مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

از چالش برانگیزترین مسأله مورد توجه فیلسوفان و متکلمان رابطه عقل و ایمان است. این جستار در پی آن است که موضوع فوق­الذکر را از منظر دو فیلسوف سرشناس و عقل­گرای اسلامی و غرب مورد بررسی قرار دهد. هر دو فیلسوف برآنند که باورهای دینی باید مبتنی بر عقل باشد؛ با این تفاوت که عقلی که مورد توجه علامه طباطبایی است عقل استدلالی است، ولی سویین­برن عقلانیت را مبتنی بر احتمال منطقی و عقلانیت استقرایی می­داند. سویین­برن همانند علامه ایمان را اعتقاد صرف نمی­داند؛ بلکه معتقد است که آثار ایمان باید در عمل هم ظاهر شود و عمل انسان مهمتر از باور اوست. علامه متعلق ایمان را عینی و خارجی یعنی غیرگزاره­ای می­داند ولی سویین­برن ایمان را امری گزاره­ای می­داند که مبتنی بر اعتقاد و معرفت میباشد

نظریه تکوین عقل عربی به دلیل نگاه انتقادی آن، بارها از سوی پژوهشگران مختلف عربی و اسلامی و از زاویه‌های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی تلاش شده است به مفاهیم و اندیشه‌های غربیِ که در طراحی این نظریه به کارگرفته شده، پرداخته شود. این مفاهیم عبارتند از: تفکیک عقل به دو قسم «عقل برسازنده یا کنشگر»[1] و «عقل برساخته یا متعارف»[2] از آندره لالاند، انگاره مثلث گاسدورف که مبتنی است بر رابطه میان انسان، خدا و طبیعت، «ساختار ناخودآگاه» استروس، «ناخودآگاه معرفتی» پیاژه و «اپیستمه»، «تحلیل ساختاری» و «تحلیل تاریخی» فوکو. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم انسجام ساختاری نظریه، جابری مفاهیم فوق را از زمینه‌‌ی اصلی آن جدا و در زمینه کاملاً متفاوت به کارگرفته است. ضمن اینکه راهبرد روش‌شناختی نظریه به منظور ساختاری دیدن فرهنگ عربی نیز با اشکال مواجه است، زیرا با فرض اختلافاتی که جابری ترسیم می‌کند، امکان ساختاری دیدن آن به مثابه یک کل واحد منتفی می‌گردد.

نسبت میان عقل و شریعت یکی از بحث‌های مهم و مورد اختلاف اندیشمندان ادیان بوده است. پرسش اساسی این جستار عبارت است از «تاثیر ابن‌رشد بر ابن‌میمون در به‌کارگیری عقل در شریعت چگونه است؟» برخی از نکاتی که در این پژوهش بدان دست یافتیم حاکی از تاثیر عمیق ابن‌رشد بر ابن‌میمون در بحث عقل و شریعت می‌باشد. ابن‌رشد در فرازهای مختلفی از آثارش به خطرات عقل‌گرایی محض هشدار داده و به‌کارگیری آن را در شریعت محدود می‌کند. وی معتقد است عقل به تنهایی توان تاویل را نیز ندارد و باید به واسطه اهل‌شریعت با شرایطی که در دین تبیین شده انجام شود. ابن‌میمون نیز به مشروط بودن به‌کارگیری عقل در شریعت تصریح کرده و معتقد است کتاب مقدس یهودیّت موازین کاربرد عقل در شریعت را تعیین می‌نماید که به واسطه اهل شریعت صورت می‌گیرد. در تطبیق آرای ابن‌رشد و ابن‌میمون با دلائلی مواجه می‌شویم که به تاثیر ابن‌رشد بر ابن‌میمون در مسئله چگونگی کاربرد و محدودسازی عقل در شریعت تاکید دارد.

