مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم صبر از برترین و جامع ترین فضائل اخلاقی و معنوی است که اهمیت و جایگاه ویژه ای در آموزه های اسلامی دارد.این فضیلت انواع و مراتب مختلفی را شامل می شود. در پژوهش حاضر با توجه به بافت و سیاق آیات، روابط معنایی صبر با سایر مفاهیم همجوار در دو حوزه اصلی مفاهیم موافق و مفاهیم مخالف، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. ایمان، تقوا، یقین، شکر، توکل، مغفرت از جمله مفاهیم موافق صبر است .صبر با مفاهیمی چون جزع، استعجال و ضیق صدر دارای تقابل معنایی است. ایمان عمده ترین و بنیادی ترین مفهومی است که با مفهوم صبر رابطه معنایی دارد وبا آن رابطه ای دوسویه دارد، به گونه ای که از یک سو صبر مبتنی بر ایمان و عقیده است و بر اساس آن شکل می گیرد. از سوی دیگر تحقق فضیلت صبر در انسان با زدودن آلایش های قلب، سبب زیادت ایمان می گردد. عمده ترین مفهوممقابل صبر جزع است که به عنوان آفتی برای فضیلت صبر به شمار می آید.پ

«ملکوت» از آموزه‌های مشترک و دارای حیطه‌ی معنایی وسیعی در قرآن و اناجیل است . در قرآن کریم ، «ملکوت» به معنای اولیه‌ی «مُلک عظیم» و معنای خاص «باطن» و بخش تدبیرکننده‌ و الهی نظام هستی است که مراتبی هماهنگ با مراتب نزول امر الهی دارد . در اناجیل ، «ملکوت» به معنای اولیه‌ی «امر ملوکانه‌» و «قلمرو حکومت الهی» و دارای دو جنبه‌ی اساسی حال و آینده است. ملکوت آینده با ظهور پسر انسان در آخرالزمان مرتبط است که با ماموریت عیسی و در شخص او آغاز شده و امروز از نظر روحانی وجود دارد . این رساله به مقایسه‌ی معنا و ویژگی‌های ملکوت و نیز عوامل و آثار دستیابی به آن پرداخته است . در خصوص مقایسه‌ی این اصطلاح شایان ذکر است که «ملکوت» در قرآن و اناجیل قابل دستیابی در حیات دنیوی و اخروی است . در قرآن از این امر با تعبیر «نظر» و «رویت» و در اناجیل با تعابیر «ورود»، «جستجو»، «مالکیت» و «دیدن» ملکوت یاد شده است . دستیابی به آن در قرآن با شهود قلبی و در اناجیل از طریق جسم میسر است .هر چند در تفاسیر عرفانی اناجیل که ملکوت را «وحدت با خداوند» می‌دانند این دستیابی از طریق شهود ممکن می‌شود. «ایمان» ، «عمل صالح» ، «احسان» و «تزکیه‌ی نفس» از عوامل مشترک دستیابی به ملکوت در هر دو حوزه استاما «فقر» و «رنج» از عوامل مختص اناجیل و «توحید» و «هدایت تکوینی» ، مختص حوزه‌ی قرآنی است. از آثار دستیابی به ملکوت ، «حیات جاوید» ، «شناخت خدا» و «نجات» را می‌توان نام برد که در قرآن و اناجیل مذکور است؛ در این میان «یقین» ، «ترفیع درجات تکوینی» و «توحید» از آثاری است که تنها در قرآن و «برقراری عدالت جهانی» و «بهره‌مندی از رابطه‌ی پدری» تنها در اناجیل آمده است. در قرآن ملکوت حقیقتی است ثابت ، ماوراء‌طبیعی و عاری از مکان و زمان و تنها برای خداست اما در اناجیل وابسته به زمان و شخص عیسی است .

