مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«ایمان» و «نگرش» به ترتیب از محوری‌ترین مفاهیم در آموزه‌های دینی و روانشناسی اجتماعی می‌باشند. پیوند میان این دو حوزه موضوعی، اصطلاح «نگرش ایمانی» را می‌سازد؛ نگرشی که با رویکردی قرآنی و مبتنی بر الگوهای تکوین نگرش‌های افراد در روان‌شناسی، نسبت به متعلقات ایمان شکل گرفته است. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیلی و پایبندی به لوازم یک مطالعه میان‌رشته‌ای، مبتنی بر سه الگوی پر کاربرد روانشناسی اجتماعی برای تکوین و تغییر نگرش‌های افراد، به استخراج عوامل و موانع قرآنی تکوین نگرش ایمانی می‌پردازد. اولین الگو-الگوی احتمال تفسیر- دو مسیر مرکزی و پیرامونی برای شکل‌گیری نگرش‌ها معرفی می‌کند. بر اساس یافته‌های پژوهش، مهم‌ترین عواملی که قرآن مبتنی بر مسیر مرکزی برای تکوین نگرش ایمانی ارائه می‌نماید معرفت‌شناسی آیه‌ای، ایجاد معرفت صحیح و نیز تذکر و یادکرد نسبت به برخی متعلقات ایمان بوده و مهم‌ترین موانع از طریق این مسیر، غفلت، ظن و حس‌گرایی می‌باشد. مسیر پیرامونی این الگو نیز عواملی چون تناسب زبان و فرهنگ پیام و پیام‌آور با مخاطبان و الگو سازی برای مومنان و موانعی چون پیروی‌‌های کورکورانه و تبعیت از هوای نفس را در راستای تکوین نگرش ایمانی معرفی می‌نماید. الگوی دوم- الگوی ناهماهنگی شناختی- مهم‌ترین عوامل را در این راستا ناتوانی مخالفان از همانندآوری در برابر معجزات انبیاء و توجه دادن ایشان به لوازم مقبول اعتقادات خود دانسته و از سوی دیگر اختلاف در پذیرش کامل دعوت انبیاء و استخفاف گناه را مانع شکل‌گیری نگرش ایمانی می‌داند. بر اساس الگوی سوم- الگوی کارکردی- نیز عواملی چون تأکید بر نیاز وجودی انسان به خدا در جریان زندگی و نیاز فطری وی به پرستش و موانعی چون دلبستگی به بت‌ها و آلهه دروغین و احساس بی‌نیازی از خدا و آموزه‌های وحیانی در راستای شکل‌گیری نگرش ایمانی مورد توجه و تحلیل قرار گرفته‌اند. بررسی دقیق این سه الگو نشان می‌دهد که الگوی احتمال تفسیر در این میان نسبت به دو الگوی دیگر از جامعیت بیشتری برخوردار بوده و محتوای بیشتری از آیات را در خود سامان‌دهی می‌نماید.

يكی از استدلا لهای ارائه شده درباره اثبات وجود خدا و معقوليت باورهای دينی، به شرطیه پاسکال یا « شرطبندی پاسكال » مشهور است. ويليام جيمز استدلال شرطيه پاسكال را بازنگری و تقريری جديد از آن ارائه كرده است. از نظر او، هميشه اينگونه نيست كه ما باورهايمان را صرفاً بر اساس دلايل عقلی محض شكل داده و می پذيريم، بلكه در بسياری موارد، اراده، احساسات و عواطف جهت باور ما را تعيين می كند. از نظر او، باور دينی نيز در حیطه چنين باورهايی می گنجد. جيمز در نقد موضع شكاكيت و تعليق حكم به باورهای دينی، معتقد است پرسش ها و مسائل مربوط به پذيرش يا وازنش باورهای دينی، گرچه شايد به لحاظ عقلی، پرسش هايی گشوده و بدون پاسخِ نهايی و فيصله بخش باشند كه نتوان در مورد آنها موضع عقلانی قطعی در پيش گرفت، اما به لحاظ عملی و با توجه به نيازهای عاطفی و خواهشهای سرشت اراده گر و احساسی ما، در زمره انتخاب های اصيل و حقيقی می گنجند كه زنده، اجتناب ناپذير و سرنوشت سازند و نمی توان در مورد آنها بی تفاوت بود، بلكه بايد با توجه به نيازهای سرشت احساسی و اراده گر خويش، به بررسی آنها بپردازيم و اگر متناسب با اميال و خواسته های ما هستند، آنها را بپذیريم و در غير اینصورت، آنها را رد و طرد كنیم. ديدگاه جيمز در معرض انتقادهايی قرار گرفته است. تلقی ابزارانگارانه از صدق، پذيرش اراده گروی شناختاری، تعارض در عينیت گروی اخلاقی، عطف توجه به سود اين جهانی، ابهام در مفاهيمی همچون عاطفه و احساسات از جمله مهمترين اشكالات طرح شده بر تقریر جيمز از شرطيه پاسكال محسوب می شوند

