مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله گامی است در تقریب مذاهب که آن دارای ثمرات بیشمار است از جمله فواید آن این است که باعث اتحاد و همبستگی مسلمین و رشد و شکوفائی و قوام و استحکام فرهنگی می‌شود. یکی از کتبی که در زمینه تطبیق مذاهب فقهی نوشته شده، کتاب الفقه‌علی‌المذاهب‌الاربعه تالیف عبدالرحمن‌بن‌محمدعوض جزیری است . وی فقیهی از علمای الازهر بود که در سال 1299 ه، در جزیره شندول مصر متولد شد، و در بین سالهای 1313 تا 1326 ق، در دانشگاه الازهر تحصیل و سپس تدریس کرد و بعد عضو ((هیئت علمای برجسته)) شد. او در سال 1360 ق، در حلوان وفات یافت . (2) نویسنده نظریات چهار مذهب فقهی معروف اهل سنت را درآن آورده است ، این کتاب پنج جلد است که جلد اول آن در ((عبادات)) و جلد دوم و سوم در ((معاملات)) و جلد چهارم در ((احوال شخصیه)) و جلد پنجم در ((حدود و قضاء)) می‌باشد، نظریات اهل سنت این رساله ترجمه بخش حدود این کتاب است .

واژه «کتاب» یکی از مهمترین کلید واژگان قرآنی است که معانی متعددی را دارا می باشد. یکی از کاربردهای وسیع آن در حوزه وحی است که به پیامبران الهی اِسناد داده شده است. این کلمه از نظر لغوی به معنی «نوشته» یا «نوشتن» است که در متن عبری عهد قدیم و آیات قرآنی نیز فراوان به این معنی آمده است. در کنار این معنی ، معنی «ثبت و ضبط» نیز به عنوان معنی ضمنی قابل تصور است. اسناد مشتقات ماده «کتب» به خدای سبحان می تواند بر مبنای همین معنی ضمنی باشد. لذا این واژه در کاربردهای قرآنی بویژه در حوزه وحی لزوماً به معنای مادی و ملموس یا متنی مدون نیست. اِسناد برخی مفاهیم وحیانی توأم با کتاب به برخی انبیای الهی نشان از عدم ترادف آنها دارد. در مواردی نیز رابطه جزءواژگی یا عموم و خصوص میان آنها برقرار است. از طرفی، یکی انگاری همه عناصر وحیانیِ نازل شده بر پیامبران الهی نیز منتفی است. لذا مدلول هر یک از مفاهیم کتاب ، قرآن ، فرقان ، حکمت و ذکر در اِسناد به پیامبر اسلام (ص) متفاوت از دیگری است. این امر درباره دیگر پیامبران نیز صادق است. عمومیت اِسناد کتاب به پیامبران و خصوصیت اسناد دیگر مفاهیم وحیانی ـ همچون تورات و انجیل و قرآن ـ نسبت به برخی پیامبران، بیان از آن دارد که کتاب به عنوان یک اسم معنی و مفهومی کلی بر شاکله اصلی تعالیم هر پیامبر دلالت دارد که از آن تعبیر به «شریعت» می شود. استعمال مشتقات ماده «کتب» درباره خدا ـ که مفید معنی هایی چون ایجاب و حکم کردن است ـ تأییدی بر این سخن است. تفاوت مولفه های معنایی هر کتاب نیز حاکی از تفاوت کتابها و به عبارتی تفاوت در شریعت هاست. استعمال کتاب درباره پیامبر اسلام (ص) دلالتی بر مرحله نوشتاری بودن قرآن و تدوین آن ـ همانگونه که برخی از خاورشناسان چنین پنداشته اند ـ نیست ؛ بلکه هر کدام از این کلمات، معانی خاص خود را دارند. اقتباس تعالیم پیامبر اکرم (ص) از کتاب مقدس یهود و نصاری نیز منتفی است و آرای نویسندگان غیر مسلمان در این باره از استواری و منطق علمی برخوردار نیست.