در پژوهش حاضر کوشیده شده تا با تبیین زمینه های شکل گیری اندیشه های دینی میگل د اونامونو، فیلسوف اگزیستانسیالیست، به بررسی تأملات او در باب موضوعاتی چون اندیشه ی جاودانگی، رنج، آگاهی، مسیحیت، ایمان، عشق و خدا پرداخته شود. ترتیب بیان موضوعات به گونه ای است که سیر تدریجی اندیشه های او را از مرگ اندیشی_ که حاصل مواجهه ی انسان با حقیقت هستی رو به مرگ انسانی است و بیداری رنج آمیز او که برخاسته از این خودآگاهی است_تا چگونگی ایمان به خداوند_ در مقام آگاهی جاودانه ی جهان_ و اتحاد عاشقانه با او که تنها راه رسیدن به جاودانگی روحانی و جسمانی است، را روشن سازد. در این پژوهش کوشش نهایی بر معرفی و تبیین ساختار دین کیشوتی بوده است، که خود مصداق تمام عیار سیر اندیشه های دینی او درباره ی جاودانگی انسانی است، تا تمایز فلسفه ی اصالت وجودی خاص اونامونو با دیگر فلسفه های وجودی را هر چه بیشتر نمایان سازد. واژگان کلیدی: میگل د اونامونو، جاودانگی، رنج، ایمان، عشق، خدا،دین کیشوتی

طلب حقیقت ایمان از جان انسان،شأنی مهم و مبنایی در طرح دین برای سعادت و تقرب او به حضرت حق جل و علا است. طرح موضوع ایمان در میان دین‌پژوهان، ابعاد گوناگونی را تشکیل داده که مهمترین این ابعاد، چیستی ایمان و رابطه آن با معرفت بوده و از دغدغه‌های دیروز و امروز دین‌پژوه است و نقشی مهم در رهیافت‌های عالمانه نسبت به دین داشته و در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی نیز بروز دارد. در بخش نخست جستار حاضر، نظرات ابوحامد غزالی را در این مسأله به بحث نشستیم و دریافتیم که چیستی ایمان در نظر غزالی، یک معنای واحد را در بر نمی‌گیرد؛ هرچند تهافتی میان این معانی دیده‌ نمی‌شود و حتی با قدری مسامحه می‌توان آن‌ها را به صورت تشکیکی ملاحظه نمود که از گرهی بسیط در قلب تا تصدیق و حتی کشف و شهود عالم غیب امتداد می‌یابد. طبق مولفات موجود، غزالی در غالب کلماتش رویکرد تصدیق‌انگارانه اشاعره را ادامه می‌دهد و دقت‌های افزون‌تری را نسبت به هم‌مسلکان اشعری خویش به‌کار می‌گیرد. معنی تصدیق نزد او به اعتقادی جازم برمی‌گردد؛ این اعتقاد در تحلیل او، بیش‌تر با نوعی یقین و تسلیم درونی پیوند می‌خورد تا کسب یک جور علم حصولی و مفهومی صرف. غزالی اگرچه راه صوفیه را مقدم و والاتر از طرق دیگر حصول ایمان قرار می‌دهد اما دیگر راه‌ها و از جمله، برهان و استدلال را از اعتبار ساقط نمی‌کند؛هرچند روندگان مسیرش را به‌جهت بدبینی نسبت به فیلسوفان و فرآورده‌های آنان، اوحدی در هر دوران قرار می‌دهد و در مقابل، بر ایمان عوام که گاه بر اثر مشاهده شخص نبی حاصل می‌شود، ارج‌ می‌نهد. این مواضع می‌تواند تاثرات غزالی - از تربیت اولیه، مسیر علمی، روحیات خاص، مبادی فکری خاص، ذهن سیال، اوضاع زمانه و نسبت‌های متنوع او با حکومت و...- را در تحلیل فرا بخواند که ما به قدر وسع خویش در این وادی گشت زدیم.و اما مسأله دومی که در این تحقیق مورد کنکاش قرار گرفته و مواد تحلیلی آن در مسأله نخست فراهم آمده،عبارت است از نحوه ایمان‌گروی حجه الاسلام غزالی که گاه او را نماینده ایمان‌گرایان مسلمان معرفی‌ کرده‌اند اما به اعتقاد ما رخنه«تبیین نحوه ایمان‌گروی» او را ندیده‌اند. فرضیه ما بر تفاوتاساسی و جوهری این نحوه ایمان‌گروی با رویکردهای ایمان‌گرایانه غربی و مسیحی استوار است؛ فضلا از این‌که نهادن عنوان ایمان‌گرا بر دانشوران مسلمان چندان روا نیست. توجه