مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوُا الْحَقَّ وَ اَنْتُم تَعْلَمُونَ» (بقره: 42) حقيقت را با گمراهى درهم نياميزيد و حقايق را مخفى نكنيد، در حالى كه آن را مى دانيد. طبق آيه شريفه فوق الذكر، دروغگويى و فريب كارى با سخن نادرست تفاوت دارد. گاهى انسان سخن نادرست را بدون قصد فريب و صرفا از روى اشتباه مطرح مى كند و گاهى با مخفى كردن حقيقت و حتى بدون بيان جمله نادرست ديگران را فريب مى دهد. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه راستگويى نوعى هماهنگى بين زبان و قلب است. بنابراين، اگر كسى حقيقتى را بيان كند كه از نظر او نادرست است راستگو نيست. آيات و روايات بسيارى در مذمت دروغگويى وجود دارد. به همين لحاظ، دانشمندان مسلمان در آثار خود، دروغگويى را تقبيح و راستگويى را ستوده اند. فريب دادن، دروغ گفتن (عموما) و عدم درستكارى، علاوه بر اينكه موضوعاتى مذهبى هستند، از قديمى ترين موضوعات در قلمرو اخلاق عملى به شمار مى روند كه فلاسفه بدان توجه كرده اند. در این مقاله موضوع راستگویی و دروغ گویی بر اساس نگرش دینی و در حوزه فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد.

پایه‌های اصلی فلسفه سیاسی غرب توسط سقراط و برجسته‌ترین شاگرد افلاطون بنیان نهاده شده است. هماره این سؤال اساسی برای افلاطون مطرح بود که کدام دولت بهتر و کدام نظم منصفانه‌تر است و چه کسی صلاحیت حکومت بر مردم را دارد؟ این سؤال امروزه نیز برای دولت‌ها مطرح می‌باشد. افلاطون رساله‌های بسیاری نوشت که مشهورترین آنها «رساله جمهوری» است. فلسفه سیاسی او بیشتر در همین کتاب شرح و تفسیر شده است. «جمهوری» یکی از مفصل‌ترین و بهترین آثار افلاطون و شورانگیزترین متن فلسفی موجود است و در بیشتر رساله‌های او، سخنگوی اصلی سقراط است. موضوع محاوره‌های کتاب، ماهیت عدالت است. کلمه‌ای که به معنای نیکی یا اخلاق و کمال مطلوب انسان است. افلاطون حکومت را یک فن یا هنر می‌داند که در آن حاکم باید نفع کسانی را که تحت حاکمیت قرار دارند را ملاحظه نماید و با در نظر داشتن میانه‌‌‌روی و هماهنگی از افراط و تفریط دوری کند؛ اگر کسی اصرار کند که از تمایلات خودخواهانه پیروی کند، آشفتگی و هرج و مرج به بار می‌آورد. افلاطون دولت را مانند بدن انسان دارای سه بخش تصور می‌کند که در آن به جای سر و سینه و شکم، حکمرانان و پاسداران و زحمت‌کشان وجود دارند. همان گونه که آدم سالم و هماهنگ تعادل و تناسب به خرج می‌دهد، نشانه دولت با فضیلت نیز این است که هر کسی جایگاه خود را بداند.

زبان دین که عبارت از سخن گفتن خدا با انسان و ظهور حقایق وحیانی در قالب‌های زبانی فهم‌پذیر بشری است، از مسائل مهم در حوزه دین‌پژوهی به‌شمار می‌رود. ظهور نظریه‌های جدید در حوزه معرفت‌شناسی و زبان‌شناسی، زمینه طرح پرسش‌های جدیدی را در حوزه زبان دین فراهم نموده است و بدیهی است که پاسخ به این پرسش‌ها در پرتو مبانی معرفت‌شناسی و زبان‌شناختی میسر خواهد بود. ملاصدرا از جمله اندیشمندانی است که نظام فکری او بستر مناسبی را برای طرح پرسش‌های زبان دین فراهم ساخته است. موضوع این رساله بررسی مسأله زبان دین در پنج محور اساسی «تعیین گونه زبان دین در میان مراتب و تنوعات زبانی»، «معناداری زبان دین»، «منطق فهم زبان دین»، «رابطه زبان دین و صدق» و «رابطه زبان دین با واقعیت» از دیدگاه ملاصدرا است. در این بررسی علاوه بر این‌که پرسش‌های یاد شده در پرتو نظام هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ملاصدرا مورد بررسی قرار گرفته، سعی شده است تا به طور ضمنی به قابلیت‌های نظام فکری ملاصدرا در پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها نیز اشاره شود.