نام او عبدالله و پدرش محمد است و از آنجا که اسم جدش شر شیر یا شرشر بوده، گاه به ابن شرشیر خوانده شده است. کنیه اش ابوالعباس و ملقب به انباری و مشهور به ناشی می باشد. و اگر به لقب الناس الاکبر معروف شده بدین جهت است که با ابوالحسین علی بن عبدالله بن وصیف، متوفای سال 365 هجری که به الناشی الاصغر اشتهار داشته اشتباه نشود. از سال تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست و از آن جا که زادگاه او شهر انبار عراق بوده به این شهر منسوب و به انباری ملقب گردیده است. این رساله در سه بخش مقدمه،مسائل الامامه و المقتطفات تنظیم شده است.

کتاب "البیان و التبیین" نخستین کتابی است که در زمینه "بیان عربی" تالیف گردیده و نخستین جوانه‌هایی که از نهال بلاغت سر برزده در آن نمودار است ، و محققی که با دیدی تاریخی به بلاغت و بیان می‌نگرد و یا خود مورخ علم بلاغت است و مراحل نشو و نما، و رشد و کمال و به برگ و بار نشستن آن را بررسی می‌کند، ناگزیر باید از "البیان و التبیین" شروع نماید. این کتاب دارای ارزشهای ادبی و تاریخی فراوان است زیراکه از جنبه ادبی رکن بیان و تنها مرجع شناخت آرای علمای بیان پیش از جاحظ می‌باشد و به حق می‌توان جاحظ را پدر علوم بلاغی و پیشگام امثال عبدالقاهر جرجانی دانست که از راه تاکید بر بلاغت قرآن کریم در اثبات اعجاز این کتاب آسمانی تلاشهای گرانقدری انجام داده‌اند. اهمیت تاریخی کتاب نیز قابل توجه است ، زیرا آثار جاحظ و از جمله این کتاب نقطه تلاقی فرهنگهای مختلفی چون فرهنگهای فارسی و یونانی و هندی می‌باشد. علاوه بر دشواریهایی که در ترجمه نثر بسیار دقیق و موجز جاحظ فراروی نگارنده این سطور بوده است و گاه ترجمه یک صفحه از آن بیش از یک روز وقت می‌گرفته، آن بخش از کتاب که ترجمه و شرح آن بر عهده وی بوده بیش از چهارصد بیت شعر دربرداشته که بسیاری از آنها به شکل تک بیت و یا چند بیت بوده است و در پاره‌ای موارد گوینده این ابیات ذکر نشده و تحت عنوان "وقال الاخر" آمده است . البته مصحح دانشمند کتاب ، استاد عبدالسلام محمد هارون در پانوشتهای کتاب به پاره‌ای از منابع و ماخذ اشعار اشاره نموده است که نگارنده تا جایی که از او ساخته بوده، در جستجوی از این منابع و یا کتابهایی که مظان یافتن اشعاری بوده که گوینده‌اش ذکر نگردیده، از هیچ کوششی دریغ ننموده است ، اما به هرحال باید در این جا اعتراف کند که در بسیاری از موارد دراین راه کامیاب نگردیده است ، چه از جهت عدم دستیابی به ماخذ و منابع و چه از جهت نیافتن گوینده شعر. کتاب البیان و التبیین از بعضی جنبه‌های دیگر نیز بویژه در روایت اشعاری که شعرای معتزله در پاسخ به بشار و رد عقاید او سروده‌اند، منحصر به فرد است و نگارنده برای فهم اشارات کلامی، فلسفی و مذهبی این اشعار ناچار بوده است که به کتابهای کلامی و کتابهایی که در باره فرق و نحل نوشته شده است مراجعه کند و همواره در فهم و درک درست این آراء از خداوند بزرگ هدایت و توفیق می‌طلبیده است . در قسمت ترجمه اشعار، نگارنده برای پیداکردن معنی دقیق هر واژه به چندین فرهنگ معتبر مراجعه می‌کرده است و سپس معنی واژه را ثبت می‌نموده، اما از آوردن شرح و بسط مفصل هر واژه به عربی آگاهانه پرهیز داشته است ، چه براین اعتقاد بوده که این کار در بسیاری موارد شاید حسن و هنری جز پرکردن صفحات نداشته باشد و از طرف دیگر طالب اطلاعات افزونتر لغوی خود می‌تواند دراین زمینه به کتابهای مرجع مراجعه کند. در ضمن یادآور می‌شود که ترجمه آیات قرآن کریم از ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی نقل گردیده است . پیش از ترجمه و شرح کتاب ، برای تتمیم فایده، مقدمه‌ای در باره زندگی، آثار و سبک جاحظ آورده شده که در حقیقت رساله را به دو بخش متمایز تقسیم کرده است .