به تغایر پیش زمینه‌های «طرح مسأله ایمان و عقل» در فضایی که غزالی زیست فکری و اجتماعی خود را در آن رقم زدهو توجه به تلقی متفاوت وی از ایمان و معرفتکه با معنای ایمان در نظر ایمان‌گرایان مغرب زمین تفاوت جوهری دارد، ما را به این نتیجه هدایت می‌کند که اساسا ایمان که یکی از طرفین ماجرای عقل و ایمان است، در نظر غزالی از سنخ باور و تصدیق به حقایق و معانی دینی است که گاه با گرهی بسیط در قلب و گاه مجموع تصدیق و عمل و گاهی نیز به تصدیقی از جنس شهود عالم غیب اتفاق می‌افتد و چون یقین فرد مومنْمفهومیِ صرف نیست، تفاوتی نمی‌کندکه منشأ آن، برهان عقلی، مسلمات جدلی، خطابه اقناعی، اعتماد به شخص نبی، شنیدن خبر از او با وجود قرائن بصری و یا ملایمت طبع آدمی با خبر رسول باشد.نکته مهم این‌که غزالی به همراه سایر متفکرین اسلامی هرگز با مسأله‌ای به‌نام «پارادوکس‌های ایمانی» مواجهه‌ای تام و تمام نداشته و برخلاف سنت مسیحی، نسبت به ایمانی که تضاد و یا دست‌کم تغایر با عقل از ذاتش می‌جوشد، بیگانه-است. هم‌چنین طرف دیگر ماجرا یعنی عقل و عقلانیت نیز معانی و مراحل متفاوتی را در فرهنگ اسلامی به خود گرفته است. دشمنی با فلاسفه در میان متکلمان و به‌ویژهاشاعره پر طمطراقی چون غزالی و فخر رازی نیز، همواره با ژست و دعوی منطق و برهان صورت می‌پذیرد.دانشوران مسلمان و از جمله آن‌ها غزالی به جهت عدم تناقض در متن مقدس‌شان و به مقتضای فضایی که مکرر در مکرر ترغیب به تعقل و تفکر و تدبر در آن موج می‌زند و به لحاظ ارزشی که برای طریقه برهان و تعقل قائل هستند و عقل را- چه اذعان کنند و چه نکنند- حجتی الاهی می‌یابند و مهم‌تر از همه، تلقی خاص‌شان از ایمان به معنای تصدیق، هرگز پیش‌نهاد «ایمان به‌جای برهان» یا «دین علی‌رغم عقلانیت» یا «آموزه‌های وحیانی ورای علم و معرفت» را به پیش نمی‌کشند! بلکه بالعکس طعنه‌هایی را- بجا یا نابجا- به اهل فلسفه می‌زنند مبنی بر اینکه اولا و بالذات بر همان عهد برهانی و منطقی بودن خویش وفا نکرده‌اند! و ثانیا و بالعرض (به زعم اینان) به برخی آموزه‌های خلاف ظاهرِ حجت‌مند قرآن در مورد مبدأ و معاد رسیده‌اند.این سخن، اوج اثبات مدعای ماست در مورد سلوک ایمانی‌ حجه الاسلام غزالی که نه ضدیتی با عقل دارد و نه علی رغم عقل تصور می‌شود و نه غیر قابل اثبات توسط عقل است و نه به‌طور کلی در جو غیر عقلانی نشو و نما می‌کند. به جرأت می‌توان گفت که در متن «المنقذ من الضلال» و سایر کتب او نظیر «تهافت الفلاسفه» و «احیاء العلوم» و... دشمنی با فلسفه‌ورزی به جهت آفات دیگری است که متدینان زمانه او با خواندن کتب فلاسفه به آن دچار می‌شدند. به هر روی آن‌چه برای ما در تحلیل نحوه ایمان‌گرایی غزالی مهم می‌نماید، این است که مخالف فلسفه‌ورزی مصطلح در عالم اسلامی، هرچند غزالی باشد(!)، باز به طریقه برهان و استدلال در راه رسیدن به ایمان معترف است و تصدیقِ هم-معنی ایمان را با چنان قاطعیت و قطعیتی که در شروطش حکایت می‌کند، می‌پسندد. شاید او با حقیقت فلسفه که مبتنی بر تعقل و اندیشه برهانی است، مشکلی ندارد و مشکلش تنها با فرآورده‌های موجود و احیانا یونانی و بعضا معارض با آموزه-های متشابه قرآن است. درست برخلاف ایمان‌گروی زائیده از بطن قرون وسطی که برخاسته از تهافت در متن دین محرَّف مسیحیت نظیر تثلیث و تجسد و الوهیت عیسی(علی نبیا و علی آله و علیه السلام) است و کلیسای اندوده با تعصب بر فلسفه یونانیِ متدین گشته!