مسئله عقل و ایمان، از دیرینه ترین و مشهور ترین مسائل، در طول تاریخ بشریت بوده که همواره در معرض اندیشمندان واقع شده است و نیز مورد تقسیم بندی های بسیاری قرار گرفته است. یکی از تقسیماتی که از عقل ارائه شده، دسته بندی آن به عقل عملی و نظری است. ایمان نیز به تعاریف مختلف و ابعاد گوناگون تقسیم بندی شده است. بنابراین، عقل و ایمان با رویکرد های مختلف و بصورت های متنوع ظاهر می‌گردد، گاهی از آن به عقل گرایی حد اکثری، گاهی به عقل گرایی حد اقلی و گاهی هم به اعتدالی تعبیر شده است که این روند در جهان اسلام و مسیحیت مطرح شده و به یکی از مباحث مهم نظری مبدل گشته که همیشه مورد تأملات دانشمندان در فضا های آکادمیک واقع شده است. بنابراین، یکی از ضرورت های علمی محسوب می‌شود، و نیز می‌بینیم در جوامع مثل افغانستان عقل گرایان دین ستیز و دین باوران خرد گریز بین عقل و ایمان، فاصله ایجاد کردند که این اختلافات باعث افول عقلانیت در این کشور شد. با توجه به این مطالب، در این تحقیق سعی می‌شود با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی مسئله عقل و ایمان را در سه رویکردی آن بررسی کنیم؛ عقل گرایی حد اکثری همه چیز را در اختیار عقل قرار می‌دهند و باورمند هستند که هیچ چیزی فراتر از عقل نیست، در صورت تعارض عقل و ایمان، عقل مقدم بر نقل است. عقل گرایی حداقلی، اولاً، عقل را مردود می‌دانند؛ چون منشأ غیر دینی دارد. ثانیاً، عقل اختلاف آفرین است برخلاف ایمان که وحدت آفرین است. ثالثاً، ایمان از باورهای پایه است، باور های پایه نیاز به برهان و استدلال ندارد. اما در عقل گرایی اعتدالی، عقل و ایمان با هم جمع می‌شود؛ چون هدف یکی است هرچند در روش اختلاف دارد و در عین حال عقل و ایمان در طول هم است و دیگر اینکه عقل و ایمان دنبال اتصال طبیعت و ماوراءالطبیعت است. بابررسی مؤلفه های هرکدام به این نتیجه رسیدیم که حق به عقل گرایی اعتدالی است.

عقل یا خرد قوه ی ادراکی است که با آن می توان کلیات را درک و واقعیت ها را سازماندهی کرد و یا صدق و کذب قضایا را بررسی نمود . عقل یکی از خصوصیات قطعی طبیعت انسان به شمار می آید و ارتباط نزدیکی با فعالیت های مخصوص به انسان ها دارد . عقل در فلسفه اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است ، زیرا با نگاهی به تاریخ اسلام متوجه خواهیم شد که یکی از مهمترین دغدغه های متفکران اسلامی از گذشته تا کنون پرداختن به این نیروی درونی بشر بوده است، که فیلسوفان مسلمان در این زمینه نظریاتی را بیان کرده اند. برخی از آنها عقل را سلاح قدرتمندی برای باز کردن گره های بسیاری از مجهولات معارف بشری و الهی می دانند . برخی دیگر نیز، آن را اساس جست وجوها و پژوهش های فلسفی دانسته اند . در این پژوهش توانمندی و محدودیت های عقل از دیدگاه دو مکتب فلسفی مشاء و حکمت متعالیه مورد بررسی قرار خواهد گرفت که آیا عقل پاسخگوی تمام مسائل و معارف بشری است یا خیر؟ هر یک از فیلسوفان این دو مکتب چه توانمندی هایی برای عقل ذکر می کنند و قائل به چه محدودیت هایی برای عقل هستند ؟ ابن سینا چهره برجسته ی مکتب مشایی است که عقل جایگاه ویژه ای در مکتب او دارد و از تفکر برهانی و استدلال عقلانی بهره می جوید که از آن به حکمت بحثی نیز تعبیر می کنند . ابن سینا استدلال عقلی را شایسته ی درک حقایق جهان دانسته و معتقد است در تلاش به نیل به حقیقت هستی، عقل کفایت می کند البته در بعضی موارد ازجمله معاد جسمانی منابع دیگر از جمله وحی و قول صادق مصدق را لازم می داند . به طور مثال در الهیات شفا و نجات اثبات معاد جسمانی و شرح تفاصیل آن را به شرع ارجاع داده است . در سه سده ی اخیر در بین فلاسفه ی اسلامی فیلسوفی صاحب مکتب و دارای نظام فلسفی خاص نظیر ملاصدرا ظهور نکرده است ، از این رو می توان نگرش ایشان را در باب عقل یکی از مهمترین دیدگاههای این موضوع به حساب آورد . ملاصدرا رویکرد خاصی به حدود شناختی عقل و کارکرد آن دارد و برای عقل انسان محدودیت قائل است . او در فلسفه ی خود هم از آیات و هم از احادیث و روایات معصومین (ع) استفاده نموده و کلام معصوم (ع) را همچون چراغی فروزان روشنی بخش راه سعادت و تکامل انسان می داند . به طور مثال ملاصدرا شناخت اسماء و صفات خدا را به وسیله ی عقل نظری و فلسفی غیر ممکن می داند و در این مورد در کتاب مفاتیح الغیب چنین می گوید : بدان به درستی که شناخت اسماء و صفات خدا در نهایت عظمت و شکوه است و به دست آوردن آن صفات با عقل فلسفی و مباحث فکری ممکن نیست و همچنین عقل ، این مطالب عالیه را حتی به واسطه ی مطالعه و دقت در اقوال متعدد و متکثر هم نمی تواند کشف کرده و بفهمد چرا که هیچ یک از این معارف باعث بصیرت برای عقل نمی شود و اثری ندارد مگر افزودن حجابی بر حجاب دیگر . از امام صادق (ع ) سوال شد : آیا عقل انسانی به تنهایی برای مردمان کافی است ؟ امام فرمودند : خود عقلی که در انسان وجود دارد در می یابد که نمی تواند همه چیز را درک کند و بفهمد و محتاج است که چیزهایی را فرا گیرد و بیاموزد . ملاصدرا معتقد است که فلاسفه و به طور کلی عقل به تمام اسرار و رموز جهان هستی دسترسی ندارند و لزوما به پیامبرانی از طرف خداوند محتاج اند تا آن رموز و اسرار را برای بندگان خدا بیان کند و به اختلاف فلاسفه در مورد رموز جهان پایان دهد . در این پژوهش سعی بر آن است تا دیدگاه بنیانگذاران و برخی پیروان دو مکتب فلسفی مشاء مانند فارابی ابن سینا و ابن رشد، و حکمت متعالیه در مورد قلمرو عقل و محدودیت ها و توانمندی هایی که برای آن قائل شده اند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد.

