مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اماميه در مباحث كلامي خود، بر 5 آيه اولي الامر، تطهير، ولايت، مودت و مباهله تاكيد دارند. بررسي تطبيقي تفاسير اماميه و زيديه از آغاز تا پايان عصر آل بويه در نيمه سده پنجم، از اين آيات و شناخت شباهت ها و تفاوت هاي تفسيري آنها، مساله اصلي اين مقاله است و دامنه آن به تفاسير ابوالجارود، مقاتل بن سليمان، قمي، حبری، فرات كوفي و شيخ طوسي محدود شده که در سه دوره اولیه (تا سال 150هجری)، میانی(تا پایان غیبت صغری در 329هجری) و پایانی(دوره آل بویه) طبقه بندی خواهد شد. در ابتدا مشخص شد كه تفسير مقاتل كمترين شباهت را به تفاسير شناخته شده زيدي و اثني عشري دارد و از اين رو در نتايج به دست آمده در نظر گرفته نخواهد شد. در ميان تفاسير باقي مانده بررسي هاي صورت گرفته نشان مي دهد كه از نظر روش و محتوا (تفسير حديثي) شباهت هاي فراواني ميان تفاسير اثني عشري و زيدي وجود دارد. عموم اين تفاسير، را مي توان روايي شمرد كه همگي در پي اثبات نزول اين آيات درباره 5 تن هستند هرچند تاكيد بر نقل روايات در ميان تفاسير زيدي، برجسته تر به نظر مي رسد. شيخ طوسي تنها مفسري بود كه علاوه بر نقل حديث، به دلالت هاي کلامی هم پرداخته بود. استنتاجهای کلامی شیخ طوسی نشان می دهد که مفسران پیشین، بیش از هر امری متوجه تعیین شخص جانشین پیامبر بودند ولی در دوره آل بویه، تفسیر این آیات به سمت اثبات ویژگی های امام جمله عصمت آنها حرکت کرده است.

بداء آموزه‌ای است که در مکتب انبیاء پیشین بوده، اما در مکتب اسلام باز تولید و برجسته شده است و منافاتی با علم پیشین الهی و قضا و قدر ندارد؛ زیرا علم به تغییر، غیر از تغییر در علم است. یگانه منبع بداء، نصوص دینی است؛ هرچند عقل می‌تواند حقانیت آن را درک و اثبات کند. بداء مبنایی دارد که مستخرج از همین منابع دینی است که عبارتند از: علم و قدرت مطلق الهی، حدوث اراده و مشیت الهی، جمع بین توحید افعالی و مختار بودن انسان، مراحل مختلف تحقق خارجی حوادث جهان، منحصر نبودن نظام حکیمانه در یک نظام خاص، لزوم امتحان الهی و برقراری تعادل بین خوف و رجا. بداء، اصلی است که تنها در بخشی از مقدرات رخ می‌دهد و در عالم کون و فساد و لوح محو و اثبات و در اوامر امتحانیه است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به بررسی منابع و مبانی نظری بداء از دیدگاه تشیع می‌پردازد.

یکی از دو گرایش عمده جریان تشیع، گرایشی است که از آن به عنوان گرایش تشیع اصولی یاد می­شود و نقطه مقابل آن نیز گرایشی است که به احادیث و اخبار موجود در منابع شیعی نگاهی ویژه دارد. گرایش اصولی توسط عالمان شیعی بغداد در قرن چهارم و پنجم مانند شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی پایه گذاری شد و توسط شاگردان اینان به فلات ایران انتقال یافت و تحت تأثیر زمان و مکان تحولاتی را هم تجربه نمود و جریانی به وجود آورد که از آن با عنوان تشیع اعتدالی یاد گردیده است. این جریان در آثار مختلف علمی و ادبی و از جمله تفاسیر شیعی قرآن بازتاب یافت. دوتفسیر مجمع البیان و روض الجنان مهم­ترین نمونه­های تفسیری از این دست می­باشند. مهم­ترین ویژگی­های این دو تفسیر توجه به تفسیر ظاهر و دوری از تأویل گرایی و نزدیکی بیشتر با دیدگاه­های تفسیری و اعتقادی جریان دیگر جهان اسلام ـ اهل سنت ـ می‌باشد. نوشتار حاضر درصدد معرفی این جریان و نشان دادن جلوه­هایی از آن در دو تفسیر یادشده می­باشد.