چکیدهبحث و سخن از عمل «سهل ممتنع» است. سهل است از آن روی که چنان پنداشته می‌شود روشن است و بحث و فحص زاید خواهد بود. ممتنع است از آن جهت که منابع دینی ارج و منزلت والایی را بدان داده و با تأمّل‌های فراوان می‌توان یافت که گستره‌اش تمام زوایای حیات انسانی اسلامی را درنوردیده است. دین به روشنی عمل را مهم‌ترین آموزه تلقی می‌کند و فردای انسان را در گرو آن رقم می‌زند اما واقع جامعه اسلامی و دینی چنان نیست؛ زیرا مسلمانان غالباً از یک سو با نگاه دینی و واجب عملی بدان ننگریسته‌اند و از سوی دیگر دامنه‌ی آن را محدود دانسته‌اند و بالاخره سهل-انگاری و آرمان جویی و جایگزین‌گرایی این آموزه‌ی والا را در زندگی انسانی اسلامی به شدّت ناکارآمد کرده است. بر این اساس، این پژوهش از یک سو بر آن است که به جایگاه عمل در پیوند با ایمان پاسخ گوید و آن‌گاه پایگاه آن را در گستره زندگی انسان نشان دهد و سرانجام ویژگی‌ها و چگونگی آن را برنماید و ناکارآمدی آن دیدگاه و عواملش و مهم‌ترین آسیب‌های عمل را تبیین کند. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از قرآن و نظر پیشوایان دینی صورت گرفت، مشخص شد که ایمان حقیقی عبارت است از شناختی با دل، پذیرشی با زبان و کرداری با اندام‌ها یعنی ایمان هم بُعد معرفتی، قلبی و درونی دارد و هم بُعد عملی و عینی. عمل در پیوند با ایمان در زندگی انسان از اهمیّت والایی برخوردار است و در گستره‌ی زندگی او که در دنیا، برزخ و قیامت امتداد می-یابد نقش تعیین کننده دارد. ایمان و عمل هر دو اصالت دارند و هر یک مُقوِّم، مُصَحِّح و مُوَکِّد دیگری است. اقسام عمل آثار گوناگونی به دنبال دارد و سرنوشت فردی و اجتماعی انسان و جامعه با آن رقم می‌خورد و سرانجام جزا عین عمل است که تجسّم می‌یابد و به انسان ارائه می‌گردد و بدین‌سان سعادت و شقاوت اخروی هم براساس آن معیّن می‌شود. عمل در پیوند با ایمان با ویژگی‌هایی مانند شایستگی(صالح بودن)، علم، رعایت ظرف وقوع، اتقان، تقوا، دوام، بصیرت و تدبیر مورد توجه اسلام است و چنین عملی در معرض آسیب‌هایی چون کفر، نفاق، شرک، عُجب، ریا، تنبلی و سستی و کوتاهی، منّت و اذیّت، تزیین و حبط قرار دارد.

قرآن کتاب هدایت و تربیت است. که انسان را به قلّه‏هایِ شرافت، کرامت و تعهد و ایمان فرا می‏خواند. قرآن کریم در جهت رسیدن انسان به جایگاه والایِ ایمان، تقوی و یقین از جمله از "الگو" بهره می‏گیرد، یعنی در پسندید انسانی چهره‏های والایی را می‏نهد که از کمند کشش‏ها و جذبه‏هایِ مادی و دنیوی و وابستگی‏های پست رمیده و در جهت رسیدن به "خدا" از هیچ دریغ نورزیده‏اند:"ضَرَب الله مثلاً لِلَذین آمنوا إمرأتِ فرعون ... و مریم ابنت عمران اَلتی احصنت فرجَها" ... در این پژوهش الگوهای ارائه شده در قرآن از میان زنان چهره‏نمایی شده‏اند، امّا نه به شیوه فردی که تک، تک آنان به بحث و فحص نهاده شوند و از زندگی و فراز و فرود حیات انسانی- الهی آنها سخن رود، بلکه به صورت موضوعی تا خواننده را بیشتر رغبت افزاید و به یاری خداوند همه را بصیرت.بدین سان ابتدا باورها و اعتقادات بانوانِ الگو گزارش شده است، چگونگی باور آنها به توحید، معاد، وحی انبیاء و ایستادگی در پایِ این باور. پس از آن سخن از منش‏های بندگی اسوه‏هاست جلوه‏های اخلاص، توکل، خشوع، بیم و امید، دعا، عبادت و استعاذه. این حقایق در فراز و فرود زندگی آنان نشان داده شده است.بررسی منش فردی و اجتماعی اسوه‏هایی از بانوان؛ برای نشان دادن ابعاد موضوع و بهره‏وری از مومنان است تا با کاربرد این همه در گستر? زندگی آشنا شویم و بکار بریم. سخن از سیاست و منش‏های سیاسی و توانایی در حوزه سیاست بسیار تنّبه آفرین است در گزارش چگونگی موضع بانوان الگو در این زمینه درس‏آموز، آنچه در این پژوهش آمده دریچه‏ای است به شناخت بسیار مهم.

