوم سیاسى است که توسط دکتر سیدصادق حقیقت انجام و ویرایش شده است. این بخش ابتدا به مسائل روش‌شناسى در علوم سیاسى، و سپس به مسائلى در خصوص فلسفه سیاسى مى‌پردازد.

مسئله ثبات یا تغیّر گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى در علوم مختلفى هم‌چون فلسفه، اصول فقه، کلام و... از منظرهاى متفاوتى بحث و بررسى شده است. در این مقاله تلاش شده ضمن بررسى منابع گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى (حکمت عملى)، مفاهیمى هم‌چون عقل عملى، مشهورات، سیره عقلا و رابطه «باید با هست» مورد کنکاش قرار گیرد تا زمینه مناسبى براى تقریب ذهن به مسئله ثبات یا تغیّر این گزاره‌ها فراهم گردد. در نهایت، گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى به گزاره‌هایى که ناشى از سیره عقلا و حکم عقل است، تقسیم شده است که قسم نخست، خاص و نسبى و قسم دوم، عام و جهانْ شمول تلقى شده‌اند.

دو مفهوم اخلاق و آزادى در شمار مفاهیم فربه تجویزى و از ناب ترین مباحث فلسفه سیاسى است. برجستگى این مفاهیم به گونه‌اى است که در تمامى دوره‌هاى حیات اندیشه سیاسى خود را بر ذهن و اندیشه متفکران و زندگى آدمى تحمیل کرده است. از این رو نوشته حاضر در تلاش است تا نگره یکى از فیلسوفان مسلمان معاصر در باب مناسبات اخلاق و آزادى را بکاود و با سنجش این دو مفهوم فربه فلسفه سیاسى، به طرح و آزمون مدعاى مقاله در باب اولویت آزادى بر اخلاق بپردازد.

سید جمال در پى‌ایجاد سازگارى میان اسلام سنتى و چالش‌هاى علمى و فلسفى غرب بود و در این زمینه موضع میانه‌اى را در پیش گرفت. سیدجمال علوم و فن‌آورى جدید غرب را از آداب و اخلاق غربى انفکاک‌ناپذیر مى‌داند و معتقد است جهان اسلام بدون پذیرش پیامدهاى کلامى و فلسفى آن مى‌توانند به آن دست یابند. نویسنده در این مقاله ضمن انتقاد از ماده‌گرایان و معرفى آنان به عنوان ویرانگر تمدن و جامعه انسانى، توجه روشنفکران مسلمان را به خطر جدى آنان جلب کرده است. نویسنده دیدگاه‌هاى سیدجمال در باب دین، فلسفه و علم را گویاى موضع روشنفکران مسلمان قرن نوزدهم مى‌داند که از قدرت، ثروت و برترى علمى و فنى غرب از یک سو و از ضعف جهان اسلام و سیطره و تجاوز غرب بر آن از سوى دیگر، ناراحت بودند و کشورهاى مسلمان را به فراگیرى علوم و فن آورى جدید غرب دعوت مى‌کردند.

اتخاذ راهبرد کسب مستقیم قدرت با سلاح دیانت توسط روحانیت شیعه، پس از پیروزى انقلاب اسلامى، تحولى بنیادین در ایران به شمار مى‌آید. مقاله حاضر پاسخ به این سؤال که چرا از بین اقشار مختلف اجتماعى ایران، روحانیان حاکمیت را به دست گرفتند، را در «منابع قدرت آنان» جست‌وجو مى‌کند. بر این اساس پس از ارائه تعریف وتاریخچه روحانیت ومناسبات آن با دولت در ایران معاصر مؤلفه‌هاى زیر را، منابع قدرت این نهاد تلقى کرده ومورد بررسى قرار داده است: مکتب وایدئولوژى، سازمان وتشکیلات، نهاد مرجعیت وولایت فقیه، استقلال مالى، اخلاقى وعلمى، شخصیت کاریزماتیک علما، مردمى بودن، مهدویت، مرجعیت قرآن وسنت وظرفیت تفسیر پذیرى آنها، اجتهاد، الگوى کربلا و... .