مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بی شک میرداماد استاد بلاواسطه صدرالمتألهین در علوم عقلی و نقلی بیشترین تاثیر را در شکل گیری اندیشه های فلسفی وی داشته است. لیکن با نگاهی اجمالی به آثار این دو حکیم، تفاوتی بنیادی در اندیشه های آنها دیده می شود، تا آنجا که می توان ادعا نمود فلسفه صدرا نه تنها ادامه دهنده فلسفه میرداماد نیست بلکه اساسا در نقطه مقابل آن قرار دارد. صدرالمتألهین علی‌رغم احترامی که برای میرداماد قائل بود، چرا در آراء فلسفی خویش از وی فاصله گرفت و با ناتمام دانستن حکمت یمانی، خود به پی‌ریزی فلسفه جدیدی همت گماشت؟ در این مقاله کوشیده ایم با بررسی لوازم معنایی اصالت وجود و اصالت ماهیت، تفاوت این دو حکمت را در اولین سنگ بنای آنها معرفی کرده و تاثیر این اصل کلیدی را در تمایز اندیشه های صدرالمتألهین با استادش نشان دهیم. به اعتقاد ما بر اساس همین اختلاف مبنایی است که این دو حکیم در تبیین مسائلی همچون مجعول بالذات، ملاک تشخص، صادر نخستین، رابطه جوهر و عرض، رابطه نفس و بدن، حرکت جوهری، ربط ثابت به متغیر، تبیین کثرت در هستی، رابطه علت و معلول و دیگر مسائلی از این دست، از هم فاصله گرفته و به نتیجه ای متفاوت رسیده اند.

رابطه توحید وجودی با هستی و کثرات از موضوعات کلامی و عرفانی است که در علم کلام کمتر بدان توجه شده است. نویسنده برای اثبات مدعای خود با ادله عقلی ناظر به ذات الوهی (صرف الوجود، بسیط الحقیقه، اطلاق، تحلیل علت فاعلی) و ناظر به جهان (وجود معلولی و ربطی جهان و کثرات) به تقریر و اثبات فرضیه خود پرداخته است. رویکرد دوم مقاله رویکرد نقلی است که با تحلیل و آیات و روایات با تقریرات مختلف (حضور خدا در تمام هستی، معیت و قرب خدا با هستی، توصیف خدا به اول و آخر، ظاهر و باطن و نور) نظریه تعمیم توحید وجودی به کل هستی و کثرات خارجی مورد تحلیل و تقریر قرار گرفته است که عملاً به نفی نظریه تباین وجود واجب و ممکن و اثبات وحدت وجود منتهی می‌شود.

نحوه وجود صفات الهی و نوع ارتباط آنها با ذات مقدس حق از اصلی ترین مسائل خداشناسی است که نطریات گوناگونی در باره آن از طرف مکاتب فلسفی، کلامی و فرقه­ های مذهبی بیان شده است. اگر چه این مسأله هم در باب صفات ذات مطرح است و هم در باب صفات فعل، اما بررسی آن در قلمرو صفات فعل از اهمیت و صعوبت بیشتری برخوردار است. این صفات طبق نظر مشهور فیلسوفان مسلمان، زائد بر ذات و صرفاً انتزاعاتی ذهنی‌اند. با این حال، تحلیل جامع و مستقل قابل اعتنایی در این باره ارائه نشده است. در تحقیق حاضر از طریق تحلیل مفهوم اضافه، ثابت شده است که اضافه دارای وجود خارجی است بنا براین، صفات فعل نیز باید دارای وجود خارجی باشند. اما وجودی انگاشتن صفات فعل ما را با مشکل بزرگی روبرو می­ کند که همین مشکل معتزله را به نفی صفات واداشت. برای رفع این مشکل در حکمت متعالیه با استفاده از مبنای اصالت و تشکیک وجود، نوعی رابطه را می­ توان بین خداوند سبحان و این صفات وجودی تعریف کرد که درعین حفظ تنزیه و بساطت حق، وجود این صفات نیز حقیقی تلقی شده و ذات مقدس حق را حقیقتاً مصداق این صفات دانست.

تشكيك خاصي حقيقت وجود، يكي از پايه‌هاي مهم حكمت متعاليه است كه صدرالمتألهين بعد از مبرهن ساختن آن، تبيين و اثبات مسائلي چون وحدت وجود در عين كثرت، حركت جوهري، برهان صديقين و مسائل فرعي ديگري را بر آن مبتني ساخته است. منطقيين و حكماي پيشين تشكيك مفهومي وجود را پذيرفته بودند؛ به اين معنا كه مفهوم وجود بر مصاديق غير يكسان حمل ميشود و مصاديق وجود به تقدم و تأخر، شدت و ضعف، بيشي و كمي، اولويت و عدم اولويت، با هم اختلاف دارند. آنچه ملاصدرا اثبات كرد اين بود كه حقيقت وجود ـ‌بوحدته و بالذات‌ ـ منشأ كلية آثار، از جمله اين اختلافات تشكيكي است. بر اين مبنا، وجود، حقيقتي ذومرتبه است كه يك مرتبة آن واجب‌الوجود و بقية مراتب ـ از صادر اول تا هيولي ـ افراد و مراتب همان حقيقتند. در اين نوشتار، سابقة تاريخي بحث تشكيك نزد ابن‌سينا و شيخ اشراق و بررسي اجمالي براهين هريك، داوري ملاصدرا بين طرفين، پايه‌ها و مباني بحث تشكيك ـ‌يعني اشتراك معنوي و اصالت وجود ـ و براهين ملاصدرا در اثبات تشكيك مورد بررسي قرار گرفته و با دفاع عقلي و تحليلي از موضع حكمت متعاليه سعي شده برخي انتقادات به مباني و استدلالهاي ملاصدرا پاسخ داده شود.

