مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه از مهمترین میراث فکری قوم ایرانی در طی قرون و اعصار است و احیای این میراثبا ارزش همراه با شناخت تمامی فلاسفه و آثارشان امری لازم و ضروری است. شهرزوری هم یکی از این فلاسفه نامدار است و هم کتاب ‏‎"‎‏الشجره الالهیه‏‎"‎‏ یکی از متون کهن میراث فلسفی ما. کتاب الشجره الالهیه فی علوم الحقائق الربانیه یکی از مفصلترین کتب فلسفی است که در اواخر قرن هفتم هجری توسط شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری با روش اشراقی نگاشته شده است و این اثر جامع و مفصل یکی از شاهکارهای فلسفی این قرن به حساب می آید. کتاب مذکور شامل یک دوره کامل از علوم فلسفی، به انضمام مباحث کلامی و عرفانی تا زمان مولف آن شهرزوری است. و از این رو با اسفار اربعه شاهکار صدرالدین شیرازی که تالیف جامعی در فلسفه است قابل مقایسه می باشد. روش فلسفی شهرزوری در این کتاب اشراقی است. او ساختمان فلسفه را در اصل مبتنی بر مکاشفه، مشاهده و حدس فلسفی دانسته و علم حضوری را برعلم حصولی مقدم می داند. چنانچه گفته شد این اثر ارزشمند یک فرهنگ وسیع فلسفی است که دارای 5 رساله است : رساله اول آن در شناخت حکمت و تقاسیم آن است، رساله دوم در منطق و رساله سوم آن در حکمت عملی باشد. رساله چهارم درباره علم طبیعی است و رساله پنجم که می توان گفت مهمترین قسمت کتاب است درعلم مابعدالطبیعه می باشد. آنچه که در پیش روی دارید متن تصحیح شده بخشی از رساله دوم این کتاب مفصل است. از این کتاب شش یا هفت نسخه دست نویس موجود می باشد اما این تصحیح از روی دو نسخه ای که استاد ارجمند و گرامی آقای دکتر نجفقلی حبیبی با لطف خود در اختیار نگارنده قرار دادند انجام گرفته است که از این بابت از ایشان سپاسگزارم. یکی از دو نسخه که از کاملترین نسخه هاست نسخه برلین، شماره 5023 است با ابعاد 18 در 27، متن 11 در 20 سانتی متر، تعداد سطور 33- حدود بیست کمه در هر سطر - در 319 برگ به خط شکسته نستعلیق ریز که نسخه ای است بی تاریخ محتملا متعلق به قرن 11 هجری. و اما در رساله دوم کتاب پس از ذکر مقدماتی درباره چیستی و موضوع نطق، منطق را به دو بخش اقوال شارحه و حجج تقسیم می کند و به دنبال آن از علوم عالیه منطقیه سخن می گوید و اصول و فروع آن را بیان می کند. منطق این رساله اشراقی است و منطق اشراقی دارای سه ویژگی است : اول تلخیص منطق ارسطویی، دوم : ضابطه مند کردن منطق ارسطویی و سوم : آسان کردن منطق ارسطویی.