رساله حاضر که به ترجمه و تحقیق بخشهایی از کتاب ((مذاهب التفسیر الاسلامی)) ((گلدزیهر)) با ترجمه دکتر ((عبدالحلیم النجار)) پرداخته است، مشتمل بر سه بخش است:بخش اول و دوم به ترجمه ((التفسیر بالماثور)) (ص 120 -73) و ((التفسیر فی ضو الفرق الدینیه)) (ص 313 - 286) اختصاص یافته که مجموعا دارای ده فصل است و مباحث آنها به ترتیب عبارتند از: بخش اول: با عنوان ((تفسیر به ماثور)) که دارای سه فصل می باشد؛ فصل اول: ((تفسیرد در صدر اسلام)) و مباحی که در آن مطرح می شود عبارتند از: نهی از تفسیر قرآن، اسراییلیات در تفسیر قرآن، اسراییلیات در تفاسیر ((مقاتل))، تفسیر به رای، جایگاه روایت در علم و بررسی آن و تفسیر به ماثور.فصل دوم: ((ابن عباس و تفسیر او)) که مباحث منزلت ((ابن عباس))، اسراییلیات و شعر در تفسیر او، جایگاه علمی ((ابن عباس))، راویان احادیث او، تالیفاتش، موثق ترین راوی احادیث او، نقل روایات متضاد از او و ذو وجوه بودن قرآن، در این فصل گنجانیده شده است. فصل سوم: ((طبری)) که: الف: به آثار و دیدگاههای تفسیری ((طبری)) تحت عنوان قرا ات، شیوه تفسیری او، اسراییلیات، اجتناب از بحث درباره موضوعات کم فایده و استعمال لغت عربی در تفسیر او، ب: دیدگاههای کلامی ((طبری))و تحت عنوان جبر و اختیار، علم و رویت خدا و صفات خدا، پرداخته شده است. بخش دوم: با عنوان ((تفسیر در پرتو فرق دینی)) که دارای هفت فصل می باشد:فصل چهارم: ((قرآن و اشاره آن به حوادث آینده)) که مباحث مبانی فکری مذهبی شیعه، اشاره قرآن به تحقق حوادث آینده، جایگاه امویان از دیدگاه مسلمین، تفسیر شجره ملعونه، در این فصل آمده است. فصل پنجم: ((منزلت (علی) ع در نزد اهل سنت)) که مباحث منزل ((علی)) ع در نزد اهل سنت، احتجاج به حقوق سیاسی علویان با توجه به آیه ((ذی القربی))، اعتقاد شیعه در مورد ((علی)) ع، در آن آمده است. فصل ششم: ((شیعه و قرآن عثمانی)) که در مورد تردید شیعه در مورد نص قرآن عثمانی، محذوفات قرآن عثمانی در اعتقاد شیعه، احتراق قرآن شیعه در بغداد، می باشد. فصل هفتم: ((سرگذشت دیگر مصاحف)) که در مورد جمع و ترتیب قرآن توسط حضرت ((علی)) ع، ترتیب مصحف، عقبه بن عامر))، سرنوشت مصاحف عثمانی و ((علی))ع، دیدگاه عموم شیعیان در مورد مصحف عثمانی کاملترین مصحف در نزد شیعه و... می باشد. فصل هشتم: ((مصادر و منابع تفسیری شیعه)) که در مورد مصادر و منابع روایی شیعه و معتبرترین سلسله روات از دیدگاه شیعه می باشد. فصل نهم: ((قرات و تحریف قرآن)) که در مورد مباحث شیعه آیاتی را مخالف رسم الخط موجود در قرآن قرائت می کند و تغییرات شیعه در