آنچه در این رساله تحت عنوان سابجکتیویتی (معادل تحت اللفظی این واژه ذهنیت است که می‌توان مطابق دیدگاه خاص کرکگور از آن به انفسی بودن نیز تعبیر نمود.) مطرح می‌شود، دیدگاه خاص سورن کرکگور، متکلم، عارف و فیلسوف قرن نوزدهم دانمارکی است که پایه و اساس اندیش? او درباب حقیقت و ایمان را تشکیل می‌دهد. به گمان کرکگور حقیقت را به دو گون? عینی و ذهنی می‌توان به چنگ آورد. حقیقت عینی موکول به فرآیند تحقیق و پژوهش عقلی و تجربی قابل شناخت است، در حالی که آنچه وی حقیقت ذهنی می‌نامد حقیقتی اختصاصی است که شخص با درون پویی و شورمندی بیکران آن را فراچنگ می‌آورد. در فرآیند وصول به حقیقت ذهنی، فرد با تصورات و مفاهیم انتزاعی سر و کار ندارد که با درک و فهم صحیح آنها وارد ساحت حقیقت شود، بلکه چگونگی رابطه فرد با حقیقت است که اعتبار آن راتعیین می‌کند. در اینجا همچون حقیقت عینی سئوال این نیست که ذهن چه باوری دارد، بلکه مسئله بر سر چگونگی رابط? ذهن فرد با باور است. بر سر حقیقی بودن این رابطه و اینکه آیا فرد با شور بیکران و همه وجود دلسپرده و دلبسته آن باور است یا خیر.حقیقت ذهنی یا انفسی صرف عمل ادراک و فهم و تعقل نیست، بلکه نوعی کار و عمل مبتنی بر احساس و شورمندی فرد است. چنین حقیقتی حقیقت اصیل است که همانا ایمان و دین اصیل می‌باشد، چرا که دین امری انفسی است و مستلزم کشف و شهود، شورمندی و درون پویی. حقیقت نظریه ای علمی و فلسفی نیست که بتوان آن را در مدارس و دانشگاهها از اساتید و معلمین آموخت، بلکه حقیقت برای هر فرد عبارت از آن حالی است که فرد آن را با دل و جان پذیرفته و حاضر باشد در راه حفظ آن همه چیز خود، حتی جانش را فدا کند. این چنین حقیقتی از طریق ابزارها و شیوه‌های عینی دست یافتنی نیست، بلکه تنها درون پویی انفسی و شورمندی است که فرد را بدان رهنمون می‌سازد. چنین دیدگاهی درباب حقیقت و ذهنیت را با اتکا بر مقولاتی چون درون‌پویی و شورمندی و فضیلت حال بر قال، می توان در لابه لای عرفان اسلامی و متون نظم و نثر آن، به ویژه در اشعار و نوشته‌های جلال الدین رومی یافت. مولانا نیز با انتقاد از عقل گرایی فلسفی به عنوان بهترین شیوه ممکن در وصول به حقیقت، بر هستی و جان آدمی انگشت تأکید گذارده، و راه تقرب به حقیقت راستین را که در دین وعده داده شده است سیرباطنی آدمی از رهگذر طی مراحل گوناگون به منظور تعالی جان شیفته سالک و دست یابی به حقیقت می داند. از نظر مولوی صرف آگاهی یافتن از علوم ظاهری و احاطه بر آنها بدون آنکه ساحت وجودی فاعل شناسایی و داننده آن علوم را متحول ساخته و در نردبان تعالی به سوی عرصه الهی گامی فراتر برد، فایده ای و سودی در بر نخواهند داشت، چنین علومی صرفاً علومی تقلیدی و خارج از ساحت وجودی انسان هستند، خواه نجوم و هندسه باشد یا فقه و فلسفه. علم حقیقی چیزی است که تحت عنوان علم تحقیقی، علم ادیان و در نهایت علم محو از آن نام می‌برد. این علوم برخلاف علوم ظاهری که خصلتی فارغ اندیش و بی دغدغه دارند، باید توسط انسان طلب شوندو این سوز و اشتیاق درونی فاعل است که میزان بهره‌مندی او از حقیقت را تعیین می‌کند. پس دست یافتن به حقیقت مستلزم تحولی در ساحت وجودی انسان است که او را از غافل بی‌درد به هشیاری دردمند و طالبی شورمند مبدل می‌سازد. در این رساله ضمن توجه به تفاوتها و اختلافهای فرهنگی و زمینه‌ای میان این دو اندیشمند و عارف، تلاش می‌گردد وجوه مشترک دیدگاه آن دو باره ذهنیت و رابطه آن با مقولاتی چون حقیقت، ایمان، اخلاق به ویژه شناخت و رابط? با خداوند به دست آید.