متنی که در پیشروی دارید، شامل دو قسمتعمده است . مقدمه‌ای کوتاه از نگارنده که به بررسی مسئله خدا در قرآن و فلسفه اسلامی می‌پردازد و قسمتدوم ترجمه کتاب"مسئله خدا، دیروز و امروز". کتابحاضر مجموعه سخنرانیهای جان‌کورتنی ماری فیلسوفتومائی‌نو استکه به افتخار قدیستوماسمور در زمستان 1962 میلادی در دانشگاه ییل آمریکا ایراد کرده است . وی که در اصل استاد دانشگاه ووداستاکمری‌لند است . در آن زمان استاد مهمان گروه فلسفه دانشگاه ییل بوده و در سه سخنرانی به موشکافی موضوعی می‌پردازد که در جهان معاصر بعد از توقفی چند قرنی باز به طور جدی مطرح شده است . او در این کتاببا دقت ، مابعدالطبیعه و حکمتتومائی نو را با افکار برخی متفکران اگزیستانسیالیست ، [هیدگر] تلفیق کرده است . نویسنده مقاله بحثرا از ریشه آن در عهد عتیق شروع کرده و از خلال کلماتآباء کلیسا و قدیستوماسآکوئینی به عصر جدید که انکار خدا توسط مادیگرایی نواست ، رسیده است . جان‌کوتنی ماری تفسیر روشن و موشکافانه‌ای از خدا، الحاد و بی‌خدایی از متن کتابمقدسارائه داده و با این تفسیر به طور برجسته جریان بی‌خدایی معاصر را تحلیل کرده است . همچنین با استادی در صدد طرح این سوال برآمده استکه آیا بشر مابعد - تجدد پساز دستدادن اعتقاد به خدای موسی، اختیار و انسانیتخود را نیز از دستداده است ؟ در هر حال کتاب"مسئله خدا" از دیدگاهی فلسفی و لاهوتی به طرح و بررسی یکی از مهمترین و اساسی‌ترین مسائل بشری که از میثاق با آن درگیر بوده، می‌پردازد. از آنجا که کتابحاضر خطابه‌های درسی استاز ارجاعاتی که در کتبتحقیقی یافتمی‌شود، در آن خبری نیست ، بدین خاطر سعی کرده‌ام که این نقیصه را در تعلیقاتی که بر کتابزده‌ام جبران کنم.

این رساله در ده فصل تنظیم گردیده است . عناوین فصول آن عبارت است از مقدمه در موازین شناسایی - میزان اکبر از موازین تعادل - میزان اوسط - میزان اصغر - میزان تلازم - میزان تعاند - میزان شیطان - درباره بی‌نیازی از پیشوای دیگری غیر از پیامبر اسلام - درباره راه رهایی مردم از تاریکی اختلافات - درباره تصویر قیاس و رای و بیان بطلان آن دو .

موضوعاتی که در این تحقیق به آنها پرداخته‌ایم و در بابمشترکاتگفتار اخوان‌الصفا و ناصرخسرو سخن گفته‌ایم، شامل موضوعاتمتعددی استبرخی از این موضوعاترا میتوان تحتعنوانی کلی‌تر تقسیم‌بندی کرد ما در این تحقیق موضوعاتمتعدد مطرح شده را در چهار بخشکلی گنجانده‌ایم.موضوعاتی را تحتعنوان "خداشناسی" مطرح کرده‌ایم و موضوعاتی تحتعنوان "انسان‌شناسی" و "جهان‌شناسی" مطرح شده‌اند.اما در این میان موضوعاتی دیگر نیز وجود دارند که نمی‌توان آنها را به یکی از موضوعاتسه‌گانه مذکور منحصر کرد.آن موضوعاترا در بخشی جداگانه با عنوان "موضوعاتدیگر" آورده‌ایم و در واقع هر موضوع را مستقلا مطرح کرده‌ایم.اما پیشاز ورود به بحثاصلی که همانا موضوعاتمشترکبین ناصرخسرو و اخوان‌الصفاست ، لازم بود که اجمالی از زندگی و آثار ناصرخسرو، مذهباسماعیلی و ماهیتگروه اخوان‌الصفا و تاریخ آنان آورده شود تا مدخلی باشد برای ورود به بحثاصلی. ما این مدخل را در بخشی با عنوان "کلیاتو مقدمات " در آغاز این تحقیق گنجانده‌ایم.