قرآن برای تایید مذهب خود، در آن آمده است. فصل دهم: ((دیدگاههای شیعه در مورد ترمیم و تفسیر قرآن)) که مطالب مورد نظر شیعه در مورد گسیختگی متن قرآن عثمانی، انطباق صفات مذمومه برخلفای غاصب و... در آن مطرح میگردد. بخش سوم: به نقد و بررسی نظرات ((گلدزیهر)) اختصاص یافته است که شامل نه فصل بدین عناوین می باشد: تفسیر به رای، اسراییلیات، ((ابن عباس))، هدایت، تحریف قرآن، ترتیب سور و آیات، مصاحف، قرات، تاویل و تطبیق؛ که در ابتدای هر فصل، مباحثی با توجه به عناوین هر فصل گنجانیده شده و در پایان به طرح شبهات و پاسخ به آنها، پرداخته شده است. بعد از بخش سوم، مطلبی تحت عنوان ((پاسخ یک سوال))، عرضه شده است که در آنجا به سوالی که در بخش اهداف تحقیق - در مقدمه - مطرح شده، پاسخ داده شده است؛ در پایان به ترتیب شرح اعلام، فهرست آیات، روایات، اعلام و کتابنامه آمده است.

انقلاب اسلامی ایران، پیش از آنکه یک انقلاب سیاسی یا اقتصادی باشد، یک انقلاب فرهنگی بوده است. به این معنا که ریشه‌های شکل‌گیری و رواج گفتمان آن را باید در یک مجموعه نیازهای فکری، دینی و فرهنگی ارزیابی کرد که در اثر بی‌توجّهی سالیان پیش از آن به ارزش‌های اسلامی ایجاد شده است. بنابراین طبیعی است که حفظ این انقلاب و پاسداری از ارزش‌های اسلامی احیاء شده توسّط آن را متوقّف بر مراقبت از آن سلسله باورها بدانیم. از جانب دیگر، تولیدگران عرصه‌ی هنر و فرهنگ، برای تولید آثار مورد نظر خود، به آزادی اجمالی و وسعت‌نظری در برخورد با آثار فرهنگی احتیاج دارند تا بتوانند به عنوان چشم و گوش‌های جامعه وظیفه‌ی خود را در آگاهی‌بخشی به مردم و ادای دین خود به آنان ادا کنند. کتاب، به عنوان قدیمی‌ترین رسانه، قدیمی‌ترین محلّ تنازع میان این دو دسته از نیروهای فرهنگی جامعه بوده است. ممیّزی کتاب در عین حال، هم ابزاری برای پاسداری از ارزش‌های مورد قبول جامعه، و هم ابزاری برای ایجاد محدودیت در بیان هنرمندان و روشنفکران جامعه به شمار می‌رود. در پایان‌نامه‌ی حاضر تلاش می‌شود با مقایسه‌ی ساز و کارهای اجرایی و قانونی ممیّزی پس از انقلاب با پیش از آن، و نیز بررسی تطبیقی آنچه که در عرصه‌ی عمل در این دو تاریخ اتّفاق افتاده است، امکانی برای بازنگری در سیاست‌های ممیّزی به منظور نیل به هر دو دسته از اهداف فوق‌الذّکر، به دست داده شود و نیز با بررسی مبانی فقهی مطروحه توسّط هر دو دسته از موافقان و مخالفان ممیّزی کتاب، امکانی برای بازنگری در مبانی فقهی سیاست ممیّزی، و تدوین این مبانی با در نظر گرفتن دو دسته از اهداف و سیاست‌های شرعی فراهم آورده شود.