آیاتی از قرآن کریم به بیان عوامل و راهکارهای موثر در دستیابی به آرزوها پرداخته است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی از نوع تحلیل اسنادی به دنبال بررسی این عوامل و راهکارها است. آیه 24 سوره نجم حاکی از آن است که انسان به صرف آرزومندی، به آمال خود دست نمی یابد بلکه دستیابی به آرزوها مستلزم بهره گیری از عواملی است که برخی از آنها بر اساس استنتاج آیات الهی و پاره ای دیگر نیز بر مبنای شاخصه های تبیین رستگاری و در ذیل مفاهیمی مانند «فوز» و «فلاح» و مشتقات آنها قابل استخراج است. قرآن کریم ضمن تایید و تبیین آرزوهای سازنده و بیان مصادیق متعددی از آنها در قالب ادعیه پیامبران الهی، راهکارهای دستیابی به این آرزوها را نیز معرفی می نماید که عبارتند از: ایمان، توکل، صبر، تلاش، تقوا و پرهیزگاری و اطاعت از خداوند و پیامبر صلی اله علیه و آله.

در این اثر پژوهشی، تأثیر فلسفۀ تحلیلی بر فلسفۀ دین با بررسی نظرات برخی از مهمترین فلاسفۀ دین معاصر، نظیر بازیل میچل، آلوین پلنتینگا و ریچارد سویین برن مورد بررسی قرار گرفته است.در نتیجه از نظر نگارنده، فلسفۀ دین معاصر اساساً تحلیلی بوده و بر همین اساس می توان آن را "فلسفۀ تحلیلی دین" نامید. این رویکرد توسط فلاسفۀ دین قرن بیستم و در واکنش به فضای فکری الحادگرایانه یا دست کم لا ادری گرایانۀ قرن بیستم پایه گذاری شده است.چالش های عمده ای وجود داشته اند که تلاش برای پاسخ به آنها نقش جدی در پیدایش این رویکرد داشته است. این چالش ها عبارتند از : معناداری گزاره های دینی، معقولیت گزاره های دینی و صدق و کذب گزاره های دینی.برای پاسخ به این چالش ها فلسفۀ تحلیلی با مهمترین شاخه هایش مثل فلسفۀ زبان، متافیزیک تحلیلی، فلسفۀ اخلاق و معرفت شناسی به کمک فلسفۀ دین آمده است. با پیگیری روند مذکور می توان سه مسیر اصلی را در این رویکرد شناسایی کرد: مسیر ویتگنشتاینی، مسیر فلسفۀ دین آکسفورد و مسیر معرفت شناسی اصلاح شده.در نهایت با وجود برخی اعتراض ها به امکان و مطلوبیت این رویکرد، به کار گیری فلسفۀ تحلیلی در فلسفۀ دین کارآمدی خود را ثابت کرده است.