ابوعلی‌مسکویه(421-320 هجری قمری) از علماء نامدار قرن چهارم هجری است و در علوم گوناگونی بویژه اخلاق فلسفی و تاریخ صاحب‌نظر بوده است . او در ارائه آراء اخلاقی خویش به تلفیق آراء یونانی با مبادی اسلامی پرداخته است هر چند صیغهء یونانی آن بیشتر است . مسکویه هدفش از تدوین آراء اخلاقی رهنمون کردن انسان به سعادت تام اخلاقی است ، و در این جهت به بحث "نفس " و قوای آن و همچنین "فضائل و رذائل" و بحث "وسط" اهمیت بسیار می‌دهد: و در ارائه این نظرات اخلاقی بویژه"فضائل اربعه"و "وسط"از افلاطون و ارسطو متاثر است . از نکات ضعف که می‌توان بر منشور اخلاقی مسکویه، یعنی "تهذیب‌الاخلاق" گرفت این است که مسکویه آن را برای استفاده "خواص " تالیف کرده است ، لذا فهمیدن این آراء اخلاقی نیز مبتنی بر فهمیدن مقدماتی است که هر کس آنها را نمی‌داند. دیگر اینکه تفکر اخلاقی مسکویه بیشتر متوجه احوال اغنیاء است تا فقراء، اغنیایی که در امورشان اعتدال را رعایت نمی‌کنند و به افراط یا تفریط میل می‌کنند و این ویژگی، تاثیر تفکر اخلاقی یونان را بر تفکر اخلاقی مسکویه ثابت می‌کند، چنانکه این مطلب در تفکر اخلاقی یونان عموما و تفکر اخلاقی ارسطو خصوصا ریشه‌دار است . نکتهء دیگر اینکه مسکویه در تهذیب‌الاخلاق از اقسام حکمت عملی فقط تهذیب اخلاق را بیان کرده است ، و خواجه نصیر طوسی با نگارش اخلاق ناصری این ضعف را جبران کرد. فلسفهء اخلاقی مسکویه نه نظری محض است و نه عملی محض ، بلکه حد وسط آن است و هدف از آن رسیدن به بالاترین نوع از زندگی فکری و سلوک برای انسان است . مسکویه گرچه در تدوین اخلاق از بسیاری متفکران یونانی و جز آنها متاثر بوده است ، اما توانست تفکر اخلاقی منسجمی را پی‌ریزی کند، زیرا تاثرش از روی فهم و اداراک بوده است . مسکویه در بسیاری از عبارات کتاب خود در باب توافق میان فسلفهء اخلاقی یونان با اعتقاد اساسی اسلامی اصرار می‌ورزد و می‌کوشد تا حقیقت الهامی و حقیقت فلسفی را بر پایهء استدلال عقلانی با همدیگر سازش دهد، به همین جهت اندیشه‌ها و عقاید اخلاقی او برای متفکری که اساسا دینی فکر می‌کند، جز با اکراه و بی‌میلی پذیرفتنی نیست . مسکویه سعی کرده است که جنبه‌های نوافلاطونی فلسفهء اخلاقی خویش را نیرومند سازد. آراء اخلاقی او گواهی روشنی بر حسن خلق و آداب معاشرت است . کتاب تهذیب‌الاخلاق مسکویه تاکنون نیز اهمیت اخلاقی خویش را در میان دانشگاهیان و جوامع علمی به عنوان یک منشور اخلاقی حفظ کرده است ، و خواص را به آن رغبتی خاص است .

نام موسی (ع) یکصد و سی و شش بار، یعنی بیش از دیگر پیامبران در قرآن کریم مذکور است. موسی (ع) در شعر مولوی نماد اولیا، هادیان مشفق، سالکان، پیشوایان سلوک، عامل قهر الهی و رمز عقل و رحمت و مظهر آداب دانان و مترسمان و پرسشگران بی غرض است. در مقابل وی ، فرعون نماد وهم ، نفس ، تن ، مکر و فریب ، تکبر، عناد ، قدرت صوری و ظاهری و رمز استغراق در عالم حس است. داستان تولد موسی(ع) نشانه ای است برای محتوم بودن قضا و قدر الهی. گوینده مثنوی از تضاد و چالش این دو شخصیت ، خواننده را به جانب حقیقت راهنمایی می کند. وی از سایر عناصر داستان نیز رمزهایی می سازد تا به یاری آن ، مفاهیم بلند خود را بیان کند. داستانهای این پیامبر در مثنوی گاهی از قرآن کریم و گاهی از قصص و تفاسیر اسلامی و تواریخ ماخوذ است و گاهی نیز ساخته و پرداخته ذهن توانمند خود اوست.