یکی از صفات والای اخلاقی که در آموزه های علوی به ویژه نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته، صدق و راستی است. ترغیب انسان به راستگویی و در مقابل آن تحذیر وی از کذب و دروغگویی در مواضع بسیاری از نهج البلاغه به موازات هم قابل مشاهده است. به موجب این آموزه ها صدق اقسام و مراتبی دارد. از جهتی می توان مراتب صدق در نیت، صدق در گفتار و صدق در کردار را در نظر گرفت و از سوی دیگر صدق در حوزه های فردی و اجتماعی قابل تقسیم است و صدق اجتماعی خود محورهای چندی را به خود اختصاص می دهد. صدق و راستی، آثار و دست آوردهای مهمی از جهت زندگانی دنیا و آخرت دارد که در صدر آنها می توان از جلب نظر الهی به انسان، نجات او از مهالک، نیل به موفقیت، به سامان یافتن امور، تحکیم مبانی ایمان، تقویت دیگر صفات اخلاقی از جمله صبر، تسلیم در برابر خداوند، افزایش بصیرت و تقوا و نهایتا دست یابی به پیروزی در دنیا و فوز و فلاح در عالم آخرت اشاره کرد.

کتاب «حکمت عملی» تالیف جناب آقای سید محمد رضا غیاثی کرمانی، اقتباس از کتاب ارزشمند اخلاق ناصری به قلم اندیشمند شهیر جهان، حکیم، متکلم و عارف الهی مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی است. این کتاب، پیرامون تهذیب نفس، اداره منزل و اجتماع به نحو شایسته و جالب، مطالبی مفید و سودمند ایراد نموده است.

هدف اصلی از انجام این پژوهش مقایسه بین مفاهیم اخلاقی سور مکی و مدنی بر اساس ترتیب نزول به جهت دستیابی به حقانیت قرآن و جهان شمولی آن است. این مقایسه بر روی چهار واژه ی اخلاق فردی انفاق، ایثار، صدق و وفای به عهد صورت گرفت که شیوه‌ی ما بررسی مفاهیم بر اساس ریشه‌ی لغوی آنها بوده، و واژه‌های متقارب المعنی با آنها مد نظر قرار نگرفته است. این مفاهیم از جهات مختلفی چون تعریف، ویژگی‌ها، الفاظ مجاور، عوامل زمینه ساز، موانع مورد بررسی قرار گرفتند. مفهوم انفاق، در مدینه بیشتر وجود داشت اما مباحث اصلی و ریشه‌ای در دو فضا به صورت مشابه پیگیری شده بود. اندک تفاوت موجود به سبب نیاز مخاطبان و در جزئیات می‌باشد. برای مثال در بحث موانع، در مدینه به نفاق اشاره شده که در مکه مشاهده نمی‌شود. دلیل این امر پیدایش پدیده نفاق در مدینه است. تعریف، عامل ایجاد کننده و جزای ایثار در مکه و مدینه مقایسه شده است. تعریف آن در مکه و مدینه به معنی ترجیح امری بر امر دیگر است. ایمان عاملی است که در هر دو محیط فرد را به انتخاب درست رهنمون می‌کند. جزای انتخاب اشتباه در سور مکی، جهنم و جزای انتخاب درست در مدینه رستگاری است. مفهوم دیگر صدق است که در مکه و مدینه دارای معانی عامی فراتر از راستگویی است و شامل صداقت در رفتار نیز می شود. در مکه و مدینه پیامبرانی به عنوان الگوی صدق معرفی شده و در آیات دیگر ویژگی‌های صادقان بیان شده است. در نهایت در دو فضا به پاداش صادقان اشاره شده است. مفهوم وفای به عهد در مکه و مدینه به معنای به اتمام رساندن عهد و پیمان می‌‌باشد. در آیات مکی وفای به عهد مخاطب عام و در آیات مدنی علاوه بر عمومیت، مخاطب خاص نیز دارند. وفای به عهد در دو فضا دارای دستاورهایی است که در مکه به ترتیب نزول، به یاد بودن نعمت خداوند و اجرای وصیت ایشان، و در مدینه موجبات محبت، اجر و رستگاری عظیم را فراهم می آورد. نتایج پژوهش حاکی از این است که این مفاهیم اخلاقی در سور مکی و مدنی به طور یکسان بیان شده است و اندک تفاوت موجود بسیار جزئی و از آن جهت است که مسائل اخلاقی در مکه پایه گذاری و خط مشی و کلیاتش ابلاغ شده اما در مدینه آیات با تفصیل بیشتری می آیند. سیر ابلاغ آیات مکی و مدنی به مخاطبان وابسته به ظرف زمان و مکان نبوده است.