رساله حاضر شامل یک مقدمه و چهار فصل و یک سرانجام است . در فصل اول به زندگانی، شخصیت ، اساتید، شاگردان و وفات فارابی اشاره شده‌است ، همچنین در این فصل به تاثیر فارابی در آیندگان و متفکران پس از خود منجمله ابوالحسن عامری (فت 381 ه. ق.) ابن‌سینا (428-370 ه. ق.)، ابن‌رشد (595-520 ه. ق.)، ابن‌میمون (متولد 530 ه. ق.)، ابن‌باحه (فت 533 ه. ق.)، لوکری، سهروردی (587-549 هه. ق.)، خواجه نصیرالدین طوسی (672-597 ه. ق.)، میرداماد (فت 1041 ه. ق.)، ملاصدرا (فت 1050 ه. ق.) و ملاهادی سبزواری (1288-1212 ه. ق.) اشاره کرده و در ضمن به بیان آثار و تالیفات فارابی و معرفی و بررسی 21 کتاب او که در دسترس بوده و بیان اهمیت آنها پرداخته‌ایم. 1 - پنج کتاب سیاسی فارابی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است عبارتند از: السیاسه‌المدینه، تحصیل‌السعاده، مبادی آراء اهل‌المدینه‌الفاضله، فصول‌المدنی، و تلخیص نوامیس افلاطون که ماهر یک را در جای خود شرح و بسط و بررسی کرده‌ایم. در فصل دوم به فلسفه و افکار فارابی و تاثیرات افلاطون و ارسطو بر او و سبک و اسلوب فارابی در فلسفه، بیان اجمالی از آراء فارابی در منطق فلسفه مابعدالطبیعه از دیدگاه فارابی که شامل بحث‌های خدا، فیض ، مسئله عالم و عقل فعال و ارتباط آن با عالم، مسئله نقش بشری که شامل: الف : طبیعت و اصل و سرانجام آن، ب : قوای نفس و ج: وحدت نفس میباشد، مسئله عقل و انواع آن که شامل عقل هیولای، عقل‌بالفعل، عقل مستفاد و عقل فعال میباشد، اخلاق، و در آخر این فصل به نظریه نبوت و هدف فارابی از آن پرداخته‌ایم. در اینجا لازم است توضیح دهم که ما در این فصل تنها به بیان مختصر فلسفه و افکار فارابی پرداخته‌ایم و از ارزیابی فلسفه وی صرفنظر کرده زیرا بیان مفصل فلسفه فارابی و ارزیابی‌های مربوط به آن موضوع رساله جداگانه‌ای است . لذا اگر ایراد شود که برخی از آراء فلسفی بیان شده امروزه به نزد فلاسفه اسلامی مقبول نیست در جواب فقط می‌گوئیم که آراء فلسفی بیان شده نظر و اندیشه فارابی بوده و صاحبنظران نیک می‌دانند که فلسفه از دیرباز تکامل و تحولات اساسی پیدا کرده‌است . در فصل سوم، اندیشه سیاسی فارابی را بیان کرده‌ایم و ابتدا به تعریف سیاست و جایگاه آن از دیدگاه فارابی، سعادت ، بحث از احتیاج انسان به اجتماع و هم یاری، انواع اجتماعات انسانی که شامل اجتماعات عظمی و وسطی و صغری می‌شود، عضو رئیس ، خصلت‌های رئیس مدینه فاضله و خصائل و صفات رئیس دوم مدینه فاضله پرداخته سپس به انواع مدینه‌ها از دیدگاه فارابی در حدتوان خود اشاره میکنیم و به معرفی و چگونگی خصوصیات مردم و هدف و رئیس این مدینه‌ها از دیدگاه فارابی پرداخته‌ایم. در فصل چهارم ارتباط اندیشه سیاسی فارابی با مذهب تشیع را بررسی کرده‌ایم در این فصل ابتدا به بیان شیعه بودن فارابی از دیدگاه علماء شیعه مذهب پرداخته و سپس تا آنجائیکه در حدتوانمان بود به تاثیرپذیری فارابی در مورد خصلت‌های رهبر مدینه فاضله از مذهب تشیع و آوردن آیات و احادیث شیعه در این باره پرداخته‌ایم. و در سرانجام به بحث و بررسی رساله خود نتیجه‌گیری پرداخته‌ایم.