چکیدهارتباط میان ایمان و عقل متفکران بسیاری را چه در مغرب زمین و چه در میان متفکران اسلامی به خود مشغول داشته است، از جمله این متفکران غزالی و پاسکال هستند.غزالی بر برتری ایمان بر تعقل معتقد بود و داور نهایی را دین و ایمان می‌دانست چرا که باور داشت به واسطه براهین و استدلال‌های عقلانی نمی‌توان ایمان را توجیه کرد، حتی اگر چنین کاری هم انجام شود، این ایمان عقل‌زده است ونمی‌تواند به ما کمک کند. به همین دلیل غزالی بر جنبه کشف و شهودی ایمان تأکید دارد، هر چند در این میان منکر عقل نیز نیست و آن را به منزله ابزاری در خدمت دین و ایمان معرفی می‌کند.پاسکال نیز همچون غزالی از برتری ایمان بر عقل سخن می‌گوید، و تأکید می‌کند براهین و استدلال‌های عقلانی همچون ابزاری هستند که انسان را در رسیدن به این امر کمک می‌کنند هر چند کافی نیستند؛ و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که باورهای دینی موافق عقل هستند. غزالی دیدگاه‌های خود در مورد عقل و ایمان را متناسب با مواضع کلامی خاص خود که به اشاعره بسیار نزدیک است مطرح می‌سازد و بر همین اساس بیشتر بر جنبه‌های عقلانی تأکید می‌ورزد اماپاسکال به سبب اعتقاد به مسیحیت کاتولیک بر جنبه‌های ایمانی تأکید بیشتری دارد. اما آن‌چه اهمیت دارد این‌است که نمی‌توان نقش عقل و برهان را در استحکام پایه‌های ایمان نادیده گرفت. بنابراین مبانی ایمانی از دیدگاه عقل نیز قابل توجیه است و کسی که به ایمان روی می‌آورد ضرورتی ندارد که حکم به درماندگی عقل کند و برناکارآمد‌بودن آن تأکید ورزد.در باب شرطیه نیز، به احتمال زیاد پاسکال در مطرح‌ساختن آن از غزالی تأثیر پذیرفته است، ولی نکته اصلی این-است که هیچ‌کدام شرطیه را به صورت استدلالی مستقل مطرح نساختند، بلکه غزالی به منظور پاسخگویی یه ملحدان و زنادقه در باب حقانیت دین و معاد آن را به صورت بحثی جدلی مطرح ‌ساخته است، پاسکال نیز به منظور اثبات وجود خدا در افرادی که به حالت تعلیق حکم رسیده‌اند به این استدلال تمسک می‌جوید.کلید واژه‌ها: ایمان، عقلانیت، شرطیه، ایمان‌گرایی، دل، محمد غزالی و بلزپاسکال.

پرسش از "معنای زندگی" یکی از مهم‌‌ترین مسائلی است که در طول تاریخ همواره مطرح شده است، امّا طرح آن و نحوه‌ی پاسخ‌گویی به آن در دوران جدید به صورت خیلی جدّی‌تر مورد توجّه قرار گرفته است. در پاسخ به چیستی معنای زندگی نظرات مختلفی بیان شده است که در این پایان‌نامه که ترجمه‌ی اثر جان کاتینگهام تحت عنوان درباره‌یمعنای زندگی است، او نگاهی دینی به مسئله دارد. او در ابتدا اظهار می‌کند که زندگی فارغ از اراده‌ی انسان دارای معنای ذاتی استو آدمی باید آن را کشف کند. سپس استدلال می‌کند که تنها راه معنادار یافتنزندگی ایمان به خدا و داشتن نگاه دینی به کیهان است. و این که ما علی‌رغم تمامی شرور و ناکامی‌هایی که در زندگی با آنها مواجه می‌شویم تنها با متدیّن و مومن بودن می‌توانیم هم چنان احساس کنیم که زندگی ما عبث و بی‌‌معنا نیست. همچنین موانع معناداری و دلایل احساس پوچیرا بیان کرده و گفته می‌شود که تنها راه‌حل تحوّل درونی، و داشتن نگاه دینی به عالم است.

فارابی معتقد است نفس انسان با ادراک معقولات به مرتبه عقل بالفعل و سپس عقل مستفاد می‌رسد و قادر می‌شود که با عقل فعال و مبادی الهی دیگر اتصال یابد. اتصال به مبادی الهی و تعقل آنها، تدریجاً از نفس انسانی، «انسان الهی» می-سازد که به زعم فارابی بالاترین مرتبه سعادت بوده و جایگاه تحقق آن نه در جهان مادی، که در جهان اخروی است. فارابی سعادت را با وصف آن‌جهانی همراه می‌کند و با این کار، طرح سعادت خویش را در نسبت با مفهوم رستگاری و سعادت اخروی دینی قرار می‌دهد. تعریف دین از سعادت اخروی عبارت است از زندگی در سایه قرب و رضوان الهی که با مقدماتی چون ایمان و عمل برخاسته از آن محقق می‌شود. فارابی در تفسیر خود از سعادت پا را فراتر از ادراک عقلی و برهانی نمی‌گذارد. او معرفت و تعقل صرف را وسیله تقرب به إله و نهایتاً الهی‌شدن انسان می‌داند و منشاء ارادت و گرایش به إله را سراسر عقلی توصیف می‌کند. به عبارت دیگر الوهیتی که از آن سخن می‌گوید الوهیت عقلی است و وجهه ایمانی قلبی ندارد؛ حال آنکه آنچه در دین موجب تقرب انسان به خداوند می‌شود و خوشنودی متقابل خالق و بنده را در پی دارد ایمان است که عبارت است از تصدیق و تسلیم ارادی قلبی که فراتر از معرفت و تصدیق برهانی صرف است. آنچه در این تحقیق درصدد تبیین آن هستیم عبارت است از اینکه سعادتی که مقصود فارابی است چیزی بیش از لذت حاصل از ادراک و معرفت عقلی صرف نیست و چنین مفهومی نمی‌تواند در تناسب تام و تمام با مفهوم رستگاری اخروی دینی و مولفه‌های سازنده آن باشد.