پژوهش حاضر، بررسی رابطۀ ایمان و اخلاق در اندیشۀ سورن کی یرکگور، به عنوان دو حقیقت انکارناپذیر از واقعیت زندگی بشر را دنبال می کند. نگارندگان برای نزدیک شدن به واقعیت آنچه کی یرکگور، فیلسوف ایمان گرای مسیحی، از ایمان مسیحی تفسیر و تشریح می کند، این رابطه را در دو سپهر دینی و اخلاقی، با دقتی فلسفی و با ریشه یابی در محتوای کتاب مقدس دربارۀ برخی آموزه های مسیحیت نظیر تجسد ، کفاره و تثلیث بررسی می کنند. از سوی دیگر، اخلاق را که حیث عملی آن مورد نظر فیلسوف است، در قیاسی تحلیلی با نوع خاصی از ایمان، به عنوان ایمان حقیقی و مورد تأکید فیلسوف قرار می دهند و رابطۀ این دو، ایمان و اخلاق را از آن استنباط می کنند.

در این تحقیق، عوامل موثر بر شکل‌گیری و تقویت عزّت نفس از دیدگاه اسلام بررسی شده است.در رابطه با پیشینه‌ی تحقیق حاضر تا آنجاکه نگارنده اطّلاع دارد تحقیق مستقلّ و جامعی صورت نگرفته است. از آن‌جا که عزّت نفس یکی از نیازهای اساسی انسان و لازمه‌ی مهمّ زندگی موفقیّت آمیز است، باید آن را در جامعه پرورش داده و تقویت نمود و این مهمّ جز با شناخت عوامل عزّت نفس حاصل نخواهد شد؛ از این‌رو ضرورت دارد تحقیقی جامع درباره‌ی آن انجام شود که رساله‌ی حاضر این مسئولیت را پذیرفته است و هدف آن، بررسی سوالات اصلی و فرعی تحقیق و پاسخ دادن به آن‌ها است. در این تحقیق از روش توصیفی – تحلیلی استفاده شده است؛ یعنی با مراجعه به منابع و گردآوری مطالب به دسته‌بندی آن‌ها پرداخته و سپس تحلیل و تبیین می‌شود. همچنین جمع آوری مطالب به روش اسنادی انجام شده است. که البتّه تحقیق در این راستا با محدودیت‌های تحت کنترل و خارج از کنترل مواجه بوده است.پس از ارائه‌ی بحث کلّیات که شامل بیان مسأله، سوالات تحقیق، پیشینه‌ی تحقیق، اهداف تحقیق، روش تحقیق، و محدودیت‌های تحقیق می‌باشد، مباحثی چون ماهیّت عزّت نفس، مولفه‌های عزّت نفس، اهمیّت و آثار عزّت نفس، اقسام و مراتب عزّت نفس مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، محقّق، عوامل درونی عزّت نفس را به بحث گذاشته و به مباحثی چون: وراثت، فطرت، ایمان، تقوا، نیّت، عبادت، دعا، تفکّر، توکّل، صبر، علم و حسن خلق پرداخته است.پس از آن، نقش عوامل بیرونی مورد بررسی قرار گرفته که مشتمل است بر عوامل فرا طبیعی مانند: نقش خداوند متعال، فرشتگان و الهامات غیبی در ایجاد و تقویت عزّت نفس، عوامل طبیعی، مانند: آب، غذا، مسکن، و عوامل انسانی مانند: خانواده، مدرسه، و جامعه، و در پایان نتیجه‌گیری انجام شده و پیشنهادهای ارائه شده است.