موضوعی که دراین پایان نامه مورد تحقیق قرار گرفته نخستین تفسیر فارسی موجود موسوم به ترجمه تفسیر طبری است که اهم مطالب بررسی شده، شامل موارد زیر می‌باشد: -1 ترجمه قرآن و بررسی آراء مخالفان آن. -2 اهداف و منابع نگارش این تفسیر. -3 سبک و روش ترجمه‌آیات و متن تفسیر. -4 بررسی تطبیقی این تفسیر با تفسیر طبری. -5 بررسی جایگاه اهل بیت (ع) و خلفاء بعد از پیامبر (ص). با توجه به مطالب فوق نتایج زیر بدست آمده‌است : تفسیرطبری یکی ازمنابع این تفسیر بوده، همراه با چندین منبع دیگر که شرح آن مفصلادررساله حاضر آمده‌است و دیگر آنکه قصد مترجم و یا مولف این تفسیر نگارش ترجمه قرآن همراه با تاریخ انبیاء (ع) و زندگی پیامبر (ص) و اهل بیتش (ع) و خلفاء بعد ازاو، برای پند و عبرت‌اندوزی ازآن بوده‌است و در بررسی سبک و روش ترجمه آیات به صحت و سقم‌آن در تفسیر به بررسی مطالب تاریخی و خلط آن با اساطیر و لغزشهای آن و سایر مطالب پرداخته شده و در بررسی تطبیقی خاطر نشان گردید که مترجم در صدد این نبوده‌است ، آراء طبری را ذکر کند بلکه خود چه بسا قول مرجوح را برگزیده‌است . ونیز در نقل داستانهاتصرفاتی بعمل آورده است و نگارنده در پایان کار جایگاه اهل بیت (ع) و خلفاء بعد از پیامبر (ص) را مورد نقد و بررسی قرار داده‌است و مالا از رهگذر مطالعات یادشده می‌توان به ارزش این تفسیر از ابعاد مختلف آن آشنایی بهم رساند.

کتاب اثبات الواجب قدیم یکی از اثرات فلسفی ابوعبدالله محمدبن اسعد بن محمدالصدیقی معروف به ملا جلال‌الدین دوانی است و همانگونه که از نام کتاب پیداست ، استدلالهایی چند پیرامون اثبات وجود خداوند بر پایه‌های فلسفی و منطقی در خود دارد. چنانکه مولف‌خود در مقدمه کتاب تصریح می‌کند، این کتاب تقریبا" مختصر اما پرسود را به خواهش عده‌ای در یک تابستان گرم برهان تطبیق نگاشته‌است . نکته جالب دراین کتاب این است که مولف در براهین گوناگون تلاش کرده تا تمامی وجوهی را که می‌تواند بصورت اشکال‌های مقدردر ذهن خواننده بیاید، یادآور شده و سپس به تک تک آنها پاسخهای مناسب را ارائه نماید . و البته در خلال این گفت و گو و چالش عقلی، خواننده متوجه می‌شود که مولف خود دارای نظریاتی جدای از آنچه دیگران مطرح کرده‌اند، می‌باشد . هرچند ممکن است این‌مطلب به ذهن برسد که پرسشها و پاسخها بسیار زیاد است و مهمتر اینکه دوانی کتاب خود را به سلطان محمد فاتح هدیه کرده‌است و این شاه عثمانی در سال 886 ه. ق در گذشته‌است و تاریخ یاد شده در مجالس‌المومنین، 11 سال پس از مرگ محمد فاتح است . به هرحال‌بنظر می‌رسد وی بایستی کتاب اثبات‌الواجب را در ابتدای کار نوشته باشد چرا که پس از گذشت مدتی، کتاب دیگری به همین نام اما با قید " جدید " نوشته است .