پیدایش طریقت علوی- بکتاشی در آناتولی حاصل تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای بود که در دوران سلجوقیان روم رخ داد. عوامل متعددی چون گرایش‌های مذهبی ترکان در ماوراءالنهر، حضور شیوخ و سرسلسله‌های صوفی در آناتولی و حضور فرهنگ یونانی و دین مسیحیت در منطقه به همراه سیاست‌های فرهنگی شاهان سلجوقی، در شکل‌گیری طریقت علوی-بکتاشی نقش داشتند. باتوجه به کثرت شعائر شیعی در مراسم علوی- بکتاشی این پرسش مطرح می‌گردد که تشیع در آغاز پیدایش طریقت علوی بکتاشی چه نقش و سهمی داشته است. در این مقاله با نگاهی به اوضاع سیاسی آناتولی، احتمال ارتباط رهبران اولیه علوی- بکتاشی چون باباالیاس، بابااسحاق و حاج بکتاش ولی با جریان‌های شیعه در این دوره بررسی می‌شود؛ سپس به جست‌وجوی عقائد و شعائر شیعی در آثار اولیه بکتاشی چون مقالات حاج بکتاش ولی، الفوائد، مناقب نامه‌های بکتاشی، نفس‌ها و آثاری چون مناقب القدسیه و مناصب الانسیه، تاریخ عاشق پاشازاده و شقایق النعمانیه پرداخته و سرانجام، اعتقادات اصلی تشیع چون حدیث غدیر، چهارده معصوم، فروع دین و... با عقاید کنونی پیروان طریقت علوی-بکتاشی مقایسه می‌گردد.

نیمه اول قرن هفتم هجری، عصری تعیین­کننده در تکامل مکتب تشیع، محسوب می‌گردد. در این محدوده زمانی، تشیع امامیه، تحت تأثیر عوامل گوناگون، به یک جریان قدرتمند اجتماعی ـ فرهنگی در بغداد تبدیل گشت. در میان عوامل متعددی که در زمینه‌سازی برای رشد تشیع مؤثر بودند، یکی نیز وجود و فعالیت مدرسه­ مستنصریه است. مقاله حاضر، درصدد است تا با بهره­گیری از اندک داده­های موجود، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین تأثیر مدرسه­ مستنصریه بر گسترش تشیع امامیه بپردازد. پژوهش حاضر، نشان می­دهد که این مدرسه­، با تبدیل نمودن منازعات مذهبی به مناظراتی مسالمت­ آمیز، فرصتی فراهم ساخت تا شیعیان امامیه، ضمن حضور در کادر اداری آن، به ترویج و تبلیغ عقاید و افکار خود بپردازند.