«قرائت نبوی از جهان» عنوان سلسله مقاله هايی است كه آقای مجتهـد شبـستری از تيرماه 86 تا خردادماه 87 به چاپ رسانده است. نويـسنده دو مـدعای اصـلی دارد : اول اينكه پيامبر گوينده وحی است و ديگر اينكه ايـشان ص يـك تفـسير دريافـت كـرده اسـت. درايـن نوشـتار، مـدعای نخـست مـورد ارزيـابی قرار گرفتـه اسـت. از مجمـوع مقاله های ايشان، سه دليل عقلی، دو دليل نقلی و يك دليل تمثيلی برای مدعای نخست استخراج و نقد شده است. دلايل عقلانی وی با رويكـرد هرمنـوتيكی ـ زبـانشـناختی، ضمن تحليل مؤلفه های زبان انسانی، در پی اثبات اين موضوع هستند كه اگـر پيـامبر را واسطه انتقال وحی بدانيم، در اين صورت وحی برای مخاطبـان و بـه ويـژه غير مؤمنـان، گوينده نخواهد داشت(دليل يكم و دوم عقلی ). نيز اگر خدا را گوينـده وحـی بـدانيم، وحی فاقد مؤلفه های زبان انسانی ـ آگاهی، اراده، افعال گفتاری، نشانه هـای قـراردادی برآمده از بطن ومتن زندگی اجتماعی وتاريخی ـ می شود. از ايـنرو، مفهـوم نخواهـد بود(دليل سوم). ما نيز در نقد براين مطالب، نشان داده ايـم كـه اولاً، گوينـده مفـروض برای فهم متن كافی است (نقد دليل يكم)؛ ثانيـاً مـؤمن و غيرمـؤمن پـس از فهـم قـرآن مصداق می یابند (نقد دليل دوم)؛ و ثالثاً مؤلفه های ياد شده، پيشفرض های اكثری برای فهم متن انسانی به شمار می روند، نه پيشفرض های قطعی(نقد دليل سوم). شبـستری در ضمن دلايل نقلی، با نقل قولی از علامه طباطبايی و نقل برداشتی از عرفا، درصدد تأييد مدعای خويش برآمده است؛ مـا نيـز ضـمن نقـل قـول هـای صـريح از علامـه و تحليـل برداشت شبستری از عرفان، نشان داده ايم كه ايـن نقـل قـول هـا از تأييـد مـدعای ايـشان ناتوانند. شبستری با استفاده از تشابه دو دسته آيات تكوينی و تشريعی و انتساب آنهـا به خداوند از طريق عليت طولی (دليل تمثيلی)، درصدد تقويت مدعای خـويش اسـت. ما نيز نشان داده ايم كه نسبت عليت طـولی خداونـد بـه هـردو ديـدگاه ـ واسـطه بـودن پيامبر، گوينده بودن پيامبرـ يكسان است. پس اين تمثيل هم سبب تقويت آن مدعا نمی شود. در پايان، با طرح معارض های قرآنی مـدعای وی، -گوينـده وحـی بـودن پيـامبر- راه حل ايشان (توصيف ادبی مصحف شـريف ) را بـرای خنثـی كـردن آن معـارض هـا تحليل و ارزيابی كرده ايم.

این نوشتار نگاهى مقایسه اى به معناشناسى، «ایمان»، در نظرگاه فخررازى و علامه طباطبایى دارد. در نگاه فخررازى، «ایمان» تصدیق قلبى است و عمل و اقرار تمام یا جزء ایمان نیست، زیرا مراد از این «الکبیر» تعریف ایمان به معرفت شایسته نیست، زیرا مراد از این معرفت همان تصدیق منطقى است نه قلبى. در برابر فخر رازى، علامه «ایمان» را تصدیق مى شناسد و مراد ایشان از تصدیق همان اعتقاد و علم است که در اصطلاح تصدیق منطقى خوانده مى شود. افزون بر این، در نظر گاه علامه طباطبایى لحاظ قید «التزام عملى» در تعریف «ایمان» ضرورى است و آیاتى از قرآن نیز حکایت از این ضرورت دارد. اما عمل، خود ایمان یا حقیقت آنها نیست، بلکه اثر ایمان شناخته مى شود.