هدف از این مجموعه بررسی دیدگاههای کلامی سنایی در موضوع های کلامی (رویت، حلول و اتحاد استوای به عرش . و...) است . شیوه و روش کار به این صورت است: ابتدا چون موضوع این رساله کلام است از کلام، تاریخ پیدایش علم کلام، وجه تسمیه آن، و هدف و غایت آن به طور مختصر بحث شده است ، پس از آن فرق مهم کلامی و اصول عقاید آنها مورد بررسی قرار گرفته است ، پس از مقدمه شرح حال سنایی غزنوی، مذهب او، سبک حدیقه در کلام و زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است . در فصل چهارم، تاثیر کلام در شعر فارسی مورد بررسی قرار گرفته پس از آن برای آشنایی مختصر با عقاید کلامی شاعران معروف چند مورد از تاثیر کلام در اشعار آنها به اختصار نوشته شده و در ادامه به مطالب اصلی رساله پرداخته‌ام و به ترتیب عقاید کلامی سنایی در حدیقه در پنج فصل مجزا (توحید، نبوت ، امامت ، عدل، معاد) بررسی شده است و نظر سنایی در مورد هر کدام از آنها ایراد گردیده است ، در قسمت پایانی رساله نتیجه‌ای از مباحث قبل گرفته شده است .

در پهنه ادب ایرانی فرهیختگانی پا به عرصه وجود گذاشته‌اند، که با بهره‌گیری از زبان شیوای پارسی، توانسته‌اند مطالب عالی و بلندمرتبه‌ای را به رشته تحریر درآورند. انتقال مبانی عرفان اسلامی که توسط بزرگانی چون ابن‌عربی، صدرالدین قونوی، ابن‌حمزه فناری و قیصری پایه‌گذاری یا شرح و بسط داده شده است ، به زبان فارسی نه چندان کار آسانی است . دشواری مطالب و نداشتن واژگان مناسب ، رسا و هم‌طراز با اصطلاحات عرفانی، اهمیت این کار را دو چندان می‌کند. از میان نام‌آوران بی‌نشان در دوره صفوی می‌توان به مرحوم‌قاسمعلی قاینی اشاره نمود. او که حکیمی است خراسانی و بیشتر عمر خود را در مدرسه علمیه چهارباغ مشهد سپری نموده است ، در علوم گوناگون تبحر داشته است . وی ریاضی‌دان و منجمی زبردست است که آثار متعددش در این موضوع بهترین شاهد بر این مدعاست . علاوه وی فیلسوف ، متکلم و عارفی است که با تاثیرپذیری از مکتب صدرائی توانسته است هنر خود را در تلفیق فلسفه، کلام و عرفان در مهمترین اثرش که محصول آخرین سالهای عمر اوست ، یعنی رساله خلاصه‌الاخلاص نشان دهد. مرحوم قاسمعلی در رساله اخلاص سعی کرده است تفسیری مبتنی بر اصول عرفانی پیرامون سوره مبارکه اخلاص نوشته، و آن را با مبانی کلام و حکمت اسلامی درآمیزد. اگر نگوییم که این رساله خود خلاصه‌ای از جلد نخستین فتوحات ابن‌عربی و بخصوص مقدمه آن است ، لااقل در بسیاری از موارد ترجمان آن به حساب می‌آید. اثر حاضر را که متشکل از رساله اخلاص مرحوم قاسمعلی قاینی و تعلیقات حقیر بر آن است ، به تمامی دوستداران ادب و عرفان اسلامی تقدیم می‌نمایم.