دراین رساله سعی شده‌است با دید اخلاقی با مسائل برخورد شود نه با تقسیم بندی عرفانی . قالب کار صرفا نه قالبهای اخلاقی کتابهایی چون اخلاق ناصری بوده‌است و نه قالب کتابهایی چون رساله قشیریه و دیگر کتب عرفانی، بلکه آنچه ازنظر مولا از لحاظ اخلاقی مهم است ، مبنای کار قرار گرفته است و فضیلت های اصلی بشمارآم است . سایر صفات خوب و بد اخلاقی که در نظر مولانا اهمیت دارد و تقریبا همه د سطح مطرح شده‌اند، درقالب مبانی اخلاق کتابهای اخلاقی زمان وی گنجانده شده‌است . اما آنچه دراین رساله مهم است سخن مولانا و محتوای کار اوست و ذکر این نکته ک وی چگونه به بیان آنها پرداخته است . دراین رساله ضمن آوردن مبانی اخلاق، یک روش عملی و سیر و سلوک مورد نظر قرار گرفته است تا راهی باشد برای کمال . ای روش ، اول شناخت حق است و سپس پاک شدن از بدیها و توبه کردن و با عشق و اخ قدم درراه کسب فضایل نهادن . به این ترتیب که دراین رساله بعد از بیان اخلاق قرن هشتم و اوضاع اجتماعی آن از لحاظ اخلاقی، هدف مثنوی روشن شده است . سپس به مهمترین فضیلت‌ها از دیدگاه مولانا که معرفت حق است پرداخته شده‌است آنگاه دین وانبیاء و صفات انسان کامل و متعالی نوشته شده‌است و سپس فضیلت اعتدال آ است که اصل و اساس همه فضیلت هاست و انحراف از اعتدال است که باعث افر تفریط می‌شود که پایه ومبنای همه بدیهاست . آنگاه نویسنده لزوم راهنما و همنشی خوب را مطرح میکند، زیرا داشتن راهنمای آگاه در زندگی، بخصوص در سیر و سلوک عرفانی و تهذیب نفس از ضروریات است . وجود راهنما و همنشین خوب نیز جزو مب تعلیم و ارشاد می‌باشد . سپس فضیلت آزادگی و وارستگی آمده‌است که در سراسر مثنوی موج می‌زند و راه وصول به آن از طریق تهذیب نفس و صیقل دادن دل و رهایی از همه بدیهاست . پس از آنها، صفات دیگری را که مولانا نکوهش می‌کند و پایه تهذیب نفس است در قالب تقسیمات علم اخلاق آمده است مانند جهل، خشم، حرص وآنچه که از صفات بد در ذیل آنها قرار می‌گیرد . لازمه این تهذیب نفس توبه است و مرکب این راه، عشق و محبت است و اخلاص . تا بتوان در راه کسب فضایل گام برداشت . عشقی که ازنظر مولانا از عشق به خدا آغا میشود و تا عشق به همه مخلوقات گسترش می‌یابد . سپس سایر فضایل اخلاقی که مولا انسان را به کسب آنها دعوت میکند در تقسیمات اخلاقی آمده است مانند حکمت ، شجاعت ، عفت ، عدالت و آنچه که از صفات پسندیده در ذیل آنها می‌آید. درنهایت باوجود آنکه درتمام این رساله ترکیب مبانی اخلاق با عرفان موج می‌زند باز هم بخشی کوتاه با عنوان گذری بر ارتباط عرفان و اخلاق در مثنوی آمده‌است که می‌تواند در حقیقت همان تسامح در نظرگاهها را از دید مولانا بیان کند . به این معنی که در هر راهی باید خوبیها را دید و باهم تلفیق کرد و در راه کمال وتعالی ازآن استفاده نمود . در این صورت اختلافها رنگ می‌بازد و ازبین میرود و همه در نهایت به وحدت خواهند رسید . دراین رساله اساس کار، مثنوی مولوی تصحیح رینو ا. نیکلسون بوده است و هر شش دفتر مثنوی که شامل بر 26000 بیت است مورد بر و ارزیابی اخلاقی قرار گرفته است . در پایان رساله، علاوه بر فهرست منابع و ماخذ که مشتمل بر 92 کتاب بوده‌است ، فهرستی از داستانهای مثنوی باتوجه به کاربرد آنها در رساله آمده‌است .