مسئله جواز و عدم جواز رویت خداوند در زمره مسائلی است که در قرون اولیه اسلام بعنوان مسائل اصلی و یا اصول اعتقادی در جامعه اسلامی مطرح گردید و طیف عظیمی از مسلمانان آنروز بنام اهل سنت و جماعت و اصحاب حدیث از آن دفاع می‌کردند و انکار آنرا نوعی خروج از دین بحساب می‌آوردند. باتوجه به اینکه موضوع رویت باریتعالی در ارتباط با مبادی و اصول اسلامی در بادی امر غیرقابل قبول و به اصطلاح ممتنع می‌نماید و از اینجهت اثبات آن برای کسانی که به هر دلیل بدان معتقدند. مستلزم طرح مطالبی است که به عنوان دلیل و برهان قبول و دفاع از آن همراه با تحمل تکلف و تصنع فراوان و چه بسا خود در نهایت اعتراف به عدم امکان دفاع و بهرحال اعتقاد به چنین مسئله‌ای در عالم اسلام مطرح و تا آنجا که به عقیده برخی از محققین طرح مسئله رویت خداوند در قرون اولیه حاکمیت اسلام به وسیله متظاهرین به اسلام از اهل کتاب طرح‌ریزی و به وسیله جاعلان حدیث امثال ابوهریره لباس عمل به خود پوشید و بهرصورت سیر تاریخی مسئله رویت بطور اشاره و به نحو اختصار به قرار ذیل است : 1 - اهل سنت و جماعت و اصحاب حدیث که بطورکلی در تمام مسائل اسلامی - چه اعتقادی و چه فرعی - معتقد به اعتبار نصوص و احادیث میباشند و به هیچ وجه ارزش و اعتباری برای عقل قائل نیستند، از حامیان اصلی امکان و جواز رویت و حتی وقوع آن می‌باشند. 2 - اشاعره نیز در این مسئله به اصحاب حدیث پیوستند و گرچه در مقام تلفیق روش افراطی اصحاب حدیث و اعتبار و ارزش عقل و حاکمیت آن بودند، ولی در توجیه و تقریر جواز رویت و اقامه دلیل برای اثبات آن مواجه با مشکلاتی بودند و با تکلف و تصنع فراوان توجیهاتی را بعنوان دلایل عقلی و نقلی بر جواز رویت خداوند مطرح نمودند که در مورد دلایل نقلی از جمله آیات قرآنی ناچار متوسل به تاویل و خروج از نص و ظاهر قرآن شدند و در مقام دلایل عقلی نیز متوسل به توجیهاتی شدند که در نهایت به غیر موجه بودن آن اعتراف ، و از آن قطع امید و بدلایل نقلی روی آوردند که نص صریح بر عدم جواز رویت ذات باریتعالی میباشد از جمله آیات شریفه : ((لاتدرکه ابصار و هو یدرک الابصار... و قال ربی ارنی انظر الیک قال لن ترانی ... 3 - در مقابل آنان، معتزله که به اصالت عقل و اعتبار آن در تمامی مسائل اعتقاد داشتند، به عدم جواز رویت که مخالف تمام مبانی عقلی و نصوص شرعی و بخصوص آیات محکمات قرآنی است رای دادند. 4 - امامیه نیز با حفظ اصالت و استقلال مواضع فکری و اعتقادی خود، در این مسئله با معتزله توافق نظر و رای دارند. 5 - نظر نگارنده رساله با توجه به جهات فوق‌الذکر نیز عدم امکان و جواز رویت ذات باریتعالی می‌باشد.

شهرری با پیشینه ای درخشان در طول تاریخ نام های متعددی یافت و با گذر از ایران باستان و تسنن در قرن سوم هجری به تدریج به تشیع روی آورد، این تغییر مذهب پس از پیروزی دُعات عباسی در قرون دوم هجری و مهاجرت سادات و شخصیت های علمی –سیاسی به مرکز ایران صورت گرفت، که شخصیت های مهم این گروه : احمدبن حسن مادرانی که از شیعیان حمایت می کرد، وجود وکلای امامان به خصوص وکیل یکی از نواب امام زمان به نام ابوالحسین محمد بن جعفراسدی، چهره های برجسته ای چون شاه عبدالعظیم حسنی ، حسن بن زید، شیخ کلینی، شیخ صدوق ، ابن قبه رازی و ... . که تأثیر شگرفی بر اوضاع سیاسی و مذهبی این شهر گذاشتند. ری به عنوان شاهراه ارتباطی از شمال به طبرستان و از جنوب به قم متصل بود و این خود یکی از عوامل مهم در نشر و گسترش تشیع در این شهر بوده. با ظهور دولت آل بویه در قرن چهارم و پنجم هجری، عصر جدیدی برای شیعیان ایران که در تقیه به سر می بردند آغاز شد، شیعیان با حمایت حاکمان و وزرای شیعی مذهب آل بویه به گسترش تشیع در این شهر پرداختند. وجود مکان هایی چون حوزه ی علمیه ی ری و تشکیلجلسات مناظره در مساجد و کتابخانه ها و رشد کلام و عقاید شیعه و همچنین ساخت بقعه برای خاندان اهل بیت و طهارت ، نمونه هایی از تلاش آل بویه در شکوفایی تشیع در این شهر بوده است. ری به عنوان دومین پایگاه تشیع در ایران آن عصر و هم اکنون نیز به عنوان شهر شیعی شناخته می شود.