نوع رابطة وجود با ماهيت در حكمت متعاليه در مباحث اصالت وجود و اعتباري بودن ماهيت مطرح شده است. ملا‌صدرا در اينباره با دو زبان يا با دو شيوه بيان مطلب كرده است. او از يكسو ميگويد وجود بالأصاله و بالذات تحقق دارد و ماهيت بالعرض و بواسطه وجود تحقق پيدا ميكند و با وجود متحد است، اما از سوي ديگر معتقد است تنها «وجود» تحقق عيني دارد و ماهيت هرگز پا به عرصه وجود نميگذارد و فقط يك امر اعتباري محض است كه عقل از وجود انتزاع ميكند. اين دو تعبير ـ‌ظاهراً‌ـ متباين، موجب سر در گمي پژوهشگران گرديده است. از اينروي برخي او را به تناقضگويي متهم كرده و برخي ديگر كوشش نموده‌اند تا اين تعارض را بگونه‌يي توجيه كنند. با مراجعه به مجموعه آثار ملا‌صدرا روشن ميگردد كه در اين دو تعبير هيچگونه تعارضي وجود ندارد؛ جايي كه ملا‌صدرا ميگويد وجود بالذات و ماهيت بالعرض تحقق دارند منظورش ماهيت موجود است و آنجا كه موجوديت و تحقق ماهيت را نفي ميكند مراد ماهيت جدا از وجود است. ما در اين مقاله كوشش كرده ايم با استناد به آثار خود ملا‌صدرا اين مطلب را مدلّل كنيم.

چکیده«ملازمه‌‌ی عقلی وجود و ماهیت»، خودِ آن عبارتی است که ملاصدرا برای تبیین نحوه‌ی رابطه‌ی وجود و ماهیت ایراد کرده است. منظور از ملازمه، ارتباط ضروری و تنگاتنگی است که نه بر اساس اتفاق و نه امکان، میان وجود و ماهیت برقرار است. آن‌چنان‌که خود ملاصدرا به‌تصریح بیان می‌کند، این ملازمه‌ی عقلی با اتحاد وجود و ماهیت تأمین می‌گردد که طی آن وجود، بالذات موجود است و ماهیت، بالعرض وجود متحقق می‌شود.درک این معنا از ملازمه و اتحاد، در درجه‌ی اول منوط به فهم معنای موردنظر ملاصدرا از وجود و ماهیت است. چنان‌که او به همین منظور در فلسفه‌اش به‌طور مفصل به تمایز معنای مصدری وجود و حقیقت عینی وجود می‌پردازد. او همچنین ماهیت را اعتبار و ظهور وجود در ذهن معرفی‌ می‌کند که از جهاتی با اعتبار "من حیث هی هی" ماهیت که در نظریه‌ی عارضیت منظور می‌شود، متفاوت است. در وهله‌ی بعد، در مقام تبیین این ملازمه، نظریات متمایز و متعارضی در تفسیر رابطه‌ی وجود و ماهیت در دیدگاه ملاصدرا، مطرح ‌شده است که بعضاً در مقابل هم قرار می‌گیرند و علاوه بر این هرکدام نیز به نحوی خدشه‌پذیر است. درحالی‌که به نظر می‌رسد، در هرکدام از این نظریات، فقط یک دسته از عبارات ملاصدرا در این موضوع، مستشهد قرارگرفته است و صاحبان این نظریات، در تبیین این رابطه دچار یک‌جانبه نگری و تحویلی نگری شده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد که دلالت اتحاد وجودات خاصه با ماهیت، به‌صورت گمشده‌ای در میان این آراء باقی‌مانده است و درنتیجه‌ی این تعارضات، معلوم نمی-شود که بالأخره جایگاه حقیقی ماهیت کجاست؟ از نظر نگارنده اگر فراتر از این تمایزات، به همه‌ی ابعاد و وجوه سخنان ملاصدرا که ناظر به وجود و ماهیت است، نظر کنیم، می‌توان به نظری واحد منتهی ‌شد که درنتیجه‌ی هندسه‌ای هماهنگ از بیانات مختلف ملاصدرا بالضروره بر ما هویدا می‌شود؛ طرحی یکپارچه از مقدمات که دارای ارتباط منطقی و ساختاری هستند و بر محور ثبوت بالوجود ماهیت و صدق حقیقی ماهیت بر وجود، معنای اتحاد حقیقت وجود در مراتب و شئوناتش را قوام می‌بخشند