کتاب حاضر یکی از اثرهای مهم در فلسفهء دین است و نویسندهء آن یعنی آقای آنتونی کنی شخصی است که هم در علم کلام و هم در فلسفهء دین صاحب‌نظر است و یکی از معروفترین فیلسوفان دین در عصر کنونی در انگلستان است . البته لازم به ذکر است که رویکرد ایشان در این کتاب صرفا از دید یک فیلسوف دین است و با حفظ این دیدگاه، مباحثی که مطرح می‌کند تقریبا منصفانه آنها را بررسی می‌کند و نتیجهء نهایی که ایشان از این مباحث بدست می‌آورد، خود حاکی از عجز فلسفه در رسیدن به حقیقت است چرا که ایشان تقریبا در همهء مباحث این کتاب به "لاادری‌گری" می‌رسند. آقای آنتونی کنی متولد سال 1931 در شهر لیورپول انگلستان است . در سال 1955 یعنی در سن 24 سلگی رسما به کسوت کشیشی در سنت کاتولیک درمی‌آید و تا سال 1963 در این کسوت باقی می‌ماند. اما پس از هشت سال لباس و کسوت کشیشی را رها می‌کند و به کارهای فلسفی خود می‌پردازد. در اینکه علل و انگیزه‌های او از ورود به این کسوت و همچنین خروج او از آن چه بوده است ؟ اطلاعی نداریم، همچنین دربارهء جزئیات زدگی خصوصی و زندگی علمی او اطلاعات زیادی در دست نیست . دربارهء مقام علمی او گفتنی است که استاد دانشگاه آکسفورد است . در دانشگاه لیورپول تدریس داشته است همچنین در دانشگاههای آمریکا به عنوان استاد مهمان تدریس کرده است . از سال 1989 تا 1993 ریاست فرهنگستان بریتانیا را به عهده داشته است . صاحب بیش از سی اثر علمی است که عمدتا در فلسفه دین است از جمله مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از طرق پنجگانهء آکوئیناس ، خدای فلاسفه، ایمان و عقل، عقل و دین و همچنین کتاب حاضر "ایمان چیست ؟". شایان ذکر است که هیچکدام از آثار این فیلسوف بزرگ به فارسی ترجمه نشده است و همچنین مطالب قابل توجهی به زبان فارسی دربارهء او در دست نداریم. البته گفتگوی او با برایان مگی دربارهء فلسفهء قرون وسطی "در کتاب فلاسفهء بزرگ " ترجمهء آقای فولادوند، در دست است و همچنین کتابی تحت عنوان "تامس مور" ترجمهء آقای عبدالله کوثری و همچنین مقاله‌ای تحت عنوان "حقایق سرمدی" برگرفته از کتاب خدای فلاسفه، ترجمهء آقای هدایت علوی تبار. کتاب حاضر شامل هشت گفتار پیرامون مهم‌ترین مسائل فلسفهء دین است .

ملاصدرا ایمان را همراه با سه امر، معارف و احوال و اعمال می‌داند واز بین این سه امر، فقط معارف را مقوِّم ذات ایمان معرفی می‌کند. ایمان شامل چند مرتبه است؛ ۱. ایمان حسّی ۲.ایمان خیالی(تقلیدی) ۳.ایمان وهمی۴.ایمان برهانی ۵.ایمان کشفی.که هر کدام از اینها مطابق با اسمشان با درجه‌ای از معرفت تطابق دارد: ۱.مرتبه ایمان حسی معادل با علم حسی ۲.ایمان تقلیدی معادل با علم خیالی ۳.ایمان وهمی معادل با علم وهمی ۴.ایمان برهانی معادل با علم برهانی ۵.مرتبه ایمان کشفی با علم مکاشفه ای مطابقت دارد. چهار مرتبه اول در زمره علم حصولی است و سه مرتبه اول جزء مراتب غیرحقیقی علم و ایمان محسوب می‌شود و مراتب چهار و پنج از مراتب حقیقی علم و ایمان است. ملاصدرا این مراتب(مراتب حقیقی علم و ایمان) را با برخی آیات قرآنی و برخی اصطلاحات قرآنی مانند حکمت، فقه، نور و عقل توضیح می‌دهد؛ که هم این آیات و هم این اصطلاحات را عیناً در مورد علم و همچنین درمورد ایمان به کار می‌برد که این امر دلالت بر ارتباط علم و ایمان دارد.