این پایان نامه با هدف مقایسه اندیشه‌های تربیتی ژان‌ژاک روسو و جان دیویی به بررسی اندیشه‌های فلسفی و تربیتی آنان پرداخته است این بررسی نشان داد که: در زمینه اندیشه‌های فلسفی در یک دیدگاه کلی بین این دو در طبیعت‌گرایی شباهت وجود دارد اما طبیعت‌گرایی روسو بسیار رنگ مذهبی و تربیتی به خود گرفته است ، اندیشه‌های او درباره جهان خدا با طبیعت‌گرایی دیویی که به ماده‌گرایی علمی - یکی از شعب طبیعت‌گرایی نزدیک است تفاوت دارد. از این رو آنان هر کدام در دو سوی طیف تفکر فلسفی طبیعت‌گرایی قرار میگیرند. در توجه و تاکید هر دو به تجربه شباهت دیگری دیده میشود. آنان آدمی را در جریان تجربه موجود فعل پذیر صرف نمیدانند بلکه به ذهن در جریان تجربه اهمیت میدهند. اما دیویی با ترکیب مفهوم تجربه با تجربه علمی و روش علمی معنای وسیعتری به تجربه داده است . در زمینه‌های دیگر اندیشه‌های فلسفی مانند خدا، انسان، مذهب اخلاق بین آنها تفاوت دیده میشود اما در اندیشه‌های تربیتی همانندیهای بسیاری بین این دو فیلسوف وجود دارد که عبارتند از: کودک محوری، فعالیت کودک ، ارزش تربیتی بازی، نقش رغبتها در آموزش و پرورش ، تربیت اخلاقی و انضباط، برنامه و محتوا و روش . در مواردی هم ناهمانندی در اندیشه‌های تربیتی آنان دیده میشود که عبارتند از: طبیعت کودک ، تربیت منفی، اجتماع و تربیت مراحل تربیت ، تربیت دینی، نقش معلم، هدف و معنی آموزش و پرورش

کتاب حاضر بنام کاشف الحقائق شرحی است بر کتاب نفیس و گرانقدر تقویم الایمان. مرحوم میرداماد خواسته است در این اثر یک دوره عقائد شیعی را تبیین نماید. خود در مقدمه می‌فرماید: خواستم کتابی جهت تصحیح عقائد و ارائه معیاری برای سنجش متفکرین و مشتاقان علوم دینی و طالبان حکمت و عرفان عرضه نمایم. پس می‌توان گفت تقویم الایمان کتابی است موجز در بیان مبانی اصول اعتقادی. و با اینکه اثری است کلامی ولی به شکل و روش فلسفی بحث نموده است . و تقریبا همه ابواب رائج فلسفه در آن آمده است که نیم اول آن می‌تواند تمهید برای نیم دیگر باشد که همانا بحث الهیات و بخصوص ابحاث مربوط به توحید می‌باشد. در این کتاب نفیس ارتباط مطالب و نحوه ورود و خروج مطالب به نحوی است که خواننده را به تعجب وامی‌دارد. نویسنده پس از استناد بابطال تسلسل و امتناع صدفه، وجود خداوند را اثبات و آنگاه به خصائص ذاتیه وی می‌پردازد و بی‌همتائی او را از همین راه اثبات می‌نماید. و بعد وارد بحث صفات ثبوتیه و سلبیه شده و آنرا مشروحا بیان می‌کند و بقیه کتاب نیز روالی بر همین شیوه دارد. هرچند سبک نگارش و بیان مبانی فلسفی مغایرت با حکمت مشاء ندارد ولکن می‌توان گفت روح فلسفه اشراق بر کتاب حاکم است .