این پژوهش به واکاوی نظرات فخررازی و ملاصدرا درمورد رابطه عقل و دین می‌پردازدکه: آیا می توان تمام گزاره های دینی را عقل پذیر نمود؟ تعارضات میان دستاوردهای عقل فلسفی و فرآورده های دینی، واقعی است یا ظاهری؟ راه رفع تعارض چیست؟ لذا به روش توصیفی تحلیلی نظرات آندو تبیین وبا ذکر نمونه‌های عینی نظیرشش مسأله کلامی، (تاویل، حدوث عالم؛ رویت حق تعالی، علم خداوند به جزئیات، مساله صفات و اسماء، معاد جسمانی)، بررسی و مقایسه شده است. فخررازی، منقولات را درپرتو معقولات معتبر می داند"فخرمتاخر" با گرایش به شیوه عرفانی-قرآنی به ایمان گرای خردپیشه مبدل شده است. ملاصدرا بر هماهنگی عقل و دین تاکید داشته ونسبت گزاره‌ها رابه سه شکل بیان می کند: عقل پذیر، عقل ستیز، عقل‌گریز.که معارف خردستیزوجود ندارد ومعارف عقل‌گریز خارج از محدوده عقل انسانی هستند.وی حکم قطعی در موردگزاره های فرا عقلی را منوط به عواملی همچون قطعیت در حکم عقل و فهم دقیق ونه ظاهری ازآیات می داند.

نسبت میان عقل و ایمان یکی از مسائل جدال آمیز فلسفه دین محسوب می‌شود. رابطه میان عقل و ایمان همواره مناقشه برانگیز بوده است. اندیشمندان بسیاری مدعی شده اند که ایمان و عقل به هیچ وجه با یکدیگر سازگار نیستند البته در این بین خوانش های متعادل تری هم وجود دارد. در این پایان نامه به بررسی چگونگی تعامل میان عقل و باورهای دینی در فلسفه ابن سینا و اسپینوزا خواهیم پرداخت. در اینجا ما با دو نظام فکری متفاوت مواجه هستیم، از یکسو ابن سینا فیلسوفی مسلمان و از سوی دیگر اسپینوزا که به همه-‌در-خدایی اعتقاد دارد. با ملاحظه در آثار ابن سینا میتوان به وضوح تلاش وی را برای برقراری پیوند میان عقل و باور دینی مشاهده کرد. ابن سینا دغدغه آشتی دادن میان عقل و ایمان را داشته است. او هم به دستاوردهای عقلی و هم به ایمان و شریعت پایبند بوده است و ناسازگاری میان آنها نمی‌بیند. اسپینوزا به دنبال تفکیک عقل و ایمان است و از عقل گرایی حداکثری دفاع میکند. اسپینوزا قلمرو باور دینی را با قلمرو عقل از هم تفکیک میکند و با این تفکیک نشان میدهد که تعارضی بین عقل و ایمان نباید به وجود آید.